De Gids. Jaargang 148

[p. 208]

Jan Lucassen
Vreemdelingen in Nederland, 1550-1950^*

Nederland is niet alleen nu een kosmopolitisch land, het was het ook al gedurende vele eeuwen, voorafgaand aan de grootscheepse immigraties van na de tweede wereldoorlog.^1. Nederland kende verschillende groepsgewijze immigraties, een gestage stroom van individuele immigranten en tenslotte de jaarlijkse komst van trekarbeiders.

Groepsgewijze immigratie vond plaats onder de druk van politieke en godsdienstige vervolging in andere landen. De eerste en grootste volksverhuizing vond plaats ten gevolge van de fatale wending die de Opstand tegen Spanje aan het einde van de zestiende eeuw nam. Toen het duidelijk werd dat de Spanjaarden er waarschijnlijk wel in zouden slagen de Zuidelijke Nederlanden - gemakshalve gelijk te stellen aan het huidige België - te heroveren en te behouden, maar de Noordelijke Nederlanden prijs moesten geven, zat er voor velen in het Zuiden die de Opstand fanatiek hadden gesteund of zelfs begonnen waren, niets anders op dan naar het Noorden te vluchten.^2. Daar kwam nog bij dat het het Noorden vanaf die tijd economisch voor de wind ging, zodat het resultaat was dat in de decennia rondom 1600 naar schatting meer dan honderdduizend Zuidelijke Nederlanders naar het Noorden trokken, dat wil zeggen, een aantal gelijk aan ongeveer tien procent van de toenmalige bevolking van Nederland.^3. Houden we daarbij rekening met het feit dat deze vluchtelingen zich voornamelijk in de grote steden van het westen vestigden - vooral Leiden trok veel textielarbeiders aan uit het zuiden van Vlaanderen - dan bedroeg het aantal nieuwkomers daar in veel gevallen tientallen procenten van de plaatselijke bevolking.^4.

Honderd jaar later moesten vele protestanten vluchten uit het Frankrijk van Lodewijk xiv, die door de herroeping van het Edict van Nantes de bescherming van deze godsdienstige minderheidsgroep had opgeheven. Naar schatting kwamen er in de laatste twee decennia van de zeventiende eeuw 50000 Hugenoten naar de Republiek, gelijk te stellen aan ongeveer tweeëneenhalf procent van de toenmalige bevolking.^5.

In de zeventiende en achttiende eeuw zochten ook vele vervolgde joden hun toevlucht tot de Republiek. De eerste en ook kleinste groep kwam van het Iberisch Schiereiland rondom 1600, de tweede en grootste groep werd gevormd door de joden uit Midden- en Oost-Europa die naar aanleiding van verschillende bloedige vervolgingen, zoals die tijdens de Dertigjarige Oorlog en de achttiende-eeuwse pogroms, naar het westen vluchtten. Bij de eerste Nederlandse volkstelling in 1795 bedroeg hun aantal circa 30 000, het resultaat van twee eeuwen immigratie en natuurlijke aanwas en daarmee ongeveer anderhalf procent van de toenmalige bevolking.^6.

Minder spectaculair (en ook minder bestudeerd) dan deze groepsgewijze immigraties was de voortdurende stroom van individuen naar het rijke Nederland, al dan niet in gezinsverband of in kleine groepjes. De meesten kwamen uit het oosten, uit Duitsland. Veelal waren het geschoolde arbeiders, handwerkslieden of han-

* Van voetnoten voorziene tekst van een lezing, gehouden bij gelegenheid van het 200-jarig bestaan van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, Den Haag 17 november 1984 en gepubliceerd in de bundel Tweehonderd jaar Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (ncvo-berichten), pp. 34-38. De titel, hoewel weids, beoogt niet meer dan een zeer algemene geschiedenis van vreemdelingen in Nederland over ruwweg vier eeuwen, beginnend bij de eerste vluchtelingen vanuit de Zuidelijke Nederlanden en eindigend vóór het begin van de grote naoorlogse immigratiestromen. Met name de eerste helft van de twintigste eeuw komt zeer summier aan bod, voor deze periode zie onder meer P. Brassé en W. van Schelven, Assimilatie van vooroorlogse immigranten. Drie generaties Polen, Slovenen, Italianen in Heerlen, 's-Gravenhage 1980; F. Bovenkerk, A. Eijken en W. Bovenkerk-Teerink, Italiaans ijs. De opmerkelijke historie van de Italiaanse ijsbereiders in Nederland, Amsterdam 1983; H. Meulenbroek, ‘De Duitse dienstmeisjes’, in: Vrij Nederland, Bijlage 28, 13-11-1982, pp. 28-47.
Voor buitenlandse overzichten, vergelijkbaar met dit opstel, zie onder meer voor Engeland een afzonderlijk hoofdstuk in T.C. Barker en M. Drake, Population and society in Britain 1850-1980, Londen 1982, en voor Denemarken de monografie van B. Østergaard, Invandrernes danmarks histori, Kopenhagen 1983; voor Nederland tijdens de Republiek zie nog L. Noordegraaf, ‘Buitenlanders in de Republiek’, in: F. Wieringa (red.), Republiek tussen vorsten; Oranje, Opstand, Vrijheid, Geloof, Zutphen 1984, pp. 119-128.

