De Gids. Jaargang 148

Maarten Steenmeijer
Nog steeds omzien: de Spaanse burgeroorlog

Tussen de lawine van publikaties over de Tweede Wereldoorlog dit voorjaar bevond zich wederom niet het werk waar ik reikhalzend naar uitkijk: een becommentarieerde bibliografie over de Tweede Wereldoorlog in de Nederlandse literatuur. Mocht deze er ooit komen, dan hoop ik dat de samenstellers hun taak even ruim opvatten als Maryse Bertrand de Muñoz, die een becommentarieerde bibliografie heeft samengesteld van romans over de Spaanse burgeroorlog (1936-1939), waar ook ter wereld verschenen, in welke taal dan ook geschreven: La Guerra Civil Española en la Novela (Madrid, 1982). De samenstelster heeft zich niet beperkt tot de romans die zich tijdens de burgeroorlog afspelen (ondergebracht in de categorie guerra vivida), maar ook de romans opgenomen waarin de oorlog ‘voorvoeld’ wordt (de categorie guerra presentida) en die waarin teruggeblikt of gezinspeeld wordt op de oorlog (twee nogal moeilijk te onderscheiden categorieën: guerra recordada en guerra referida).

Zoals de auteur zelf al suggereert is de bibliografie niet compleet. Dit geldt om voor de hand liggende redenen met name voor de niet in het Spaans geschreven romans. Voor Nederland is dit onmiddellijk vast te stellen: er staat slechts één Nederlandstalige roman in, De Woende (sic) Christus van A. Berkhof. Dit betekent dus dat De Schatten van Medina Sidonia van M. van de Moer (pseudoniem van de legendarische hispanist Johan Brouwer), misschien wel de bekendste Nederlandse roman over de burgeroorlog, ontbreekt. (De roman is in het Verzameld Werk van Brouwer verschenen onder de titel In de schaduw van de dood.)

Het leeuwedeel van de bibliografie wordt in beslag genomen door beknopte besprekingen van de romans en een serie indexen. De inleiding is helaas erg kort. De samenstelster was niet in de gelegenheid de indrukwekkende

[p. 511]

hoeveelheid materiaal te analyseren. Of de burgeroorlog een ander gezicht heeft gekregen in de loop der jaren, welke verschillen er zijn tussen romans van nationalistische en republikeinse auteurs, tussen het werk van auteurs die na de franquistische overwinning in Spanje zijn gebleven en dat van auteurs die in ballingschap zijn gegaan, tussen Spaanse en buitenlandse auteurs, over de autobiografische elementen in de romans, de inleiding rept er met geen woord over.

Merkwaardig genoeg heeft de auteur toch niet geschroomd een aantal ambitieuze uitspraken te doen. Deze bijvoorbeeld: ‘Vanaf 1936 is de bibliografie zonder ophouden gegroeid (!) en men kan zonder meer stellen dat deze vandaag de dag de grootste is van alle oorlogen in de twintigste eeuw.’ Dit maakt nieuwsgierig: hoeveel Spaanse romans over de burgeroorlog zijn er verschenen? Ik tel er 274: 209 in Spanje geschreven, 65 in het buitenland (inclusief de in het Catalaans, Baskisch, Galicisch en Frans geschreven romans en een enkel triviaal werkje). Is dit veel? Is er bijvoorbeeld in Nederland zo veel minder geschreven over de Tweede Wereldoorlog? Ik betwijfel het.

