De Gids. Jaargang 148

Ton Ceelen
De hekel aan zijn land is ieder aangeboren.
Juan Goytisolo en Spanje

trotse, allerhoogste Dichter, help mij: verhef mij tot een zekerder licht: het vaderland is de aarde niet, de mens is geen boom: help mij om zonder grond en zonder wortels te leven: verplaatsbaar, mobiel: met als enige voedsel en substantie jouw rijke woord
(Reivindicación)

In dit essay wil ik de overgang laten zien van De identiteit^1. naar Reivindicación del conde don Julián^2., hoogtepunten in het werk van Juan Goytisolo (Barcelona, 1931). Na situering van deze twee romans in zijn gehele oeuvre en een beschrijving van de thematiek, komen enkele belangrijke elementen apart aan de orde, waarbij de nadruk onvermijdelijk op Reivindicación moet vallen gezien de complexiteit ervan.

Tijdens zijn eerste periode concentreert Juan Goytisolo zich op de maatschappij en uit zijn kritiek op het franquistische Spanje in een aanvankelijk lyrisch getint, later dor socialistisch realisme, dat hij weet om te buigen naar een geslaagd behaviorisme^3..

Tussen 1962 en 1966 komt er in Spanje een liberalisatie op gang, die voor Juan Goytisolo aanleiding is tot bezinning. Hij richt zich nu op de vrijheid van het individu binnen de maatschappij, en verlaat het politieke engagement: ‘de dag is van jou, geen enkel compromis weerhoudt je’ (Reivindicación). Dit resulteerde in de trilogie De identiteit (1966)/Reivindicación (1970)/Juan sin Tierra (1975).

Omdat de trilogie zo'n afgesloten geheel leek te vormen, hebben de critici zich sinds dat moment bij iedere titel weer afgevraagd wat Juan Goytisolo verder nog zou kunnen schrijven. Hijzelf had daar minder moeite mee: in het op de Marokkaanse orale literatuur geïnspireerde Makbara (1980) worden details van zijn kritiek op de westerse samenleving verder uitgewerkt, in Paisajes después de la batalla (1982) verplaatst hij de scène naar het decor van Parijs, en met Coto vedado (1985) heeft hij een bewonderenswaardige autobiografie geschreven die vele vragen omtrent de waarachtigheid van zijn romanscènes beantwoordt. Daarbij laat ik zijn essays buiten beschouwing: hij is altijd tevens de theoreticus geweest van de in zijn romans te bespeuren ontwikkelingen.

In de drieëenheid De identiteit/Reivindicación/Juan sin Tierra valt een toenemende verwijdering van zijn afkomst en geboortegrond te constateren. De identiteit speelt zich nog af binnen zijn land, Reivindicación keert zich uitdrukkelijk ertegen, en in Juan sin Tierra heeft hij er definitief afstand van genomen. De belangrijkste stap wordt gemaakt tussen de eerste twee romans, die weliswaar het zoeken naar de conditionerende elementen in het verleden gemeen hebben, maar op één punt essentieel verschillen^4.. In De identiteit stelt de hoofdpersoon Álvaro zich niet alleen de vraag waar hij bij hoort, maar hij laat ook het verlangen doorschemeren daadwerkelijk ergens bij te horen, door zijn teleurstelling wanneer dat niet gelukt: ‘broederschap en liefde waarvan alleen jij was buitengesloten.’ In Reivindicación is zijn antwoord nog slechts de verwerping van iedere culturele identiteit, die gestalte krijgt in de verwerping van alle dogma's uit zijn jeugd en opvoeding: ‘met uiterste precisie zul je ertoe overgaan het funeste landschap te elimineren.’ Daarmee vormt Reivindicación een uitwerking van elementen die in De identiteit alleen worden aangestipt: ‘de rassewaan van een stel door hun dogma's ontaarde landgenoten.’ Analyse van de dogma's betekent meteen hun vernietiging, en het is dit geweld dat hij stelt tegenover het institutionele geweld uit de Spaanse politieke geschiedenis.

1. Juan Goytisolo, De identiteit, Meulenhoff 1985. Vertaling van Señas de identidad, 1976 (eerste editie 1966).

2. Juan Goytisolo, Reivindicación del conde don Julián, 1970. Vertaling in voorbereiding met als werktitel: De wraak van don Julián.

