Logo DBNL
De Gids. Jaargang 148 (1985)

De Gids. Jaargang 148

(1985)– [tijdschrift] Gids, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Kroniek & kritiek

Dood en leven
Herman de Lange
Maarschalk Ogarkov en het prenucleaire denken

Nikolaj Ogarkov is maarschalk van de Sovjetunie. Of hij momenteel nog een militaire functie vervult is een vraag waarover sinds 6 september 1984 in de kring van westerse defensiespecialisten druk gespeculeerd wordt. Op die dag maakte het persagentschap Tass bekend dat Ogarkov, tot dat moment de tweede man in het defensie-apparaat van de Sovjetunie, was ontheven van zijn functies als stafchef van de Sovjet-strijdkrachten en eerste onder-minister van defensie.

Op 9 januari 1977 was Ogarkov in die hoge functies benoemd. Zeven maanden later verscheen in een Amerikaans maandblad een geruchtmakend artikel, ‘Why the Soviet Union thinks it could fight and win a nuclear war’. De auteur was de historicus Richard Pipes, een specialist op het terrein van de geschiedenis van tsaristisch Rusland.1. Een jaar eerder had hij de stap gezet van de historie naar de politiek. Hij was een van de oprichters van het ultraconservatieve gezelschap ‘The committee on the present danger’ en werd vervolgens voorzitter van een officiële commissie (Team B.) die de kwestie moest onderzoeken of de cia de laatste jaren het Sovjet-gevaar niet had onderschat. Zijn artikel uit 1977 is een van de vroegste signalen geweest dat de houding van een belangrijk deel van de publieke opinie in de Verenigde Staten ten opzichte van de Sovjetunie radicaal aan het veranderen was. Volgens deze nieuwe defensieconservatieve stroming hadden de Verenigde Staten in de periode van ontspanning en wapenbeheersingspolitiek de militaire opbouw en het strategisch denken van de Sovjetunie stelselmatig onderschat. Hierdoor en als gevolg van de perceptie van de Sovjetunie dat de krachtsverhoudingen in de wereldpolitiek in haar voordeel waren gewijzigd, was het afschrikkingsevenwicht niet langer stabiel. Als gevolg hiervan leefde de Sovjetunie in de gevaarlijke waan dat zij een kernwapenoorlog kon voeren en winnen. Dit betekende groot gevaar, want deze misperceptie (of mogelijk realistische perceptie) werd volgens Pipes door de Amerikaanse regering en politici onvoldoende onderkend. Zijn artikel ondervond veel bijval. Ook werden zijn beweringen gekritiseerd en weerlegd, maar Pipes had het politieke getij mee.

Zijn voornaamste stellingen met betrekking tot het Sovjet-gevaar lichtte Pipes onder andere toe met citaten ontleend aan de bekende militaire geschriften uit de Sovjetunie in de periode 1962-1976. Onder de geciteerde auteurs zoekt men tevergeefs naar Ogarkov. Dat hij niet op de lijst van Pipes prijkte kan verschillende oorzaken hebben. Mogelijk kende Pipes diens geschriften niet, want in 1977 was hij nog altijd een noviet op het terrein van de militaire strategie van de Sovjetunie. Ook kan de strekking van de publikaties van Ogarkov zodanig zijn geweest dat zij niet geschikt waren voor het

oogmerk van Pipes. Dit veranderde toen Ogarkov de militaire top van de Sovjetunie had bereikt. Toen leverden zijn publikaties voldoende stof voor citaten en interpretaties op waaruit zou blijken dat de Sovjetunie nog altijd gelooft dat zij een kernwapenoorlog kan winnen.

In 1979 schreef Ogarkov een artikel over ‘militaire strategie’ in deel 7 van de militaire encyclopedie. Het was een uitgesproken traditionele tekst doorspekt met de overbekende militaire en ideologische frasen. Niettemin zorgde het voor enige opschudding, want volgens de interpretatie van verschillende westerse uitlegdeskundigen zou Ogarkov hierin de stelling hebben onderschreven dat de Sovjetunie een kernwapenoorlog kan winnen. Dit was een opmerkelijke uitspraak omdat de politieke leiding van de Sovjetunie in deze jaren niet moe werd te verklaren dat zij geen militair overwicht nastreefde en zich ervan bewust was dat een kernwapenoorlog desastreus zou zijn.