Wel overtuigend lijkt mij de uitspraak dat de Spaanse burgeroorlog meer dan welke andere ‘lokale’ oorlog van deze eeuw dan ook buitenlandse auteurs heeft aangetrokken en geïnspireerd. Hemingway, Dos Passos, Malraux en Orwell zijn de meest voor de hand liggende namen. (Orwell staat overigens niet in deze bibliografie: hij heeft nooit een roman over de Spaanse burgeroorlog geschreven.) Maar er zijn veel meer bekende namen in de bibliografie te vinden: Graham Greene (The Confidential Agent), Albert Camus (La peste; hoewel deze roman in Algerije speelt toch opgenomen, omdat het verhaal geïnspireerd zou zijn op de burgeroorlog), Max Frisch (Stiller), Claude Simon (Le palace), enzovoorts. De lezer kan jammer genoeg alleen maar speculeren over de vraag waarom juist de Spaanse burgeroorlog zo veel literatuur heeft opgeleverd: heroïsche strijd van links (republikeinen) tegen rechts (nationalisten)? Van democratie tegen fascisme? Spanje het land waar de droom van zelfbestuur voor arbeiders en boeren werkelijkheid leek te worden? De Spaanse burgeroorlog als voorbode van de Tweede Wereldoorlog? Of als ‘the Last Great Cause’? Bertrand de Muñoz spreekt hier niet over.

Nog een uitspraak uit de inleiding die mij bevreemdde: ‘In het algemeen is de fictieliteratuur over de burgeroorlog van goede kwaliteit en in sommige gevallen zelfs buitengewoon goed.’ Voorbeelden? Geen. Wie de verschillende categorieën Spaanse romans met elkaar vergelijkt (guerra presentida, guerra vivida, guerra recordada en guerra referida) komt tot een genuanceerder beeld. De romans waarin de burgeroorlog centraal staat (guerra vivida) zijn nu bijna zonder uitzondering allemaal vergeten. Zo niet de auteurs, maar zij gaan met ander werk de geschiedenis in. Dit kan van de Nederlandse literatuur niet gezegd worden: De ondergang van de familie Boslowits van Gerard van het Reve, Het stenen bruidsbed van Harry Mulisch en De donkere kamer van Damokles van W.F. Hermans zijn niet alleen nog steeds onbetwiste hoogtepunten van de naoorlogse literatuur, maar behoren ook tot het beste werk van deze auteurs.

Het is opvallend dat in de enkele romans uit de categorie guerra vivida die weinig aan kracht hebben ingeboet de hoofdpersonen veelal kinderen zijn, zoals in Eerste herinnering van Ana María Matute en Rouw in het Paradijs van Juan Goytisolo. Misschien komt dit omdat vanuit de kinderwereld oorlog moeilijk anders dan als onbegrijpelijk en absurd kan worden gezien, een visie die niet tijdgebonden is. De meeste romans doen nu echter gedateerd aan, omdat ze er geen twijfel over laten bestaan waar de schuld van het kwaad ligt: bij de andere partij. Bij de overwinnaars, de nationalisten, heeft dit geleid tot weinig verheffende propagandaliteratuur, de verliezers (de republikeinen) bleven meestal steken in wrok, idealisering, zelfbeklag en zelfrechtvaardiging. Er moesten destijds nog vele rekeningen worden vereffend.

Hoe lang de verhoudingen gevoelig bleven

[p. 512]

suggereert het tumult rond Las últimas banderas van Angel María de Lera. De roman werd na verschijning in 1966 onmiddellijk een groot succes, maar kreeg ook felle kritiek te verduren. De auteur, wiens republikeinse verleden hem boven iedere verdenking verhief, liet de republikeinen ook van hun minder heldhaftige zijde zien en pleegde hiermee volgens velen weinig minder dan verraad, volgens de even simplistische als gevaarlijke redenering dat kritiek op de eigen gelederen het Franco-regime in de kaart speelt. Een soortgelijke intolerantie deed velen destijds de illegale communistische partij de rug toekeren.

