De Gids. Jaargang 148

[p. 428]

Wiel Kusters
Doorschoten gedichten

In het gedicht ‘La jeune femme délaissée’ van de Franse dichter Charles Dovalle - hij kwam in 1829, tweeëntwintig jaar oud, bij een duel om het leven - kunnen we lezen over een onuitsprekelijk geluk, ‘un bonheur ineffable’. De jonge, in de steek gelaten vrouw naar wie het gedicht is genoemd, herinnert zich haar zorgeloze kinderjaren. Nu is ze door haar familie verstoten; ze heeft een kind, maar geen man.

Wat zouden Dovalles lezers ervan hebben gedacht, wanneer de dichter de woorden ‘Brillant d'un bonheur ineffable/ Pour moi commençait l'avenir’ als volgt had opgeschreven?

Brillant d'u     nheur ineffable
Pour moi c     ençait l'avenir.

Het woord ‘bonheur’ blijft hier onuitgesproken, al kan men het in de letters die ervan resten wel herkennen. Is dat niet een fraaie typografische verbeelding van de bedoelde onuitsprekelijkheid? Ook het woord ‘commençait’ is niet compleet: de schitterende toekomst die voor het meisje leek weggelegd, is nooit begonnen.

Zouden lezers van rond 1829 dit soort dichterlijke kunstgrepen hebben gewaardeerd? Ik ben bang van niet. Toch is Dovalles gedicht ons met de zojuist getoonde open plekken overgeleverd. Charles Dovalle werd, zoals ik al zei, in een duel gedood. De kogel van zijn tegenstander trof hem in de borst en doorboorde zijn portefeuille. In die portefeuille zat het manuscript van zijn laatste gedicht, ‘La jeune femme délaissée’, ofwel, om precies te zijn, ‘La jeune fem délaiss’. De gaten in de tekst waren het produkt van de dood. De dood is een dichter soms. Hij dicht door te schrappen. De lege plekken die hij schept zijn onverwoestbaar en met betekenis geladen.

Er is in de Nederlandse poëzie een dichter, J.H. Leopold, wiens oeuvre uit prachtige gedichten, fragmenten en gaten bestaat. Leopold heeft zeer veel onvoltooide verzen nagelaten, doorschoten met wit op de plaatsen waar de juiste woorden zich nog niet hadden aangediend. Een paar jaar geleden publiceerde A.L. Sötemann een fascinerende studie over de ontstaansgeschiedenis van zo'n onvoltooid gebleven gedicht, Op het voetspoor van de dichter (1980). Toen ik de in dit boek gepresenteerde transcripties van Leopolds werkpapieren bekeek - losse blaadjes en snippers met invallen, schetsen, regels en afzonderlijke woorden - raakte ik geboeid door de suggestie dat het door Leopold beoogde gedicht onder al dat papier gereed heeft gelegen, kant en klaar, alsof het alleen nog maar wat tijd nodig had om door het papier heen volledig zichtbaar te worden en zich in zijn voltooide staat te vertonen. Alsof het papier, na ‘belicht’ te zijn, nog slechts ‘ontwikkeld’ behoefde te worden en alsof dat ontwikkelingsproces op sommige plaatsen - de door de dichter beschreven plekken - vlugger was verlopen dan op andere, de leemten in de tekst, de gaten.

Ik weet dat ik de zaken nu mooier voorstel dan ze zijn. Leopold heeft zijn gedicht wel degelijk zelf moeten maken: een gevecht om voltooiing en volmaaktheid dat hij in dit geval niet heeft gewonnen. Maar zelfs in mislukkingen als

[p. 429]

deze is Leopold een meester: zijn nagelaten schetsen en fragmenten zijn ondanks hun onvoltooidheid, en misschien wel mede daardoor, van een raadselachtige schoonheid.

Van Leopolds wel voltooide gedichten is dit er een dat mij steeds weer raakt:

‘O, als ik dood zal, dood zal zijn
kom dan en fluister, fluister iets liefs,
mijn bleeke oogen zal ik opslaan
en ik zal niet verwonderd zijn.