3. Voor een schets van deze periode verwijs ik naar het nawoord bij De identiteit, zie noot 1.

4. Jesús Lázaro geeft de volgende samenvattingen: De identiteit
Álvaro keert terug naar Barcelona na zijn verblijf in Parijs. In het familielandhuis vindt hij een serie documenten waarmee hij zijn leven en de reden van zijn ballingschap reconstrueert. Zijn jeugd en de burgeroorlog met de dood van zijn vader, het doorlopen van de universiteit en de eerste politieke strijd, zijn reizen door het buitenland en het zuiden van Spanje, de jacht die de politie op zijn klandestiene kameraden maakt, te zamen met de wreedheid van het Spaanse volk en de liefde die hij bij Dolores vindt, dat alles brengt hem ertoe het land te verlaten op zoek naar schonere, vrijere sferen.
In Parijs maakt hij kennis met de verschrompelde politici in ballingschap en de menselijke ellende van de emigratie. Sommigen dromen van een onhaalbare politiek, anderen denken terug aan een folkloristisch vaderland. Niets bindt hem meer aan Spanje, hij voelt zich zonder wortels, ontheemd, en betreurt vanuit Barcelona de futloosheid waarin het land na de oorlog gedompeld is, en kiest voor definitieve losmaking ervan.
Reivindicación
Een personage zonder naam (Álvaro) bekijkt Spanje vanuit Tanger. Hij maakt zich op de laatste banden met zijn oude vaderland te slaken. Daartoe onderneemt hij een systematische aanval op de meest geliefde waarden ervan, op de meest onderdrukkende traditie: de literatuur van de eer, de Castilianistische klaagzangen van de Generatie van '98, de seksuele repressie. Hij ridiculiseert de leegheid van het imperiumbegrip, de politieke onderwerping en alles wat bijdraagt aan het étatisme, van Seneca tot kindersprookjes en tv. Hij verbeeldt zich als een nieuwe Tariq in Spanje binnen te vallen en het te verpletteren.
(Jesús Lázaro, La novelística de Juan Goytisolo, Madrid 1984)

[p. 516]

het geweld, steeds weer het geweld: het bakent discreet de weg voor je af: overtuigend en plotseling: annuleert in één klap de gefingeerde orde, onthult de waarheid onder het masker, katalyseert je verspreide krachten en de donjulianeske invasieplannen: grandioos verraad, ruïne van eeuwen: wreed leger van Tariq, vernietiging van het gewijde Spanje
(Reivindicación)

Het abstracte, minder feitelijke karakter van een dergelijk thema komt tot uiting in de gebruikte technieken. De identiteit heeft een concrete verteller, duidelijke plaatsen van handeling, en de structuur van opeenvolgende episodes. In Reivindicación hebben we alleen de gedachten en fantasieën van de verteller ter beschikking, de plaats is niet belangrijk, en de tijd maakt een cirkelgang door.

De aangevallen dogma's zijn vooral de eeuwenlange seksuele repressie, de literatuur die het land en de volksgeest verheerlijkt, en de onderdrukkende kerk. De aanval wordt uitgevoerd door de Moorse legers die in 711 vanuit Afrika onder leiding van Tariq Spanje binnenvielen, nadat het verraad van graaf don Julián - uit wraak omdat koning Rodrigo zijn dochter Caba geroofd had - een bres in de verdediging had geopend:

hierheen, krijgers van de Islam, Bedouïnen uit de woestijn, instinctieve, bruuske Arabieren!: ik bied jullie mijn land, treed binnen en plunder het: zijn velden, zijn steden, zijn schatten, zijn maagden behoren jullie toe: ontmantel het bouwvallige bastion van zijn persoonlijkheid, veeg de puinhopen van de metafysica aan de kant: het is tijd voor de fauneske collectieve agressie: we moeten de messen slijpen en onze tanden ontbloten: laat jullie dorstige slang zich in haar volle lengte oprichten en als een pronkende koningsscepter de tirannieke macht uitoefenen met geruisloos, raadselachtig geweld
(Reivindicación)

De gevolgde strategie is niet eenvoudig, en vereist illustratie.