1. Immigranten uit Nederlands-Indië en later Indonesië, arbeiders uit het Middellandse Zeegebied, immigranten uit Suriname en de Nederlandse Antillen, vluchtelingen uit vele landen, enz., vgl. het overzicht van R. Penninx in wrr-Rapport 17, 1979: Etnische minderheden (in vertaling: Ethnic Minorities).

2. Zie hierover vooral J.G.C.A. Briels, De Zuidnederlandse immigratie in Amsterdam en Haarlem omstreeks 1572-1630. Met een keuze van archivalische gegevens betreffende de kunstschilders, Utrecht 1976; Idem, De Zuidnederlandse immigratie 1572-1630, Haarlem 1978.

3. De schattingen over de aantallen lopen sterk uiteen: Briels 1976 en 1978 a.w. komt op 175 000 rechtstreeks geïmmigreerden en hun afstammelingen voor de periode 1540-1630, terwijl anderen liever niet verder dan 100 000 gaan, zie A.Th. van Deursen, Het kopergeld van de gouden eeuw. 1. Het dagelijks brood, Assen 1978, pp. 53-60; I. Schöffer, ‘The Jews in the Netherlands: the position of a minority through three centuries’, in: Studia Rosenthaliana 15 (no. 1), 1981, pp. 85-100, m.n. p. 89; vgl. ook F. Daelemans, ‘Leiden 1581. Een socio-demografisch onderzoek’, in: A.A.G.-Bijdragen 19, 1975, pp. 137-215, m.n. pp. 165-168.

4. Daelemans 1975 a.w.

5. J.A. de Kok, Nederland op de breuklijn Rome-Reformatie. Numerieke aspecten van Protestantisering en Katholieke herleving in de Noordelijke Nederlanden 1580-1880, Assen 1964, p. 40; Schöffer 1981 a.w., p. 89; L. van Nierop, ‘Stukken betreffende de nijverheid der réfugiés te Amsterdam’, in: Economisch-Historisch Jaarboek 7, 1921, pp. 147-195, m.n. p. 150 en Idem, 9, 1923, pp. 157-213, m.n. p. 210; S.J. van Geuns, Proeve eener geschiedenis van de toelating en vestiging van vreemdelingen in Nederland tot het jaar 1795, Schoonhoven 1853, pp. 177-187.

6. Schöffer 1981 a.w. Voor het relatieve aandeel in de bevolking heb ik steeds gebruik gemaakt van bevolkingsaantallen in B.H. Slicher van Bath, ‘De demografische ontwikkeling tijdens de Republiek’, in: Vaderlands verleden in veelvoud. 31 Opstellen over de Nederlandse geschiedenis na 1500, Den Haag 1975, pp. 312-336.

[p. 209]

delaars: kortom noch echte proletariërs noch echte rijkaards. Ook zij vestigden zich weer voornamelijk in de steden en stadjes in het westen en noorden van het land. In de zeventiende eeuw bestonden verscheidene van die steden naar schatting voor tientallen procenten uit vreemdelingen, een aandeel dat vooral in de eerste helft van de negentiende eeuw begon terug te lopen tot slechts enkele procenten.^7.

Was de permanente immigratie een vooral stedelijk verschijnsel (dat echter niet geheel aan het platteland voorbijging), ook het platteland maakte wel degelijk kennis met niet geringe aantallen vreemdelingen. In de twee eeuwen tussen ongeveer 1670 en 1870 kwamen jaarlijks tienduizenden arbeiders van elders naar het westen en noorden van ons land om turf te graven of te baggeren, gras te maaien en andere veldvruchten binnen te halen, stenen te bakken, hout te vlotten en voor vele andere seizoengebonden werkzaamheden. Vooral de in het westen van Duitsland gelegen Westfaalse streken voorzagen traditioneel in de grote behoefte aan seizoengebonden trekarbeid in met name Zeeland, Holland, Friesland en Groningen. Deze trekarbeiders, meestal bekend onder de naam ‘poepen’, verbleven vooral van het voorjaar tot het najaar in ons land; in streken waar grotere concentraties voorkwamen konden zij vijf procent of meer van de plaatselijke bevolking uitmaken.^8.