De bron van deze interpretatie was de Amerikaanse minister van defensie, Harold Brown. Op 16 september 1980 gaf hij in een besloten hoorzitting van een Senaatscommissie een toelichting op de nieuwe strategische richtlijnen van de Verenigde Staten die waren neergelegd in de presidentiële richtlijn P.D.-59. Een van de oogmerken van deze richtlijnen was de Sovjetunie te laten weten dat zij nooit een beperkte of een langduriger kernwapenoorlog zou kunnen winnen. Een dergelijke boodschap was volgens Brown noodzakelijk gezien sommige uitspraken van politieke en militaire leiders van de Sovjetunie. Ter illustratie citeerde hij Ogarkovs artikel uit de encyclopedie: ‘Men mag niet uitsluiten dat de oorlog weleens langere tijd zou kunnen duren. De militaire strategie van de Sovjetunie gaat ervanuit dat, als er een kernwapenoorlog wordt ontketend tegen de Sovjetunie, het Sovjet-volk en zijn strijdkrachten voorbereid moeten zijn op de meest zware en langdurige beproevingen. In dat geval [...] hebben de Sovjetunie en de socialistische broederstaten objectieve mogelijkheden om de overwinning te behalen’.2.

Brown voegde hieraan toe dat hij niet aannam dat de politieke leiders van de Sovjetunie echt geloofden in de mogelijkheid van een militaire overwinning. Het probleem was echter dat de Sovjet-militairen niet graag wilden toegeven dat de Sovjetunie in een kernwapenoorlog geen militaire mogelijkheden tot overleving bezat.3. Spoedig na deze geheime hoorzitting werden Browns verklaringen publiek. Men ontdekte dat de minister Ogarkov fout had geciteerd. Bovendien bevatte diens artikel weinig dreigende taal. Misschien kan de uitspraak dat de Sovjetunie een kernwapenaanval zou frustreren, als bedreigend aangemerkt worden, omdat het woord ‘frustreren’ zo iets betekent als pre-emptie (de kernwapens van de partij die op het punt staat deze wapens in te zetten, één moment eerder uitschakelen). Ogarkov had evenmin beweerd dat een kernwapenoorlog waarschijnlijk verschillende weken of maanden zou duren. Nee, hij herinnerde eraan dat men meestal veronderstelt dat zo'n oorlog kort zal duren. Vervolgens schreef hij dat een langduriger kernwapenoorlog ook mogelijk was gezien de militaire voorbereiding en de economische vermogens van de oorlogvoerende partijen.

Uit dit artikel sprak allerminst een lichtzinnig geloof in een militaire overwinning. Ogarkov wilde de Verenigde Staten alleen maar duidelijk maken dat een aanval op de Sovjetunie niet zou lonen. Kan men anders verwachten van een militair? Indirect liet hij doorschemeren dat een kernwapenoorlog geen gewone oorlog is, maar een onvoorstelbaar gebeuren. Om deze reden herhaalde hij de bekende verklaringen dat de militaire strategie van de Sovjetunie defensief is en niet voorziet in militaire overvallen en preventieve aanvallen. De Sovjetunie was evenmin van plan als eerste kernwapens in een oorlog te gebruiken en streefde geen militair overwicht op de Verenigde Staten na.