De literatuur met de burgeroorlog als onderwerp mag dan niet zo omvangrijk en uitzonderlijk van kwaliteit zijn als Bertrand de Muñoz beweert, er valt weinig af te dingen op haar stelling dat de burgeroorlog alomtegenwoordig is in de naoorloge Spaanse roman. Immers, deze oorlog zou decennia lang zijn schaduw werpen op de Spaanse samenleving, waardoor ieder werk dat in het franquistische Spanje speelde óók over de burgeroorlog ging. Deze romans, waarin wordt teruggekeken of gezinspeeld op die oorlog, geven veel minder aanleiding tot zwart-wittekeningen dan de romans over de burgeroorlog zelf, omdat de Spaanse samenleving toen voor zo ongeveer alle Spanjaarden een vernedering was: wat er via de media over het buitenland bekend werd was voor iedereen, links en rechts, voldoende om te beseffen dat Spanje bepaald niet voorop liep, al verkondigde Franco nog zo vaak op radio en televisie dat Spanje met zijn ‘geestelijke waarden’ een stichtend voorbeeld was voor de westerse wereld. In het gedeelte van de bibliografie waarin de romans die in het franquistische Spanje spelen, zijn dan ook wél de grote werken van de naoorlogse literatuur te vinden. Om me tot de in het Nederlands vertaalde romans te beperken: De bijenkorf van Camilo José Cela, Tijd van zwijgen van Luis Martín-Santos en De identiteit van Juan Goytisolo zijn werken die voortdurend uitnodigen tot herlezen.

De bibliografie beperkt zich tot de romans die tot de dood van Franco zijn verschenen. De samenstelster zag zich door tijdgebrek genoodzaakt tot deze begrenzing, maar ook omdat ‘ongetwijfeld de historische, politieke en sociale visie op de oorlog in de postfranquistische roman heel anders zal zijn’. Als er sprake is van een verandering, dan lijkt de dood van Franco een vrij willekeurige grens: de modernisering in Spanje was al zo'n jaar of tien daarvoor begonnen. Toch moet de symbolische betekenis hiervan niet onderschat worden.

Eén ding staat vast: na de dood van Franco is de burgeroorlog nog steeds een belangrijk thema in de Spaanse literatuur. Illustratief hiervoor is dat twee van de opmerkelijkste romans die de afgelopen jaren in Spanje zijn verschenen de lezer terugvoeren naar de broederstrijd: Mazurca para dos muertos (Mazurka voor twee doden) van Camilo José Cela en Herrumbrosas lanzas, Libros I-VI (Roestige lanzen, Boeken i-vi) van Juan Benet. Wordt de burgeroorlog in deze romans op andere wijze verbeeld dan voorheen?

Camilo José Cela (1916), bekend van de romans De familie van Pascual Duarte en De bijenkorf, zou tot 1969 wachten eer hij een roman over de burgeroolog publiceerde: Vísperas, Festividad y Octava de San Camilo del año 1936 en Madrid (Voor, tijdens en na het feest van de Heilige Camillus in 1936 in Madrid). Evenals bij De bijenkorf zou je kunnen zeggen dat alle Madrilenen de hoofdpersoon zijn: Cela geeft zijn personages weinig individualiteit. Door het onirische taalgebruik en de losse structuur krijgt de roman iets tijdloos: Cela wil geen analyse van de burgeroorlog geven, maar een episode schrijven van een lange, gewelddadige geschiedenis: de Spaanse. De burgeroorlog is een incident, en verliest in deze optiek zijn unieke karakter. Beide kampen doen niet voor elkaar onder in stupiditeit: oorlogen kennen geen overwinnaars, alleen maar slachtoffers.

Mazurca para dos muertos (1983) borduurt voort op dit patroon. Het is Cela's eerste roman die in zijn geboortestreek speelt, het ten noor-

[p. 513]

den van Portugal gelegen arme Galicië, dat een diepgewortelde en nog steeds levende traditie van volksmythen kent. Evenmin als in San Camilo is er sprake van een helder verhaal. De lezer loopt rond in cirkels, en kan op bijna ieder willekeurig moment het verhaal binnenstappen of verlaten. Hierdoor krijgen San Camilo en Mazurca para dos muertos iets vrijblijvends: het had langer of korter kunnen zijn, veel maakt het niet uit voor wat de schrijver wil zeggen. Dat deze willekeur ten koste gaat van de spanning behoeft geen betoog.