Ook al heb ik hier nog geen melding gemaakt van de op zijn minst tienduizenden vreemdelingen die als matroos op Nederlandse schepen, zowel van koopvaardij als van marine, dienden, noch van de tienduizenden die als soldaat de Nederlandse politiek ‘met andere middelen’ dienden,^9. het zal duidelijk zijn dat de bewering waarmee ik dit artikel aanving geen loze kreet is: Nederland was vanaf de zestiende eeuw een kosmopolitisch land. Ongetwijfeld hing dit samen met de relatieve rijkdom van Nederland: sinds de zeventiende eeuw was de Republiek het welvarendste land van West-Europa, waarschijnlijk tot laat in de achttiende eeuw en misschien zelfs nog enkele decennia langer.^10. In de negentiende eeuw is de trek van vreemdelingen naar Nederland sterk teruggelopen; wanneer deze teruggang te dateren is, valt echter moeilijk nauwkeurig aan te geven. In de negentiende en in de eerste decennia van de twintigste eeuw hadden geen grootscheepse en groepsgewijze immigraties meer plaats, in de negentiende eeuw nam ook de individuele immigratie duidelijk af^11. en tenslotte verdween in het laatste kwart van die eeuw het zo vertrouwde beeld van de buitenlandse trekarbeider.^12.

Met enige overdrijving zou men de eeuw van 1850 tot 1950 als een dieptepunt van Nederlands kosmopolitisme mogen bestempelen. Het feit dat de laatste jaren zovelen de aanwezigheid van de ‘nieuwe Nederlanders’ als een fenomeen zonder precedent in de vaderlandse geschiedenis kenmerken, is misschien mede aan dit ‘dieptepunt’ te wijten. Op dit punt van mijn betoog aangekomen, wil ik vaststellen dat de aanwezigheid van vreemdelingen, zoals wij die heden ten dage kennen, in relatieve aantallen overtroffen werd in de zeventiende, achttiende en in het begin van de negentiende eeuw.

Hoe was nu de verhouding tussen deze nieuwkomers van allerlei slag en de gevestigde bevolking?

Om deze vraag te beantwoorden, dienen we eerst te bezien wie er als vreemdeling beschouwd werd. Lange tijd, en naar mijn idee tot in de negentiende eeuw, was dit niet in de eerste plaats de niet in Nederland geborene, maar werd de cirkel veel nauwer getrokken: degene die niet uit hetzelfde gewest of zelfs niet uit dezelfde plaats afkomstig was, werd als vreemdeling aangeduid en genoot in veel gevallen niet dezelfde rechten als de ‘inboorling’, een toentertijd veel gebruikte term die dus letterlijk dient te worden opgevat.^13. Vreemdeling in juridische zin was men dus veel eerder dan nu en aangezien er op die wijze beschouwd zovele vreemdelingen waren, met name in het welvarende westen en noorden van het land, was de vreemdeling in de praktijk van alledag min of meer een gewoon verschijnsel. Dit wil

7. Het percentage, in de tekst genoemd, is uiteraard inclusief de Zuidelijke Nederlanden; voor Amsterdam zie S. Hart, Geschrift en getal. Een keuze uit de demografisch-, economisch- en sociaal-historische studiën op grond van Amsterdamse en Zaanse archivalia, 1600-1800, Dordrecht 1976, pp. 115-181 (geeft aantallen op basis van geboorteplaats en huwenden voor 1600-1800) en H. Diederiks, Een stad in verval. Amsterdam omstreeks 1800, Amsterdam 1982, pp. 115-116, 130 (geeft cijfers, vergelijkbaar met die van Hart over de jaren 1796, 1801 en 1806); zelf voerde ik een telling uit voor het eerste halfjaar van 1850 (G.A. Amsterdam, huwelijksregisters 1850) en kwam toen op 6,4% buitenlanders, terwijl Hart voor 1600-1800 op 28,2% kwam; vgl. ook het aflopend immigratieoverschot voor 1750-1860 in Amsterdam in: J.L. van Zanden, ‘Lonen en arbeidsmarkt in Amsterdam, 1800-1865’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 9, 1983 (no. 29), pp. 3-27, m.n. p. 21; voor Hoorn: J.R. Bruijn en E.S. van Eyck van Heslinga, ‘Seamen's employment in the Netherlands (c. 1600-c. 1800)’, in: The Mariner's Mirror 70, 1984 (no. 1), pp. 7-20, m.n. p. 11; voor Leiden: C.A. Davids, ‘Migratie te Leiden in de achttiende eeuw: een onderzoek op grond van de acten van cautie’, in: H.A. Diederiks e.a., Een stad in achteruitgang. Sociaal-historische studies over Leiden in de achttiende eeuw, Leiden 1978, pp. 146-192.