Niettemin had Ogarkov wel iets geschreven over het behalen van een overwinning. De betreffende passage luidt als volgt: ‘Men ver-

onderstelt dat een wereldwijde kernwapenoorlog, gezien de moderne vernietigingsmiddelen, betrekkelijk kort zal duren. Als we echter het enorme militaire en economische potentieel van de coalitie van oorlogvoerende staten in overweging nemen, kan niet worden uitgesloten dat hij ook wel eens langere tijd zou kunnen duren. De militaire strategie van de Sovjetunie gaat ervanuit dat, mocht de Sovjetunie in een kernwapenoorlog worden gestort, het Sovjetvolk en zijn strijdkrachten voorbereid dienen te zijn op zeer zware en langdurige beproevingen. In dat geval hebben de Sovjetunie en de socialistische broederstaten, in vergelijking met de imperialistische staten, uitgesproken voordelen die voortvloeien uit de gerechtvaardigde doelen van de oorlog en het progressieve karakter van hun sociaal en staatkundig systeem. Dit biedt hen objectieve mogelijkheden om de overwinning te behalen. Om deze mogelijkheden te realiseren dienen het land en de strijdkrachten tijdig en geheel voorbereid te zijn.’4. Het is duidelijk dat zulke uitspraken gemakkelijk misverstanden in het Westen wekken. In deze passage rept Ogarkov niet van een militaire, maar van een sociale overwinning en hiermee maakt hij zijn geloof duidelijk dat het communisme onvermijdelijk zal zegevieren over het imperialisme.5. Het is het oude geloofsgoed dat volgens militairen ook bij een kernwapenoorlog blijft opgaan.

Zulke uitspraken gaan tot de rand van het toelaatbare, maar ze zijn niet ongebruikelijk in strategische en tactische geschriften uit de Sovjetunie. Aan de ene kant willen de militairen telkens opnieuw duidelijk maken dat de krijgsmacht bij uitstek de doeleinden van het communisme ondersteunt. Défaitisme en ondermijning van de moraal zijn uit de boze. Aan de andere kant zijn ze precies als hun collega's in het Westen specialisten op het gebied van militaire strategie, operationele leer en tactiek. Op dit niveau worden (kernwapen)-oorlogen voorbereid, waarschijnlijk geacht en natuurlijk gewonnen. Juist hier woekert bij uitstek het prenucleaire denken dat de theoretische mogelijkheid van een kernwapenoorlog verwisselt met de waarschijnlijkheid ervan en dat het inzicht dat een kernwapenoorlog geen bruikbaar middel van de politiek is, veronachtzaamt.

Wat de militaire doctrine van de Sovjetunie in werkelijkheid hierover leert, kan men ontlenen aan de verklaringen van de politieke leiding en haar woordvoerders. Kwesties als het winnen van een kernwapenoorlog, de betekenis van een strategische overwicht en de oorlog als voortzetting van de politiek zijn enkele malen voorwerp van debat en polemiek geweest. Deze debatten werden in het openbaar gevoerd en de politieke leiding heeft zich hierover duidelijk uitgesproken. De meest recente uitlatingen dateren uit 1981. Toen deden de politieke leiders zeer directe uitspraken. Dit was kennelijk een poging de speculaties, angstvoorstellingen en mispercepties in de Verenigde Staten ten aanzien van de intenties van de Sovjetunie de kop in te drukken. Op het 26ste partijcongres van februari 1981 verklaarde Brezjnev: ‘Proberen een overwicht te behalen op de andere partij of rekenen op een overwinning in een kernwapenoorlog is gevaarlijke waanzin.’ In een interview in de Pravda van 21 oktober 1981 voegde hij hieraan toe: ‘... alleen hij die heeft besloten zelfmoord te plegen kan een kernwapenoorlog beginnen in de hoop daaruit zegevierend te voorschijn te komen.’ Intussen had het lid van het Politbureau, Tsjernenko, voor een werkelijk politieke primeur gezorgd. Op de sterfdag van Lenin, 22 april 1981, bestempelde hij het beroemde dictum van Clausewitz en Lenin dat de oorlog een voortzetting van de politiek is, tot een achterhaalde stelling. Volgens hem was het misdadig een grote oorlog te beschouwen als een rationele en bijna legitieme voortzetting van de politiek, want met de inzet van kernwapens werd de toekomst van de mensheid op het spel gezet.6.

