De Gids. Jaargang 148

Poëtisch leven
Wiel Kusters
Twee wandelingen

Van Remco Campert las ik het gedicht ‘Wandeling naar Parfondeval’:

De wind wuift over mijn gezicht
schaduw van wat blad.

Het pad gaat hoger straks
de heuvel op, daarachter schuilt gevaar

of veiligheid? In elk geval
vervolg van weg, een bocht

en dan de trage afloop naar het dal
waar water smiespelt

om het badend gras. Gelukkig
was ik op die dag, geen kwaad

bericht in krant uit stad
kon maken dat ik dit vergat.

Er is sprake van een pad en een beweging, eerst omhoog, dan omlaag. Vóór het pad zich in de derde regel aan ons voordoet is er eerst nog deze evocatie: de wind laat wat bladeren bewewegen, zachtjes heen en weer; en die bladeren brengen wat schaduw op het gezicht van de dichter. Het lijkt een niet onaangenaam begin van de wandeling die in de titel wordt genoemd.

In de voorlaatste en laatste strofe blijkt die wandeling al voorbij, de dichter kijkt er op terug: ‘Gelukkig was ik op die dag’. Het geluk was onverstoorbaar. Tijdens de wandeling zelf echter was er even een gedachte aan ‘gevaar’ opgekomen. Het woord gevaar heeft waar het hier voorkomt, aan het eind van een regel niet alleen maar tegelijk ook aan het eind van een strofe, iets spannends. De regel wit die er op volgt, stelt de relativering van dat onbekende, dreigende gevaar nog even uit. Dan pas, in de vijfde regel, blijkt dat de heuvel die beklommen wordt ook voor ‘veiligheid’ zou kunnen zorgen: beschutting tegen wie de dichter mogelijk volgt, rugdekking. Hoe dan ook, de weg loopt op dit cruciale punt niet onverwacht ten einde: er is een ‘vervolg’, een nieuwe bocht (weer die spanning!) en dan ‘de trage afloop naar het dal/ waar water smiespelt// om het badend gras’: een vredig tafereel, dat overeenkomt met het wuiven en de ‘schaduw van wat blad’ uit de eerste regels. Men zou kunnen zeg-

[p. 290]

gen: de ‘beweeglijkheid’ van dit gedicht, een effect van de vele enjambementen, is in overeenstemming met de bochtigheid van de beschreven weg. Daarnaast valt nog op, dat de regels 4 en 7, beide bestaande uit vijf jamben, de langste zijn van het hele gedicht en dat zij, in combinatie met de korte regels 3 en 6 (drie jamben ieder) op fraaie wijze symboliseren wat er gezegd wordt: het pad (de betrekkelijk korte regel 3) gaat omhoog in de zich rekkende regel 4 - een wat moeizame klim -, terwijl de ‘trage afloop naar het dal’ - de wandelaar zet zich schrap - in de regel ‘waar water smiespelt’ even in een wat sneller uitloopje overgaat. Opvallend is, dat waar de wandeling al beëindigd blijkt, in de zin die met ‘Gelukkig’ begint, de genoemde bochtigheid zich voortzet, waardoor zowel dat woord ‘Gelukkig’ als de combinatie ‘geen kwaad’ het volle gewicht krijgen. De positie die ze innemen, aan het eind van de regel respectievelijk strofe, roept een spanning op als in het geval van ‘gevaar’, maar die spanning wordt door de positieve betekenis van ‘gelukkig’ en ‘geen kwaad’ onmiddellijk geneutraliseerd. Vrees en argwaan zijn overbodig, er kan niets meer fout gaan, ook al openen de bochten in het gedicht formeel nog wel de mogelijkheid van een onaangename verrassing.

Over de bouw van Camperts gedicht zou overigens nog wel wat meer te vertellen zijn. De ‘trage afloop’ bij voorbeeld begint net halverwege het gedicht, of beter: deze afloop begint nadat in het wit tussen de regels 6 en 7 het hoogste punt van de wandeling is bereikt. Daarna begint ook het gedicht aan zijn afloop. En verder zijn er dan nog de vele klankrapprochementen (korte en lange a-klanken vooral) in deze kleine tekst. Ik zal ze hier niet opsommen, maar wijs wel op een mogelijk effect van al deze rijmen en assonanties. Ze veroorzaken een ‘stilstand’ in de beweging van een voorbije wandeling; ze dragen bij tot de bestendiging van wat de dichter blijkens zijn laatste regel niet wil vergeten: het geluk van ‘die dag’. Het zal geen toeval zijn, dat dit geluk standhoudt tegenover de kwalijke berichten die de voorbijgaande, na één dag al verouderde krant te melden heeft. Die krant blijft achter, raakt verloren in de tijd. Maar de wandeling van toen, ‘die dag’, gaat onafgebroken door, in bewegende stilstand: als een weg op papier, in de vorm van een gedicht.

De ‘ik’ uit Camperts gedicht maakt een wandeling op onbekend terrein, in een landschap dat de mogelijkheid van ‘gevaar’ in zich bergt. Heel anders is de situatie in dit gedicht van Hans Faverey uit de bundel Lichtval:

Hetzelfde stukje bos dat ik ken

ingelopen, laatst.
Een kruisbessenstruik

staat daar. Daar is ook

een jonge esdoorn: die ik met zich
had verstrengeld. Al het zichtbare
gaat open, vervolgt mijn weg.
Het ontbreekt mij aan niets;

en ik ben niet ongelukkig.

Niettemin: op wieken wil komen
de stilstand
der dingen in mij.

Ik vind het na Camperts gedicht frappant, dat ook deze ‘ik’ ons op een directe wijze van zijn gemoedstoestand op de hoogte brengt: ‘ik ben niet ongelukkig’, want alles is er. Er staat een kruisbessenstruik en er is een jonge esdoorn. Maar ook deze laatste lijkt verankerd, de ‘ik’ heeft hem ooit met zichzelf verstrengeld. Wat we ons daar nu ook in concreto bij moeten voorstellen, duidelijk is in ieder geval dat deze boom zich niet van zichzelf zal kunnen losmaken. Kan hij wel groeien zo? Kan hij zich ontwikkelen, ‘bewegen’? Of wurgt hij zichzelf, door toedoen van de dichter? (Misschien zijn hier ook de woorden ‘jonge esdoorn’ met de geevoceerde ‘reële’ esdoorn tot een onontwarbaar geheel geworden. Het gedicht vernietigt -

[p. 291]

wurgt? - de realiteit en vervangt ze.)

Terwijl de ‘ik’ het bos in loopt, ontvouwt zich zijn gedicht en gaat in zin na zin ‘al het zichtbare [...] open’, alsof het zelf beweegt: het vervolgt niet ‘zijn’ maar ‘mijn’ weg; ‘zijn’ beweging is aan de ‘mijne’ gekoppeld. Op het moment dat de dichter zich dit realiseert, ziet hij zijn kans schoon. Want hoewel hij ‘niet ongelukkig’ is, verlangt hij naar ‘de stilstand/ der dingen in mij’. Als al het zichtbare beweegt en ‘mijn weg’ vervolgt, kan ‘ik’ zelf stoppen met bewegen. Een verlangen naar tijdeloosheid spreekt hieruit: de wieken, met hun connotatie van ‘snelheid’ niet alleen, maar ook van vliegen, zweven, loskomen van de aarde, die wieken verenigen op een paradoxale wijze de snelheid en de tijd met het verlangen zich aan de voortgang van de tijd te onttrekken. Maar de ‘stilstand’ van de dichter zou ook ‘de stilstand/der dingen’ in hem betekenen: zonder de dichter beweegt er niets en kan hij dus ook niet, met een beroep op wat er buiten hem beweegt, zelf tot stilstand komen. Een vicieuze cirkel, die alleen in en door middel van het gedicht kan worden doorbroken: het gedicht is ‘mijn weg’, beweging en stilstand ineen.

Literatuur

Remo Campert, Theater, Amsterdam, De Bezige Bij, 1979.

Hans Faverey, Lichtval, Amsterdam, De Bezige Bij, 1981.