8. J. Lucassen, Naar de kusten van de Noordzee. Trekarbeid in Europees perspektief, 1600-1900, Gouda 1984, voor de percentages m.n. p. 173.

9. J.R. Bruijn en J. Lucassen (eds.), Op de schepen der Oost-Indische Compagnie. Vijf artikelen van J. de Hullu, ingeleid, bewerkt en voorzien van een studie over de werkgelegenheid bij de voc, Groningen 1980, pp. 11-29 en Lucassen 1984 a.w., pp. 183-185.

10. P. Bairoch, ‘Europe's Gross National Product: 1800-1975’, in: Journal of European Economic History 5, 1976, pp. 273-340, m.n. p. 286 en iets lagere cijfers voor Nederland in Idem, ‘The Main Trends in National Economic Disparities since the Industrial Revolution’, in: P. Bairoch en M. Lévy-Leboyer, Disparities in Economic Development since the Industrial Revolution, Londen 1981, pp. 3-17, m.n. p. 10 (waarbij wel aangetekend moet worden dat Bairoch in beide gevallen zijn bronnen niet verantwoord); vgl. deze studies ook met het hierna te noemen ‘dieptepunt’ in Nederlands kosmopolitisme van circa 1850 tot 1950.

11. Zie noot 7 voor Amsterdam; voor Rotterdam zie H. van Dijk, Rotterdam 1810-1880. Aspecten van een stedelijke samenleving, Schiedam 1976, p. 214; voor Nederland als geheel zie de Volkstellingen vanaf 1849.

12. Lucassen 1984 a.w., pp. 199-222.

13. Van Geuns 1853 a.w., m.n. pp. 171-174; S. Faber, Strafrechtspleging en criminaliteit te Amsterdam, 1680-1811. De nieuwe menslievendheid, Arnhem 1983, pp. 244-246.

[p. 210]

niet zeggen dat de vreemdeling daarmee als gelijke werd geaccepteerd; men zou zich echter kunnen afvragen wie er wél elkaars gelijken waren. Behalve het criterium van geboortigheid uit hetzelfde gewest of plaats, werd tijdens de Republiek ook ieder die niet de officiële - ‘gereformeerde’ - godsdienst beleed, geweerd uit alle openbare ambten, zoals rooms-katholieken, joden en doopsgezinden; in feite de meerderheid van de bevolking. Om een ander voorbeeld te noemen: ook naar inkomen werd gediscrimineerd: pas laat in de negentiende eeuw werd het censuskiesrecht beetje bij beetje verruimd en pas in het begin van deze eeuw kwam het algemeen mannenkiesrecht, nóg later gevolgd door het vrouwenkiesrecht, om nog een ander criterium voor discriminatie te noemen: het geslacht. Juridische ongelijkheid was dus een wezenlijk kenmerk van de Nederlandse maatschappij in het verleden.

Een tweede inleidende opmerking geldt de herkenbaarheid van vreemdelingen. De meeste vreemdelingen waren uiterlijk wel degelijk herkenbaar, niet alleen aan hun taal, hun afwijkende gewoonten en aan hun bezigheden, maar ook aan andere kenmerken, die overigens in fysieke werden vertaald. Men meende de vreemdeling zonder meer aan zijn fysieke uiterlijk te kunnen herkennen. Verschillende negentiende-eeuwse auteurs beschrijven de Duitse immigranten en seizoenarbeiders, de ‘poepen’, alsof het om een ander ras ging en in negatieve beschrijvingen komt hun geur keer op keer naar voren.^14.