Het beste voorbeeld van zijn werkwijze is de manier waarop Juan Goytisolo de maagdelijkheidsmythe doorbreekt, die overigens ook met de Mariaverering te maken heeft. Hij symboliseert deze doorbreking met een toeristische rondleiding in het geslacht van Isabel la Católica. Een extra betekenislaag in deze episode is de freudiaanse terugkeer naar de moederschoot, en daar vinden we een parallel met De identiteit:

Het bed van Dolores naderen, haar adem horen, haar lichaam aanraken, je lippen over haar buik laten glijden, naar het geslacht afdalen, daarin vertoeven, een schuilplaats zoeken, in de diepte verloren gaan, je eigen prehistorie van moeder en foetus herstellen.
Was je er maar nooit uitgekomen, zeije bij jezelf.
(De identiteit)

Het vrouwelijk geslacht krijgt in Reivindicación vele namen, waaronder de volgende met een religieus geurtje: gewijde grot, sancta sanctorum, Theologisch Bastion, duizendjarige tempel, heiligdom. Deze laatste treffen we reeds aan in De identiteit, maar hij wordt er niet uitgewerkt:

De meisjes liepen gearmd, goedlachs en vrolijk, vluchtten zogenaamd voor de complimentjes van de mannen, wiegden het lichaam met hun ingetogen, kostbare maagdelijkheid, verdedigd als een heiligdom.
(De identiteit)

Vooral de benaming ‘grot’ speelt een structurerende rol. Hij krijgt achtereenvolgens de betekenissen urinoir, oceaan (de onderwaterscènes in Thunderball, een film van James Bond, held in het verhaal), badhuis, grot van de Sybille (Aeneas bij zijn afdaling in de Avernus is een tweede belangrijke held), geslacht van

[p. 517]

Mrs. Putifar (de Amerikaanse proto-toerist), geslacht van Isabel la Católica. Zo ontstaan er dwarsverbanden: Mrs. Putifar wordt gelijk aan Isabel la Católica, terwijl deze via een andere weg gelijkgesteld wordt aan de sensuele mulattin uit de Bond-film. Al deze nuances en lagen worden zorgvuldig opgebouwd, en de ontknoping komt als een bevrijdende verrassing:^5.

a favorite excursion to Hercules' Caves where the hero-god lived
...
de gids wijst met zijn vinger naar de voorhof van de vagina en geeft de structuur en karakteristieke functies van elk van de organen aan
(Reivindicación)

De afrekening met een bekrompen jeugd - zo belangrijk in de eerste hoofdstukken van De identiteit - geschiedt in Reivindicación door de verkrachting van Roodkapje/Alvarito: ‘het kind?: welk kind?: jijzelf een kwarteeuw geleden.’ Don Julián wordt daarin bijgestaan door weer zo'n terugkerend en daardoor structurerend element: de slang, bijbels symbool van het kwaad, Arabisch beest, fallus.

jij en je sterke gezellin, de slang: onmisbaar verlengstuk van jezelf en van je zijnswijze: opstandig, glibberig, klaar om rechtop te gaan staan en het slachtoffer te bespringen en daarin het dodelijke vocht te spuiten dat zich langzaam maar zeker door het lichaam zal verspreiden en onherroepelijk de dood zal veroorzaken
(Reivindicación)

Na langdurige seksuele misbruiking dwingt hij het kind tot zelfmoord, waarna zijn doel is bereikt.

terwijl het kind, staande op een stoel, zorgvuldig de strop: overbemeten en gulzig: om zijn hals knoopt en zich laat vallen: ingehouden drift die losbarst als een pompeuze vuurpijl: wiegelend
...
eindelijk jezelf, uniek, op de bodem van je gewonde dierlijkheid
(Reivindicación)

In De identiteit zijn voorlopers van deze sodomie aan te wijzen: de homo-erotische ervaringen met een Arabier en met Jerónimo: ‘Meer dan eens strekte je tijdens zijn slaap je arm uit en vermoedde dankbaar de weldadige bobbel van de revolver in zijn gordel.’ Maar ook in Festiviteiten (1958, Nederlandse vertaling 1961) speelt een pederast een marginale rol, en sinds Coto vedado weten we dat de onderdrukte neigingen van Juan Goytisolo's grootvader hiervoor model hebben gestaan.

Een beschrijving van Reivindicación is niet compleet zonder het intertekstuele karakter ervan te vermelden. In De identiteit werd al gebruik gemaakt van kranten om de gebeurtenissen in Yeste (hoofdstuk III) weer te geven, en het politierapport in hoofdstuk IV alsmede de getuigenissen van José Bernabeu in hoofdstuk VII zijn echt. Ook in Reivindicación treffen we zulke zakelijke teksten aan: schoolboeken, falangistische pamfletten, biografieën en kranteartikelen, maar nieuw - en een essentieel kenmerk - is het gebruik van de Spaanse literaire traditie. Dit lijkt paradoxaal gezien Goytisolo's verwerping van zijn cultuur, maar zijn afkeer is dan ook meer gericht tegen het misbruik dat opvoeders en leiders van hun geestelijke erfgoed maken dan tegen de teksten zelf. In Coto vedado blijkt de weerzin die hij tot in de jaren zestig heeft gehad tegen de Spaanse literatuur, op grond van het beeld dat hij daarvan op school en uit de officiële kritiek had gekregen. Pas ver van huis en jaren later volgde de hernieuwde kennismaking, de verbazing en bewondering, de spijt om de verloren tijd en zijn verwoede inhaalpoging.