Ook hoge militairen lieten zich in dezelfde zin uit. In het partij-orgaan ‘Kommunist’ herinnerde Ogarkov in 1981 eraan dat de ontwikkeling van nieuwe wapens zodanig was geweest

dat ‘... wanneer deze gebruikt zouden worden, de toekomst van de gehele mensheid op het spel werd gezet’. Ook in latere geschriften herhaalde hij opvattingen die het tegendeel waren van een simpel overwinningsgeloof.7. Het verschil met enkele jaren tevoren was dat Ogarkov zijn beschouwingen liet uitmonden in oproepen tot grote militaire waakzaamheid in het licht van de politieke en militaire ontwikkelingen in de Verenigde Staten.

Wat behelsden dergelijke verklaringen van de politieke en militaire leiders van de Sovjetunie? Propaganda om het Westen zand in de ogen te strooien? In defensieconservatieve kring had men de gematigde uitspraken van wetenschapsbeoefenaren, zoals Arbatov, en journalisten zoals Lomeiko, Bovin en anderen, afgeschilderd als een poging het Westen doelbewust te misleiden. Nee, daaraan diende men geen waarde toe te kennen. Men diende te luisteren naar wat de militairen hadden te zeggen. In de woorden van Richard Pipes: ‘There is ample evidence that the Soviet military say what they mean, and usually mean what they say.’8. Wanneer men bovendien het feit dat de militaire kracht van de Sovjetunie in de jaren zeventig enorm was toegenomen en mogelijk het afschrikkingsvermogen van de Verenigde Staten kon ondermijnen, in aanmerking nam, leken de verklaringen van journalisten en wetenschapsbeoefenaren dat de Sovjetunie geen agressieve bedoelingen had, ongeloofwaardig. In het licht van deze militaire opbouw was het raadzamer de intenties van de Sovjetunie op te maken uit de rabiate en militante verklaringen van militairen in hun strategische en tactische geschriften.

Maar de uitspraken van de wetenschapsbeoefenaren en journalisten werden sinds 1977 duidelijk gesteund door de politieke leiders. Ook hoge militairen legden verwante verklaringen af. Dient men uitspraken als van Ogarkov af te schilderen als pure retoriek zoals één stroming in het Westen stelt?9. Anders gezegd: is een verklaring van Ogarkov dat de Sovjetunie geen strategisch overwicht nastreeft waar of maakt zo'n uitspraak alleen maar duidelijk dat de Sovjetunie besloten heeft verklaringen van het tegendeel niet langer in het openbaar af te leggen?10.

In de ogen van de defensieconservatieven is het verschil tussen de verklaarde politiek (de uitgesproken buitenlandse politieke intenties) en de militaire vermogens te groot. Dus begon men de oprechtheid van de verklaarde politiek steeds meer in twijfel te trekken. Uiteindelijk resulteerde dit in de misleidingsthese. Volgens deze stelling zou de Sovjetunie sinds vele jaren het Westen opzettelijk misleiden. Aan deze campagne namen niet enkel wetenschapsbeoefenaren en journalisten deel, maar uiteindelijk ook de topleiding, inclusief de militairen. De wetenschap, de media, de pers, de partij, de organen van de staat en het ministerie van defensie zouden allen betrokken geweest zijn in een omvangrijke misleidings- en desinformatiecampagne.

Zo waren gematigde uitspraken van Ogarkov volgens de defensieconservatief Albert Weeks niet te vertrouwen, want per slot van rekening zou Ogarkov in een vroegere functie hoofd zijn geweest van het chefdirectoraat voor strategische misleiding.11. Deze wetenschap had Weeks ontleend aan Viktor Suvorov, een overgelopen Sovjet-officier. Volgens deze was dit directoraat een omvangrijke, octopusachtige organisatie die het gehele militaire apparaat evenals de pers en media van de Sovjetunie zou controleren.12. Als dank voor bewezen diensten was Ogarkov in 1977 gepromoveerd tot maarschalk en tevens tot stafchef van de strijdkrachten benoemd. Maar zijn ontslag in 1984 dan? Wijst dat niet op problemen tussen Ogarkov en de politieke leiding? Volgens de aanhangers van de misleidingsthese zou het ontslag van Ogarkov een verdwijntruc zijn in het kader van een nieuwe desinformatiecampagne. Hierbij zou de indruk worden gevestigd dat het ontslag het gevolg was geweest van politieke meningsverschillen. Men begrijpt waarover! In werkelijkheid was Ogarkov nog hoger gestegen en was nu een soort supermaarschalk

die omvangrijke militaire eenheden in het Westen van de Sovjetunie commandeerde en deze in oorlogstijd naar een overwinning zou voeren.13.14.