Na deze inleidende opmerkingen kan nu dus de vraag als volgt gepreciseerd worden: hoe werden de bij wijze van spreken alom tegenwoordige en goed herkenbare vreemdelingen door de gezeten bevolking behandeld? In het algemeen kan men zeggen dat vooroordelen en negatieve uitingen ten aanzien van deze groepen volop voorhanden zijn. De oudste voorbeelden dateren uit de tijd van de massale Zuidnederlandse immigratie. Deze zuidelijke immigranten werden door hun noordelijke geloofsgenoten weliswaar toegelaten, maar hen werd toch dikwijls verweten het te hoog in de bol te hebben, te luxe kleren te dragen en in het algemeen te wuft en te verwijfd te leven.^15. De Nederlandse literatuur van die tijd biedt vele voorbeelden van deze vooroordelen, waarbij de Spaanse Brabander van Bredero - de Belgisch-Brabander zouden wij zeggen - het bekendste is geworden.^16. Vervolgens komen de Duitsers, de ‘poepen’ of ‘moffen’. Algemeen en wijd verbreid was hun karikatuur van snoevers, van domme vraatzuchtige lieden, slechts geïnteresseerd in Hollandse daalders. Een uitgebreid repertoire aan ‘moffenkluchten’, toneelstukken overal in den lande eeuwenlang gespeeld, is overgeleverd.^17. Men denke bij het horen van het woord klucht overigens niet dat de aard van deze anti-moffenuitingen altijd even onschuldig was. Wat te denken van de volgende uitspraak, afkomstig uit een van de o zo verlichte spectatoriale geschriften: ‘Men moet dit Moffelijk gebroed een bijzondere Wijk, zoo wel als de Joden in de stad geven met de naam “Moffenwijk”’, een voorstel dus tot het instellen van een getto.^18.

Deze laatste vergelijking brengt me overigens op het waarschijnlijk meest diepgewortelde vooroordeel dat er in de Nederlandse samenleving bestond tegen een bepaalde groep vreemdelingen - dit afgezien van de zodadelijk nog te noemen zigeuners -: het vooroordeel tegen joden.^19. In dit geval vielen twee groepskenmerken samen: vreemdelingen of hun afstammelingen beleden ook nog een afwijkende godsdienst. Het samenvallen van deze beide grenzen, afkomst en godsdienst, maakte dat dit vooroordeel dikwijls zeer negatief en zeer sterk kon zijn. Misschien mag dit nog niet zo vreemd lijken voor de tijd van de Republiek, toen discriminatie naar godsdienstige overtuiging regel was, terwijl toch diezelfde Republiek een van de meest gastvrije landen voor joden bleek te zijn, maar wel voor de negentiende en twintigste eeuw. Ondanks de relatief gunstige positie van joden in de Republiek en het Koninkrijk der Nederlanden en de grote mate van ‘assimilatie’ van joodse Nederlanders, bleef het vooroordeel bestaan.

14. J. van Maurik, Toen ik nog jong was, Amsterdam 1901, m.n. pp. 15, 21-22, 65; de werkgroep Reiseberichte, waar ik deel van uitmaak, hoopt in 1986 verslagen van Duitse predikanten, die hun landgenoten in Nederland gedurende de jaren 1849-1894 bezochten, uit te geven: in deze Berichte vele voorbeelden van dit verschijnsel.

15. Zie noot 2.

16. F.A. Stoett en B.C. Damsteegt, G.A. Bredero's Spaanschen Brabander Jerolimo, Zutphen 1967.

17. W.A. Ornée, ‘De “Mof” in de Nederlandse blij- en kluchtspelen uit de 17e en 18e eeuw’, in: Voordrachten, gehouden voor de Gelderse leergangen te Arnhem 27, 1970; Van Maurik 1901 a.w., pp. 15-67.

18. Citaat uit 1760 in Ornée 1970 a.w., p. 12.

19. Voor antisemitisme in Nederland zie o.m. Faber 1983 a.w., m.n. pp. 250-253; Schöffer 1981 a.w.; F. van Cleeff-Hiegentlich, ‘De transformatie van het Nederlandse Jodendom in de eerste helft van de negentiende eeuw’, elders in deze bundel en de door hen aangehaalde literatuur.

[p. 211]

Gezien hun juridische ongelijkheid, hun herkenbaarheid en de bestaande vooroordelen, kan men zich nu het volgende afvragen over de relatie vreemdelingen-ingezetenen:

-	werden vreemdelingen binnen de bestaande juridische kaders door de autoriteiten ‘eerlijk’ behandeld;
-	kwamen er collectieve vijandelijke acties voor tegen vreemdelingen;
-	kwamen er individuele vijandelijke acties voor tegen vreemdelingen?

Wat de eerste vraag betreft kunnen we gebruik maken van het onderzoek van Sjoerd Faber naar de strafrechtspleging in Amsterdam tussen 1680 en 1811.^20. Een opmerkelijk resultaat van deze studie nu is dat geen duidelijke discriminatie van vreemdelingen aantoonbaar is, noch in strafvervolging, noch in strafmaat. In dezelfde richting wijst een voorbeeld van negentiende-eeuwse procesgang waarbij trekarbeiders in Groningen betrokken waren. Jarenlang wisten deze eenvoudige Duitse arbeiders een proces te voeren tegen hun werkgever, een steenfabrikant in Stadskanaal, ter verkrijging van achterstallig loon. Niet alleen voerden zij een aantal processen, uiteindelijk werd ook nog in hun voordeel beslist.^21.