De rode draad die door Mazurca para dos muertos loopt zijn twee moorden: de eerste is gepleegd in november 1936, de tweede in januari 1940. Al op een van de eerste pagina's worden ze genoemd, zonder dat het vervolg de toedracht en de motieven geheel en al uit de doeken doet. Even schimmig is de burgeroorlog voor de plattelandsbevolking, de collectieve hoofdpersoon van de roman. De oorlog is een kwaad uit de stad waarvan het platteland het slachtoffer is, een straf van God, brenger van onheil in een gemeenschap waarin ‘de families zijn als de zee, die nooit ophoudt en die geen begin en einde heeft’. De burgeroorlog is niet meer dan een stupide inbreuk op een tijdloze cultuur waarin iedereen familie van elkaar is, waar bijgeloof en kwakzalverij nog springlevend zijn en waar een grote seksuele vrijheid heerst. Niet voor niets heeft Cela Mazurca para dos muertos een hommage aan het binnenland van Galicië genoemd. De burgeroorlog wordt in deze roman gereduceerd tot een gewelddadige inbreuk op deze bijna paradijselijke cultuur en heeft niets heldhaftigs.

Tijdens het lezen van Mazurca para dos muertos bekroop mij hetzelfde onbehaaglijke gevoel dat ik kreeg bij het zien van Decamerone en Canterbury Tales van Passolini en van Mariken van Nieumeghen en Elckerlyc van Jos Stelling, veelgeprezen films waarin de middeleeuwen op vrijmoedige wijze gestalte krijgen. Omdat deze vrijmoedigheid destijds ongebruikelijk was, wekten de films de indruk een authentieker, want ongecensureerd beeld te geven van de middeleeuwen. Maar zijn al die uitwerpselen, al die schranspartijen en al die copulaties niet even geromantiseerd als de brave heroïek uit de romans van Walter Scott? Cela roept in Mazurca para dos muertos naar mijn idee een soortgelijk folkloristisch beeld op van ‘het volk’: primitief, ongeremd, onschuldig. Het kwaad (de burgeroorlog) komt van buiten.

Ongeveer tegelijkertijd met Mazurca para dos muertos verscheen Herrumbrosas lanzas, Libros I-VI, het eerste deel van wat de meest ambitieuze romancyclus over de burgeroorlog belooft te worden. Evenals bijna al het werk van Juan Benet speelt de roman zich af in Región, de denkbeeldige streek ergens in León en Asturias (Noord-Spanje) waar het verval tot in alle hoeken en gaten doorgedrongen is. Herrumbrosas lanzas is Benets toegankelijkste roman: er is een duidelijk verhaal, ieder van de zes boeken begint met een resumé van de inhoud, de structuur is doorzichtig, spanning ontbreekt niet. Een groot verschil met Benets eerste roman, Volverás a Región (Je zult terugkeren naar Región, 1967), waarin de burgeroorlog ook een grote rol speelt.

Evenals Galicië in Mazurca para dos muertos staat Región buiten het strijdgewoel. Na enkele schermutselingen aan het begin van de burgeroorlog is er een status quo ontstaan die de bewoners van het republikeinse Región niet onwelgevallig is, omdat iedereen zich ervan bewust is dat de oorlog alleen kan resulteren in een nederlaag voor de republikeinen. De komst van luitenant-kolonel Lamuedra uit Madrid begin 1938 verstoort de betrekkelijke rust: Región moet de naburige stad Macerta, in nationalistische handen, aanvallen, zodat de nationalisten gedwongen zijn hulptroepen te sturen. Het gevolg zal zijn dat het al zeer lange tijd belegerde Madrid weer even op krachten kan komen. Zover komt het in het eerste deel niet.

Benet acht de nationalisten niet waardig genoeg om er veel woorden aan vuil te maken. Ze zijn weinig interessant: rechtlijnig en gedisciplineerd. Alleen Franco wordt uitgebreid ge-

[p. 514]

portretteerd: een pragmatische man zonder emoties, in de eerste plaats gedreven door eigenbelang. Dit wil geenszins zeggen dat de republikeinen wel veel genade vinden in de ogen van de schrijver. De onderlinge verdeeldheid, het gebrek aan discipline, de valse idealen die ze najagen en het versluierde eigenbelang suggereren dat de oorlog wel móest eindigen in een nederlaag. Men wacht de gebeurtenissen gelaten af, zich troostend met de gedachte er zelf nog een slaatje uit te kunnen slaan.