In Reivindicación zorgen Vergilius en fray Luis de León voor hoofdlijnen in het plot, Góngora beïnvloedt de stijl, het don Julián-thema is af-

5. Een gedetailleerde analyse is te vinden bij Linda Gould Levine: ‘La odisea por el sexo en Reivindicación del conde don Julián’.

[p. 518]

komstig van Alfons X de Wijze, persiflagemateriaal wordt gevonden bij de Generatie van '98 en bij de dramaturgen van de Gouden Eeuw, herschepping vindt plaats op fundamenten van Cervantes, en Quevedo fungeert als leermeester voor kritiek en ironie.^6.

De ironie ontstaat door contrastwerking, bijvoorbeeld dit anachronisme, waarbij Seneca staat voor het stoïcijnse volkskarakter:

... terwijl hij met zijn zoon telefoneert en zijn stem verheft en de hoogste toppen van de welsprekendheid en van de retoriek bestijgt.
seneca junior:
o vader! waarom moet ik sterven?
seneca senior:
de koning is men zijn bezit en leven verschuldigd: maar de eer is erfgoed van de ziel en de ziel is alleen van God
(Reivindicación)

Of de registerbotsing in de urineerscène: ‘stort krachtig, rijkelijk zijn goudgeel vloeiende verachting uit.’

Op dezelfde wijze wordt het nationale symbool van zijn paard gelicht:

jullie vaderland was, is en blijft een bonentuin: en jullie symbool, held met zijn wortels diep in het Iberische, geënt op de aloude, ranzige stam van Seneca, de Bonestaak van La Mancha
(Reivindicación)

De oude meesters zijn het uitgangspunt voor ontketening van de fantasie en verregaande eigen creativiteit. Aanpassing aan zijn visie is meteen literaire kritiek op de gebruikte teksten (een methode die Cervantes al toepast in Don Quijote), en verwerking in de verwijzingenstructuur van Reivindicación, waar zo veel elementen een gelaagde betekenis hebben, maakt directe herkenning dikwijls moeilijk. Maar in het volgende fragment zijn de veranderingen zo subtiel en tevens zo doeltreffend, dat zij een uitstekend beeld geven van deze techniek:

yo, señor, soy gramático, y miro por la pureza del idioma mucho más que por mi vida, estudiando de noche y de día y tanteando la complexión del carpeto para acertar a curarle cuando cayere enfermo: y lo principal que hago es asistir a sus comidas y cenas, y dejarle comer de lo que me parece castizo y quitarle cuanto etimologicamente es extraño: y así mando quitarle estos entremeses porque contienen arroz y aceitunas, y aquellos guisos por ver en ellos alubias, berenjenas y zanahorias
(Reivindicación)

yo, señor, soy médico, y estoy asalariado en esta ínsula para serlo de los gobernadores della, y miro por su salud mucho más que por la mía, estudiando de noche y de día, y tanteando la complexión del gobernador, para acertar á curarle cuando cayere enfermo, y lo principal que hago es asistir á sus comidas y cenas, y á dejarle comer de lo que me parece que le conviene, y á quitarle lo que imagino que le ha de hacer daño y ser nocivo al estómago, y así mandé quitar el plato de la fruta por ser demasiadamente húmeda, y el plato del otro manjar también le mandé quitar por ser demasiadamente caliente, y tener muchas especias, que acrecientan la sed; ... (Cervantes: Don Quijote)

Het fragment maakt deel uit van don Juliáns bevrijding van de taal. De medicus wordt grammaticus, de gouverneur van het eiland wordt de typische Castiliaan, en de gerechten op tafel worden vervangen door voedsel dat qua etimologie van Arabische afkomst is. Dat is voldoende om de puristen belachelijk te maken: hun taal is Arabisch!

Het zal duidelijk zijn dat kennis van dergelijke bronnen een voorwaarde is om optimaal van deze roman te genieten, en het verdient overweging de voornaamste ervan als bijlage in de Nederlandse vertaling op te nemen.

6. Jesús Lázaro (zie noot 4) levert minutieus speurwerk naar deze bronnen op de pagina's 198 e.v. van zijn boek.