Kan men de overheid in deze gevallen, en dus misschien in het algemeen, geen verwijt maken met twee maten te hebben gemeten, anders ligt het met de enige minderheidsgroep die met medeweten en vooral door toedoen van de Nederlandse overheid is uitgeroeid: ik bedoel de zigeuners. Na een lange periode van vervolging zijn zij aan het begin van de achttiende eeuw gewelddadig van de Nederlandse bodem verdwenen, om pas in de laatste decennia van de vorige eeuw weer opnieuw te verschijnen. Al gauw werd ook toen weer de houding van de overheid tegen deze zwervende vreemdelingen, die overigens goed in hun onderhoud konden voorzien, uiterst negatief, culminerend in het gemak waarmee de Duitse bezetter in de oorlog een bijkans tweede totale vernietiging van deze Nederlanders wist te bewerkstelligen.^22.

Wat de tweede vraag betreft, is het mij opgevallen dat er zeer weinig gevallen van collectieve vervolging van vreemdelingen in Nederland bekend zijn. Ook zijn mij vóór de twintigste eeuw geen groeperingen bekend die vreemdelingenhaat in hun vaandel hadden geschreven.

Dekker, die de Hollandse oproeren van de zeventiende en de achttiende eeuw bestudeerde, signaleert wel de deelname van vreemdelingen aan oproeren, maar vermeldt geen enkel oproer dat tegen vreemdelingen gericht was.^23. Het enige voorbeeld van georganiseerde actie tegen vreemdelingen op vrij grote schaal dat mij uit de tijd van de Republiek bekend is, vond plaats in de jaren dertig van de achttiende eeuw, jaren die door meer acties tegen minderheden gekenmerkt worden.^24. In de zomer van 1734 werden Belgische trekarbeiders verjaagd van de Zeeuwse en de Zuidhollandse Eilanden en in het Westland moesten ‘poepen’ het ontgelden, evenals in het Friese Harlingen.^25. Gemeenschappelijk kenmerk van deze vervolgden was niet alleen en niet in de eerste plaats hun vreemdeling-zijn, maar vooral hun katholiekzijn. In de jaren 1733-1734 ontstond er namelijk een uitgebreide geruchtenstroom dat de katholieken de bestaande hegemonie van de ‘gereformeerden’ wilden doorbreken. Ook kregen enkele katholieke trekarbeiders visioenen over het naderende gebeuren. Zo vertelde men in de zomer van 1733 in Franeker dat ‘er een poep soude zijn tot Harlingen, welke verhaalde dat de Gereformeerde in den jaare 1734 op St. Jansavont gereformeerdt na bedt souden gaan en den volgenden morgen Paaps opstaan’.^26. Niet het feit dat het vreemdelingen waren, maar het feit veeleer dat het katholieken waren maakte deze poepen verdacht. In de negentiende eeuw lijkt een ander criterium dan het godsdienstige de overhand te krijgen. De eerste tekenen daarvan kunnen in de jaren dertig in België worden waargenomen. Het jonge land, onlangs tegen Noord-Nederland in opstand gekomen, uitte zijn vijandige gevoelens tegen de vroegere landgenoten ook op de arbeidsmarkt: Nederlandse polderjongens, in de buurt van Antwerpen bezig met grondwerk, werden ver-

20. Faber 1981, a.w. 1983, pp. 235-246; voor joden komt hij tot eenzelfde conclusie, pp. 246-253.

21. Het proces van de Lipper steenbakkers diende van 1849 tot 1851 voor de rechtbanken van Zuidbroek en Winschoten. Ik hoop dit in een nadere studie uit te werken. Voor deze Lipper steenbakkers in Groningen zie reeds: P.A. Lourens en J.M.W.G. Lucassen, ‘Mechanisering en arbeidsmarkt in de Groningse steenbakkerijen gedurende de negentiende eeuw’, in: Jaarboek voor de geschiedenis van bedrijf en techniek 1, 1984, pp. 188-215.

22. B.A. Sijes e.a., Vervolging van zigeuners in Nederland 1940-1945, 's-Gravenhage 1979, geeft hier van een goed beeld, tevens van de problemen van een verwante groep Nederlanders, de woonwagenbewoners; verder maakte ik gebruik van de kandidaatsscriptie van Agnes Jongerius en Geertje Mak (afdeling sociaal-economische geschiedenis, r.u. Utrecht); een negatief beeld van de zigeuners in: O. van Kappen, Geschiedenis der zigeuners in Nederland. De ontwikkeling van de rechtspositie der Heidens of Egyptenaren in de Noordelijke Nederlanden, 1420 - ± 1750, Assen 1965.

23. R. Dekker, Holland in beroering. Oproeren in de 17de en 18de eeuw, Baarn 1982 (over deelname van vreemdelingen bij oproeren zie de plaatsen van herkomst op pp. 179-188).

24. Een andere minderheid die het in die jaren ontgelden moest waren de homoseksuelen; voor zigeunervervolgingen in die tijd zie de literatuur, genoemd in noot 22.

25. W. Frijhoff, ‘De paniek van juni 1734’, in: Archief voor de geschiedenis van de Katholieke Kerk in Nederland 19, 1977, pp. 170-233; M.J.H. Post, ‘De Katholieken op Zuid-Beveland in de tweede helft van de zeventiende en de eerste helft van de achttiende eeuw’, in: Voor Rogier. Een bundel opstellen van oud-leerlingen de hoogleraar bij zijn afscheid aangeboden, Hilversum/Antwerpen 1964, pp. 111-125.

26. Citaat in Frijhoff 1977 a.w., pp. 179-180.

[p. 212]

der geweigerd en verjaagd. Van de weeromstuit werden in Nederland in de daaropvolgende decennia Belgische polderjongens gediscrimineerd. Vooral bij de aanleg van de spoorweg en het kanaal door Walcheren kregen Belgische arbeiders het zwaar te verduren en werden ze soms zelfs naar het leven gestaan.^27. Hier zien we dus vreemdelingenhaat die kennelijk niet meer in de eerste plaats gevoed wordt door godsdienstige, maar eerder door nationalistische overwegingen. Dit Nederlands nationalisme, dat een belangrijke stimulans ontving van de Belgische Opstand, won in de jaren veertig nog aan kracht. Immers, in het jaar 1848, het ‘revolutiejaar’, werden vooral buitenlanders verdacht van oproerigheid, hetgeen een directe aanleiding vormde tot de eerste uitgebreide vreemdelingenwet in Nederland, die van 1849. In hetzelfde jaar verschenen in de volkstellingen ook afzonderlijke rubrieken voor de ‘geboorteplaats’ van de getelden en werden de uitkomsten verzameld aangaande de in het buitenland geborenen, iets wat de politici en statistici daarvóór kennelijk niet in sterke mate bezighield. Het criterium ‘nationaliteit’ verscheen overigens nog weer veertig jaar dáárna in de volkstellingen: in 1889 werd voor het eerst de nationaliteit van de ingezetenen geregistreerd en werd de geboorteplaats dus in zekere zin ‘erfelijk’.^28.

De derde vraag tenslotte, die naar individuele vijandelijke acties tegen vreemdelingen, is uiteraard moeilijk volledig te beantwoorden. Toch kan het belangrijk zijn een extreem geval nader te beschouwen. In de greidhoek van Friesland plachten Duitse grasmaaiers in juni het grasmaaien op zich te nemen. Ze kenden de boeren en de boeren kenden hen persoonlijk en de verhoudingen waren in het algemeen zeer redelijk. Toch vond juist daar het volgende voorval plaats in de jaren zestig van de vorige eeuw: twee Duitse grasmaaiers waren na gedane arbeid op het einde van het seizoen op weg naar huis en voeren met de trekschuit van Harlingen naar Leeuwarden. Ze lagen op het dek en zongen zoals gebruikelijk vrolijk hun liederen. Bij het plaatsje Deinum passeerde hen een ander schip, een vrachtboot met aan dek een scheepsknecht en een scheepsjongen. Bij het passeren begonnen zij de Duitse poepen eerst voor de grap te plagen en hen vervolgens met water te gooien, totdat het spel ontaardde in bittere ernst en ze de Duitsers met hun lange enterhaken begonnen te porren en te stoten. Plotseling trok de schippersknecht met zijn enterhaak een van de Duitsers van het dek van de trekschuit af. Ruggelings viel hij in het water en verdronk.^29.

De schrille tegenstelling tussen de redelijke en dikwijls zelfs vriendschappelijke verhoudingen op de boerderij^30. en deze doodslag onder Deinum kan misschien verklaard worden uit de anonieme situatie waarin het laatstgenoemde voorval plaatsvond.^31. Iets dergelijks geldt misschien ook voor de polderjongens. Het was de gewoonte hen in ploegen van ongeveer tien à twaalf arbeiders te laten werken en deze ploegen tegen elkaar uit te spelen om zo het werktempo op te jagen. De animositeit maar vooral ook de anonimiteit tussen deze ploegen was hiermee al een gegeven. In een dergelijke situatie konden nationalistische argumenten en sentimenten, zoals we hiervóór zagen, tot een gevaarlijke escalatie leiden.^32.