Benet beschrijft de gebeurtenissen op kille wijze. Er is slechts één personage waarvoor hij sympathie lijkt te voelen: de advocaat Tertuliano Herencia, een individualistische, kritische geest die zich even belangeloos als onafhankelijk inzet voor wat hem rechtvaardig lijkt. Door zijn personages zo afstandelijk te bejegenen, worden ze weinig minder dan in hun hemd gezet, overigens zonder dat Benet naar het wapen van de satire grijpt. Het vreemde is dat al die vergeefse schermutselingen de schrijver onverschillig lijken te laten. Er is geen spoor van verontwaardiging te bespeuren. Herrumbrosas lanzas geeft een koele, bijna steriele visie op de burgeroorlog.

Ook in toneelstukken en films is de visie op de burgeroorlog afstandelijker geworden. In een van de succesvolste stukken die de laatste tien jaar op de planken zijn gebracht, Las bicicletas son para el verano (Fietsen zijn voor de zomer) van schrijver/acteur/regisseur Fernando Fernán Gómez, heeft de oorlog weinig heldhaftigs: het stuk toont het wel en wee van een familie in een portiekwoning in Madrid, dat het grootste deel van de burgeroorlog door de nationalisten belegerd werd. Hoewel de tragische elementen niet ontbreken (honger, bombardementen, verraad) ontbreekt ieder spoor van pathetiek, de toon is zelfs bijna lichtvoetig te noemen. Las bicicletas son para el verano, inmiddels verfilmd en ook in Nederland uitgebracht, is de burgeroorlog tussen de schuifdeuren. De tedere relativering van een strijd die tientallen jaren lang op de Spaanse samenleving heeft gedrukt zal vele Spanjaarden een zucht van verlichting hebben doen slaken.

Regisseur Luis Berlanga, die in 1964 een film heeft gemaakt die enkele jaren geleden door Spaanse critici is uitgeroepen tot de beste film die onder het franquisme is gemaakt, El verdugo (De beul), gaat nog een stapje verder: hij maakt slapstick van de burgeroorlog. In zijn in 1985 uitgebrachte film La vaquilla (Het koetje) krijgt geen enkele politieke overtuiging de kans om serieus te worden genomen. Het vrij magere verhaal - een groep republikeinen probeert een jonge koe te stelen van de nationalisten, zodat ze weer voor enige tijd te eten hebben - is aanleiding voor een reeks grappen en grollen waarvan je tenen krom gaan staan en die het moeilijk voorstelbaar maken dat ze bedacht en in scène gezet zijn door dezelfde regisseur die El verdugo heeft gemaakt. Opmerkelijk is de film in ieder geval, al was het alleen maar omdat hij je doet beseffen dat de Tweede Wereldoorlog in Nederland nog nooit op zo'n oneerbiedige wijze is verfilmd.

Het slot van de film is een klap in het gezicht, omdat het volstrekt detoneert met het voorafgaande. Ineens stopt al het kabaal. Het koetje waar zo veel over te doen is geweest ligt op een stukje niemandsland tussen de beide kampen in te verrotten. Niemand durft het beest te halen, waardoor de gieren alle gelegenheid krijgen zich te goed te doen aan het rottende kadaver.

Er zijn direct na de burgeroorlog al auteurs geweest die de oorlog afgeschilderd hebben als een weinig heroïsche, stumperige, nutteloze broederstrijd, waar persoonlijke belangen zich vaak vermommen als idealen, maar ze vormden een uitzondering. Bovendien was de toon van hun werk, hoe weinig partijgebonden ook, altijd zwaar. De laatste jaren laten een grotere afstand tot de burgeroorlog zien. Overheersend zijn nu het wantrouwen tegenover welk politiek ideaal dan ook, het idee dat de schuldvraag niet beantwoord is door te volstaan met naar de ander (i.e. het nationalistische kamp) te wijzen, de overtuiging dat iedere oorlog, hoe idealistisch aan de buitenkant dan ook, in de

[p. 515]

eerste plaats slachtoffers kent. Deze veranderingen waren blijkbaar pas mogelijk toen de belangrijkste rekening vereffend was: het heengaan van Franco.