De misleidingsthese is volstrekt uit de lucht gegrepen maar werd een vrijbrief voor de meest uiteenlopende ‘worst case’ waanvoorstellingen in het Westen. Laat ik voor de goede orde de argumenten opsommen die de misleidingsthese ongeloofwaardig maakt. In de eerste plaats hebben de aanhangers hiervan geen criteria ontwikkeld met behulp waarvan men misleiding kan onderscheiden van werkelijkheidsgetrouwe uitspraken. Bovendien is de stelling aanvechtbaar omdat die gepropageerd wordt door mensen die enkele jaren geleden nog de stelling verkondigden dat de beste manier om de militaire doctrine van de Sovjetunie te begrijpen was gebruik te maken van openbare Sovjet-bronnen. Met behulp van zo'n omvangrijke misleidings- en desinformatiecampagne worden bijna alle geledingen van de Sovjetmaatschappij behalve de kleine groep die in het komplot zit, misleid. Zou zo'n onderneming haalbaar zijn en niet enorme averechtse gevolgen met zich meebrengen? Debatten en meningsverschillen in de Sovjetunie zijn er volgens deze stelling niet. Het zijn als het ware simulaties met behulp waarvan het Westen op een dwaalspoor wordt gebracht. Tenslotte, men dient alle komplottheorieën te wantrouwen. Dat lijkt me een van de meest elementaire regels van de politieke wetenschap.

Het voornaamste argument tegen de misleidingsthese tast eigenlijk het fundament aan waarop het denken van de defensieconservatieven van de laatste jaren was gebaseerd. Dat fundament werd gevormd door de these van de enorme militaire capaciteiten van de Sovjetunie. Die zijn zonder twijfel enorm en in de periode 1964-1975 is de bewapening van de Sovjetunie getalsmatig en kwalitatief geweldig toegenomen. Medio de jaren zeventig voorspelden de defensieconservatieven op basis van de vroegere groei voor de komende tien jaar een exponentiële groei van de militaire uitgaven en bewapening van de Sovjetunie. Achteraf bleek dat deze voorspellingen niet zijn uitgekomen. De cia die in 1976 deze prognoses had overgenomen, moest enkele jaren geleden vaststellen dat ze niet klopten. De jaarlijkse groei was veel minder dan men had verwacht. In de periode 1975/'76-1982 bedroeg het groeitempo van de totale militaire uitgaven slechts 2 à 3 procent per jaar, terwijl het groeitempo van de wapenaanschaf minder dan 1 procent per jaar beliep. Vanaf 1983 stegen daarentegen de uitgaven drastisch met ongeveer 6 à 7 procent per jaar.15. Het is niet eenvoudig de oorzaken voor deze vermindering van de groei op te sporen. Wel kan op grond van deze cijfers geconcludeerd worden dat in deze periode de discrepantie tussen verklaarde politiek en militaire capaciteiten van de Sovjetunie minder groot was dan de defensieconservatieven hebben gemeend. Hiermee valt de bodem weg uit hun misleidingsthese.

Het lijkt me dat men de omstreden uitspraken van Ogarkov en het verschil tussen zijn meer gematigde en meer militante uitspraken, het beste kan verklaren wanneer men let op de context. Is de politieke functionaris Ogarkov aan het woord of de strategische en tactische planner? In die laatste hoedanigheid vertolkt hij gemakkelijk prenucleaire denkbeelden over de betekenis van militaire macht in het kernwapentijdvak. Dat is een tamelijk ingewikkelde verklaring. Om hun eenvoud en hun vermogen alles te kunnen verklaren krijgen komplottheorieën veel meer aandacht dan ze verdienen.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs