De Gids. Jaargang 148

[p. 279]

Abram de Swaan
Een geheel verzorgd verblijf

In het moderne spraakgebruik gaan grondgebied, volksgemeenschap en politiek gezag in één adem samen met de term natie-staat: een mensengroep bewoont van generatie op generatie een afgebakend territoor dat ze met recht en geweld voor anderen afsluit en waarbinnen een eigen orde gehandhaafd wordt.

Maar in de loop der geschiedenis blijken mensengroepen zich bij elkaar aan te sluiten en van elkander af te splitsen, zich te vermengen of juist af te zonderen, verschuiven de grenzen van het vestigingsgebied en veranderen ook steeds de gezagseenheden. Het Nederlandse grondgebied is verschoven, grote watervlakten en moerasgebieden zijn bewoonbare en bebouwbare grond geworden; de Lage Landen werden in steeds andere politieke territoria opgedeeld en hebben pas sinds anderhalve eeuw hun huidige staatkundige vorm gevonden. Ook de bewoners wisselden, mensen trokken weg, anderen vestigden zich hier. Dat komen en gaan is op de lange duur het gewone historische patroon, zoals McNeill beschrijft.

Grote volksverhuizingen heeft Nederland sinds de vroege middeleeuwen niet meer gekend. Het boerenbedrijf trok landarbeiders en dagloners, kooplui en zwervers aan uit omringende gebieden; velen daarvan werden verjaagd of na gedane zaken gedwongen om te vertrekken; sommigen zijn gebleven, vonden een broodwinning en een echtgenoot. Hun kinderen en kindskinderen gingen op in het Nederlandse, zonder dat hun herkomst op den duur nog een spoor of een herinnering achterliet. Ook zeevaart, handel en nijverheid lokten avonturiers, afgedankte soldaten, weeskinderen, maar ook ambachtslui en handelaars naar de steden in het westen. Vervolging elders dreef christenen, zoals de hugenoten, en joden naar de betrekkelijk vrije Republiek. Sommigen van die vreemdelingen waren de Nederlanders van die dagen zo vreemd, dat zij in een uitzonderingspositie terechtkwamen, een status die zij zelf vaak ook verkozen om redenen van geloof, taal en gewoonte en omdat die positie lang niet altijd oneervol of onvoordelig was: de Portugese joden en de Armeniërs, bij voorbeeld.

Deze immigratie groeide met de welvaart en het aanzien van Nederland in de zeventiende eeuw en nam af toen die bloei taande. In later jaren bleven armelui en handwerkslieden, bedelaars en boerenarbeiders gestaag komen, trokken boerenzoons naar nabijgelegen stadjes en dorpsbewoners naar de grote steden in het westen.

Nederlanders, op hun beurt, voeren uit naar koloniale gebieden en gingen voor een deel op in de bevolking van die streken. En al die tijd trokken mensen uit de ommelanden naar de steden, vestigden boerenarbeiders en paupers zich in de stad en leefden daar van de bedeling of als knechts en dienstmeiden, later als arbeiders in de nieuwe industrie. Die buitenlui waren even vreemd voor het stadsvolk van die dagen, hun manieren even ruw, hun zeden net zo loos, als de gastarbeiders van vandaag dat zijn voor de gevestigde Nederlanders. Men ergerde zich zelfs meer, maar trok het zich toch minder aan, omdat de dreiging en de overlast weliswaar scherp werden gevoeld, maar de

[p. 280]

norm van gelijke en rechtvaardige bejegening van nieuwkomers veel minder leefde.

Er is een continuïteit in de ontvangst van immigranten uit steeds verder gelegen ommelanden, uit Drente en Brabant ooit, uit Rijnland en Walen later, toen uit Spanje en Italië, later uit Turkije en Marokko, Indië en de West. Lucassen wijst erop dat verschil in voorkomen, taal en religie de afwijzing kunnen verscherpen. Maar wat verschil maakt wordt ook telkens uitgemaakt tussen nieuwkomers en gevestigden: de afstand tussen het ware geloof en het papisme scheidde ooit christenen veel meer dan nu de afstand tussen onverschilligheid en islam. Een Limburgse tongval gold als mallotiger dan een Surinaamse: aardappeljenever als een duivelser roesmiddel dan heroïne, omdat het vreemde armoedzaaiers waren die zich ermee bezatten. Twente lag in die dagen verder dan Aruba nu. En al die tijd waren het boerenmensen, dorpelingen, kleinsteedse mensen die terechtkwamen in de grote stad en die uit een positie van armoelijders, lomperiken en domoren moesten beginnen aan een inwijdingsritueel en een vestigingsstrijd die generaties duren zou. Bovenkerk wijst op aspecten van de moderne immigratie die een voortzetting vormen van de eeuwenlange trek uit een steeds wijdere periferie naar de steden van het wereldcentrum.

Maar er is ook een kwalitatieve omslag in dit vestigingsproces opgetreden, een verandering die pas merkbaar werd toen na de Tweede Wereldoorlog grote aantallen immigranten van buiten de landsgrenzen arriveerden, mensen die niet zonder meer tot de eigen Nederlandse natie werden gerekend. Toen pas bleek dat in de voorafgaande anderhalve eeuw het Nederlandse volk zich had samengebald tot natie, hechter was geworden maar ook ondoordringbaarder; dat die Nederlandse nationaliteit intussen omkleed was met burgerrechten en verzorgingsaanspraken die haar begeerlijker maakten én veel moeilijker verkrijgbaar dan een eenvoudig verblijfsrecht vroeger.

Ook de ontmanteling van het Nederlandse imperium bracht een omslag in de migratie teweeg. Mensen van Nederlandse herkomst die niet in de Indische bevolking waren opgenomen of die zich daar nu uit wilden losmaken ‘repatrieerden’: kozen voor Nederland als vaderland en keerden daarheen terug. Zij vormden een heel gemengd en geschakeerd gezelschap. Als hun uiterlijk voorkomen, hun manieren, hun vaardigheden en hun relaties dat toelieten, verdwenen zij moeiteloos in de omringende bevolking; zagen zij hier er anders uit, spraken zij anders, hadden zij andere levenswijzen, geen eigen kapitaaltje, geschikte diploma's, of behulpzame kennissenkring, dan moesten zij zich behoedzaam een plaats verschaffen in de nieuwe omgeving. Willems en Cottaar hebben beschreven welke prijs daarvoor werd betaald.

In opeenvolgende fasen van dekolonisatie arriveerden ook mensen uit de West, al even gemengd en verscheiden. En in de jaren vijftig en zestig kwamen, zoals in de voorgaande eeuwen, werklui uit omringende gebieden hierheen, maar nu niet slechts uit de ommelanden, maar van heinde en verre, uit Italië en Spanje, uit de periferie en semi-periferie en uit Marokko en Turkije.

Deze nieuwe migratiegolven waren veel omvangrijker dan vorige, maar de ontvangst van de nieuwkomers was in een aantal opzichten ook wezenlijk verschillend van voorgaande perioden. In het naoorlogse Nederland gelden burgerrechten en verzorgingsrechten die een eeuw terug ondenkbaar waren; de staatkundige rechten gelden universeel, voor elke staatsburger, de sociale rechten zelfs voor elke ingezetene. Het democratisch gelijkheidsbeginsel waarop dit universalisme berust kon zich verbreiden in een samenleving die bijeengehouden werd door een nationaal besef: de Nederlanders vormden naar eigen gevoel een natie. Op grond van dat saamhorigheidsgevoel waren zij in staat hun conflicten min of meer vreedzaam te beslechten en gezamenlijke verplichtingen aan te gaan voor de ondersteuning van zieken,

[p. 281]

bejaarden en behoeftigen. Dat nationaal besef, die familiezin op miljoenenschaal, sluit in eerste aanleg vreemdelingen uit. Maar tegelijkertijd waren de westerse landen - de natie-staten bij uitstek - ook koloniserende en, meer en meer, dekoloniserende mogendheden. Dat schiep een dilemma. De bevolking van de koloniën was deel van het Rijk, onverbrekelijk deel zelfs, maar voor het nationaal saamhorigheidsgevoel hoorde ze niet bij de natie.

Verzwakt door de Tweede Wereldoorlog bleken de koloniale mogendheden niet in staat hun overzeese bezittingen met militair geweld te behouden. Diezelfde oorlog had ook de ideologische grondslagen van het kolonialisme aangetast: in het nieuwe zelfbewustzijn van de gekoloniseerde volkeren paste het koloniale ethos niet: de blanke beschavingsmissie onder de inboorlingen werd begrepen als onverholen racisme en maskering van machtsbelang en winstbejag.

Om toch het koloniale rijk bijeen te houden, werd de gekoloniseerde volkeren een burgerrecht toegekend dat ontstaan was en zijn betekenis ontleende aan een nationaal verband. Weinigen zullen in de vroege jaren vijftig beseft hebben dat de nieuwe Rijksgenoten tien, twintig jaar later na een korte overtocht die formele rechten zouden komen laten gelden in het moederland zelf, dat ze toegang zouden komen eisen tot de natie. Maar dat gebeurde. De formele, politieke aanspraken waren ooit aan de gekoloniseerde volkeren gegund enkel om het imperium te kunnen behouden en men had erop gerekend dat er nog altijd een oceaan lag tussen kolonie en moederland: het zou zo'n vaart niet lopen. Maar met de luchtvaart bleek het niet veel later nog slechts een kwestie van maanden sparen en uren vliegen. De overzeese rijksgenoten kwamen zich en masse als medeburgers presenteren in het hart van Babylon.

Hedendaagse immigranten vestigen zich in een natie-staat. Het lidmaatschap van zo'n natie is veel omvattender en indringender dan het inwonerschap van Nederland was, een, twee of drie eeuwen terug. Toen waren dorpsgemeenschappen, kerkgenootschappen, gilden en familieverbanden de meest hechte en dichte samenlevingsvormen; maar daartussenin was een ruimte waar vreemdelingen op hun eigen wijze, voor hun eigen risico, leven konden, soms in kleine groepen onder het gezag van eigen voorgangers. Nu knopen de loyaliteiten, de verplichtingen en de aanspraken veeleer aan bij de natie als geheel, en bij de organisatie van die natie: de staat. Dat immigrantengroepen een eigen rechtsorde zouden handhaven, zouden voorzien in eigen onderwijs en armenzorg als tamelijk autonome gemeenschappen te midden van talloze andere min of meer zelfbesturende verbanden, dat is niet langer denkbaar.

Juist progressiviteit, nationaal eenheidsstreven en zorg om de verheffing van de werkende standen, hebben het burgerschap zo verdicht en verhard. Als het zover is, moeten de vreemdelingen die niet kunnen worden ingelijfd, worden uitgesloten: ‘Es gibt eine gewisse Situation kapitalistisch desorganisierter Volkswirtschaften, unter welchen die höhere Kultur nicht überlegen, sondern swächer ist im Kampf ums Dasein gegenüber der niedriger stehenden Kultur. In einer solchen Situation befinden wir uns zur Zeit. Mit unseren polnischen Volksgenossen wollen wir schon fertig werden, wir hoffen, das polnische Proletariat des Inlandes auf das Niveau der deutschen Kultur zu heben, - unmöglich wird das aber, wenn der fortgesetzte Einbruch östlicher Nomadenschwärme diese Kulturarbeit regelmässig wieder vernichtet und in ihr Gegenteil umkehrt.’

Het citaat is van Max Weber, uit een rede voor de Verein für Sozialpolitik van 1893 (‘Die landliche Arbeitsverfassung’ in: Gesammelte Aufsätze zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, Tübingen: Mohr, 1924, p. 457).

De nationaliteit, ook het Nederlanderschap, is totaal geworden; een totale levenswijze die haast alle aspecten van het bestaan omvat. Dat Nederlanderschap is ook totaal, omdat het geen enclaves van ook maar enigszins autonome

[p. 282]

groepen toelaat. Het is voor de natie-staat onverdraaglijk wanneer te midden van de Nederlanders opeens eenlingen of groepjes zouden leven als buitenstaanders, niet alleen met een andere muts, maar met een ander recht, buiten de leerplicht, buiten het ziekenfonds, buiten de verplichte verzekeringen om. En daar komt het op aan, niet op de kleine versierselen van een vreemde tongval, een exotische keuken, een buitenissige manteljas.

Kern van de zaak is niet dat vreemdelingen zich moeten aanpassen; Nederlanders moeten zich aanpassen, moeten zich een leven lang vormen in hun totale Nederlanderschap. Dat immigranten daarvan uitgezonderd zouden zijn is ondenkbaar. Wie in Nederland leeft verkoopt als prijs voor levenslange zekerheid zijn ziel aan de verzorgingsstaat. Dat is het pact.

De landverhuizing is een zielsverhuizing geworden. De immigrant weet dat, aanvaardt het, maar mort en wil het niet weten. De gevestigde Nederlander stoort zich aan vreemde eigenaardigheden, maar ziet eraan voorbij dat de grote overeenkomst al beklonken is. Het eenheidsbeginsel van de natie en het gelijkheidsbeginsel van de democratie dringen onverbiddelijk aan ieder die hier leven wil een geheel verzorgd verblijf op. En daarom wordt dat vestigingsrecht tegelijk zo fel begeerd en zozeer misgund.