Mag uit deze heterogene verzameling feiten een conclusie getrokken worden? Volgens mij in ieder geval de volgende: de aanwezigheid van vele vreemdelingen in Nederland tegenwoordig is niet een verschijnsel zonder precedenten: eeuwenlang reeds werd de Nederlandse samenleving, in de eerste plaats in verband met haar relatieve rijkdom ten opzichte van andere landen, gekenmerkt door kosmopolitisme.

Wat de aard van de contacten tussen Nederlanders en vreemdelingen in het verleden betreft kan niet duidelijk genoeg gezegd worden dat het onderzoek daarnaar nog in zijn kinderschoenen staat. Desondanks kunnen met de nodige voorzichtigheid misschien toch een drietal belangrijke factoren met betrekking tot discriminatie worden onderscheiden. Ik doel hier op

27. M.P. de Bruin, ‘Over dijkgraven en polderjongens’, in: Archief van het koninklijk Zeeuwsch genootschap der Wetenschappen 1970, pp. 100-114; Lucassen 1984 a.w., p. 90.

28. Vóór deze eeuw was de meest voorkomende overgang van de ene naar de andere nationaliteit niet naturalisatie, maar de geruisloze overgang van de tweede of derde generatie vreemdelingen naar het Nederlanderschap, vgl. W.F. Prins, ‘Fugitieven en passanten’, in: Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Afd. Letterkunde, Nieuwe Reeks 43 (no. 2) 1980, en Statistiek van de naturalisaties 1950-1967 (cbs), Den Haag 1969.

29. Reiseberichte (zie noot 14), Bericht Ludwig Meyeringh 1865.

30. Lucassen 1984 a.w., pp. 65-71, m.n. p. 70.

31. Typerend is ook een scheldpartij van Nederlanders tegen poepen die over het Groot-Noord-Hollands Kanaal voeren, zie Reiseberichte (vgl. noot 14).

32. Lucassen 1984 a.w., pp. 83-90.

[p. 213]

factoren die het blijkbaar alom tegenwoordige vooroordeel tegen vreemdelingen kunnen doen omslaan in meer gevaarlijke vormen van vreemdelingenhaat en -vervolging. In deze zin lijken mij de volgende situaties gevaarlijk te zijn:

1.	De situatie waarin de overheid gebruikt kan worden voor of zelf gebruik maakt van vreemdelingenhaat. In dit verband bergt een sterk nationalisme extra gevaren in zich.
2.	De situatie waarin de grenzen tussen verschillendsoortige minderheidsgroepen samenvallen. Bij vreemdelingen brengt het feit dat ze niet alleen hun afkomst, maar ook andere kenmerken als godsdienst, taal en zo meer gemeen hebben een duidelijker herkenbaarheid en daarmee een grotere kwetsbaarheid met zich mee.
3.	De situatie waarin anonimiteit de ontmoeting van meerderheids- en minderheidsgroep, in dit geval de vreemdelingen, kenmerkt.

Het is te vroeg om te besluiten of deze drie situaties of factoren een uitputtende opsomming vormen en zeker om aan te geven in welke verhouding ze tot elkaar staan, zodat uitgemaakt zou kunnen worden welke voorwaarden noodzakelijk en/of voldoende zijn voor het ontstaan van de gevaarlijkste vormen van discriminatie.^33.

Slechts met vragen kan dit korte overzicht dus besloten worden en niet met tevredenheid over zoveel vaderlandse gastvrijheid in het verleden. Men zou echter niet moeten menen dat ik deze gastvrijheid zou willen bagatelliseren, daarvoor heeft de recente geschiedenis wel iets anders laten zien, maar ik geloof dat in dit geval vragen wel, maar tevredenheid niet tot inzicht leidt.

33. Vergelijk onderzoek van Van Arkel en anderen op het gebied van discriminatie van joden en van zwarte Zuid-Afrikanen, dat reeds verder gevorderd is, o.a.: D. van Arkel, G.C. Quispel en R.J. Ross: De ‘Wijngaard des Heeren?’. Een onderzoek naar de wortels van ‘die blanke baasskap’ in Zuid-Afrika (Cahiers Sociale Geschiedenis 4), Den Haag 1983; D. van Arkel, ‘De groei van het anti-Joodse stereotype. Een poging tot een hypothetisch-deductieve werkwijze in historisch onderzoek’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 10, 1984 (no. 33), pp. 34-70. D. van Arkel, ‘Historisch racismeonderzoek: achtergronden, benaderingen, problemen’, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis 10, 1984 (no. 36), pp. 438-462.