En ik zal niet verwonderd zijn;
in deze liefde zal de dood
alleen een slapen, slapen gerust
een wachten op u, een wachten zijn.’

Over de herhalingen in dit gedicht is door sommigen gezegd dat zij ‘de vrees voor het mysterie van de dood’ verklanken, of dat zij ‘een onaardse sfeer’ oproepen. Zelf heb ik daarover een wat ander idee. Herhalingen zijn het tegendeel van open plekken, of een middel daartegen. We kunnen Leopolds gedicht lezen als iemands laatste woorden, als de verwoording van een laatste illusie. Het zijn met name de herhalingen - dood zal, dood zal; fluister, fluister enzovoort - die deze indruk wekken. De stem die hier spreekt dreigt telkens weg te zinken en moet zichzelf steeds weer hernemen. Het duidelijkst gebeurt dat in de vierde en vijfde regel: de stilte van het wit daartussen suggereert een voortgaande verzwakking. Er dreigen steeds weer gaten te vallen.

Open plekken. Bij Dovalle zijn de woorden er geweest, in de onvoltooide gedichten van Leopold zijn ze er voorgoed ‘nog niet’. In het gedicht van de een kan men ze reconstrueren (‘bonheur’), in het werk van de ander kan van zo'n definitieve invulling geen sprake zijn. Een derde soort gaten echter onttrekt zich aan deze problematiek. Soms maakt een dichter zijn gedicht met opzet ‘niet af’: dan is het ‘af’ in zijn ‘onafheid’. Zo'n dichter is de in 1933 geboren Hans Faverey. Hoewel zijn gedichten er op de bladzij stevig bij staan, is het alsof ze er eigenlijk niet mochten zijn. Alleen wat ontbreekt, nadat het er ooit was, bestaat voor altijd en kan niet meer kapot. Een concrete en bijna tastbare afwezigheid, negatieve materie. Zo bezien is een gedicht een ‘lek in het zwijgen’. Ik citeer een van Faverey's eerste gedichten, uit zijn in 1968 verschenen debuut. Het heeft na zeventien jaar nog niets van zijn vreemdheid verloren:

Een lek in het zwijgen: noise -.

Welke codes? Welke filters?
(De 1e druif: pets!
de 2e druif: pets!

de de -

Het gedicht is ‘noise’, lawaai. De stilte is gecodeerd en moet ontcijferd worden. Hoe? Met welke filters zuiveren wij de stilte van geluid? Het gedicht moet stuk.

De druiven die Faverey in zijn tekst laat verschijnen, worden onmiddellijk weer vernietigd, geplet. Maar dat leidt tot een nieuwe inbreuk op de stilte: pets! pets! Plotseling echter lijkt het te lukken: een derde druif blijft uit; het telwoord ‘derde’ wordt afgebroken tot ‘de -’ en lijkt daardoor op een herhaling van het lidwoord ‘de’. In die schijnbare herhaling komt het gedicht tot stilstand: het stokt, het sterft. Het haakje waarmee de derde regel opent, blijft open. Het gedicht is ‘onvoltooid voltooid’, een scherf die door zijn maker als scherf is bedoeld. Niet een restant en geen mislukte aanzet, al lijkt het in zijn onkwetsbaarheid wel enigszins op een brokstuk of overblijfsel. In zijn bundel Chrysanten, roeiers (1977) schrijft Hans Faverey:

Zie de potscherf in het woestijnzand:
is vrijwel onbreekbaar, is
haast door niets meer breekbaar.

[p. 430]

En ook:

Van Sapfo ben ik gaan houden
sinds de vernietiging
haar teksten heeft ingekort.

Daarmee zijn we terug bij het begin van dit stuk. Vernietiging door een kogel of door de onverbiddelijke tijd: het verschil lijkt weinig essentieel.