De Gids. Jaargang 148

[p. 130]

Dood en leven
Herman de Lange
‘Europa’ en de verleiding van het militarisme

Het begrip ‘militarisme’ is zo vaak te onpas gebruikt dat het in quarantaine gehouden moest worden. Op voorwaarde van spaarzaam en welomschreven gebruik kan het begrip bepaalde ontwikkelingen en verhoudingen in de internationale en nationale politiek toch treffend beschrijven.

Neem bijvoorbeeld de discussie en de literatuur over het probleem ‘Europa’. Alleen al de wijze waarop de probleemstelling meestal wordt verwoord geeft te denken. West-Europa zou in economisch en cultureel opzicht sterk staan, maar politiek verdeeld en in militair opzicht zwak zijn. Inzake de verdeling van Europa in Oost en West, zo zegt men, speelt West-Europa een passieve rol. Het is niet eens in staat de verdeling ongedaan te maken. Maar betekenen de huidige verscheidenheid van West-Europa en het beslechten van tegenstellingen en conflicten binnen de Europese Gemeenschap niet een vooruitgang ten opzichte van het nationalisme en de met oorlogsgeweld uitgevochten conflicten van vroeger? De Westeuropese politiek wordt gekenmerkt door moeizaam overleg en compromissen. Dat mag een zwakke indruk maken, maar het alternatief is in feite geweld.

In vergelijking met de beide supermogendheden is West-Europa inderdaad militair zwakker. Wat is deze mededeling echter waard? Het is vooral een bedekte manier om te zeggen dat West-Europa eigenlijk een kernmacht nodig heeft die gelijkwaardig is aan de kernmachten van de supermogendheden. De uitspraak dat West-Europa niet eens in staat is de verdeling van dit continent op te heffen is een slag in de lucht omdat de supermogendheden hiertoe evenmin in staat zijn. Van oudsher losten staten een dergelijke situatie op door middel van oorlog. In het kernwapentijdvak is dit middel onbruikbaar geworden. De enige mogelijkheid is dan dat de oorzaken van de deling langzamerhand slijten en verdwijnen. Dat is een politiek proces dat alleen maar door een verstandig politiek beleid een beetje versneld kan worden.

Opvallend is echter dat de politieke artsen die zich rond het ziekbed van ‘Europa’ scharen een chirurgijnse diagnose stellen en de zieke bijna uitsluitend paardemiddelen voorschrijven. Ik vrees dat deze diagnose en recepten Europa alleen maar zieker kunnen maken en dat het uiteindelijk aan de paardemiddelen zal bezwijken wanneer deze daadwerkelijk geslikt zouden worden. De paardemiddelen zijn: een onafhankelijke Westeuropese defensie en kernmacht, versterking van de conventionele bewapening, weu en vergroting van de samenwerking in West-Europa op het terrein van de ontwikkeling en produktie van nieuwe wapens, een fusie van de Franse en Britse kernmachten, aangevuld met de Westduitse strijdkrachten, enzovoort. Sommige paardemiddelen behelzen verstrekkende maatregelen en andere beogen verbetering van onderdelen van de militaire macht van West-Europa. De dokters zijn het gelukkig niet eens. Gemeenschappelijk hebben zij wel het streven West-Europa weer gezond te maken met behulp van militaire middelen. Zou men daarom mogen spreken van het ontstaan van een nieuw soort militairen? Misschien klinkt deze typering wat overdreven. In het verleden was de militaire beslechting van politieke problemen een snelle vorm van conflictoplossing. De militaire oplossing van politieke problemen zet tegenwoordig op de korte termijn geweldgebruik en oorlogvoering weliswaar buiten spel, maar blijft haar aantrekkingskracht behouden als een drastische en snellere oplossing van problemen dan de moeizamere weg van de politiek.

De militaire benadering en de militaire oplossing van politieke problemen stellen de problemen eenvoudig voor en suggereren dat de oplossingen simpel, direct en snel kunnen zijn.

[p. 131]

De politieke benadering van dergelijke problemen zou een complexe en onzekere omweg inhouden, en op langere termijn gevaarlijk zijn.

De werkelijkheid is anders en gecompliceerder. Een voorbeeld. Toen de Sovjetunie in 1977 ss-20 raketten voor de middellange afstand ging plaatsen als modernisering en vervanging van de oude ss-4 en ss-5 raketten, was de verleiding voor de navo groot deze ontwikkeling alleen maar in puur militaire termen - een bedreiging voor de militaire veiligheid van het Westen - te beschrijven. Deze verleiding werd des te groter omdat de navo op dat moment discussieerde over de vervanging van de Pershing ia op het grondgebied van de Bondsrepubliek en over plaatsen waar eventueel kruisraketten konden worden opgesteld. Tegelijkertijd ontwikkelde de Bondsregering een complexe politieke redenering waarin plaatsing van een aantal middellange afstandsraketten werd voorzien, om te verzekeren dat de Amerikaanse garantie van de veiligheid van West-Europa en de Bondsrepubliek geloofwaardig zou blijven in tijden van ontspanning en wapenbeheersing tussen de supermogendheden. Uit de militaire interpretatie van de ss-20-plaatsing volgde onvermijdelijk een militaire argumentatie van het dubbelbesluit van de navo van 12 december 1979, die nog versterkt werd door de perceptie van velen dat dit bewapeningsbesluit goed van pas zou komen om de politieke samenhang van de navo te versterken. Tegen dit dubbelbesluit liepen in West-Europa en later in de Verenigde Staten massabewegingen te hoop die de militaire argumenten ten gunste van het dubbelbesluit in alle toonaarden aanvochten. In de ogen van de regeringen gold het massale verzet tegen de kruisraketten en de Pershing ii als een nieuw teken van verdeeldheid en malaise binnen de navo die alleen kon worden opgelost wanneer het dubbelbesluit daadwerkelijk zou worden uitgevoerd. Met het in het vooruitzicht stellen van wapenbeheersingsonderhandelingen over de middellange afstandsraketten in Europa en het daadwerkelijk beginnen van deze besprekingen deden zich opnieuw enkele paradoxale ontwikkelingen voor. Misschien is het waar dat het tweede deel van het dubbelbesluit - het aanbieden van wapenbeheersingsbesprekingen - oorspronkelijk heeft gediend als vijgeblad, zoals vaak is beweerd, maar vanaf het moment in november 1981 dat deze onderhandelingen begonnen, versterkten zij de militaire interpretaties van de westelijke en oostelijke plaatsingsbesluiten. Doordat de navo besloot op de plaatsing van de Sovjetunie te reageren in plaats van haar te negeren, verschafte zij op haar beurt de Sovjetunie de politieke en diplomatieke speelruimte de eigen plaatsing te legitimeren als een noodzakelijke bijdrage tot militaire veiligheid. Daarmee verkreeg de maatregel van de navo op zijn beurt weer militaire urgentie. Grotere militaire veiligheid voor de Sovjetunie hield immers automatisch grotere onveiligheid voor het Westen in. Sinds Genève werden deze raketten onderwerp van onderhandeling, zodat daadwerkelijke plaatsing bij het mislukken daarvan in de ogen van het Westen onafwendbaar werd. De Sovjetunie betitelde de daadwerkelijke plaatsing door de navo als een nieuwe militaire dreiging en verliet in november 1983 de onderhandelingen. Tegelijkertijd stelde zij een volgende militaire reactie op de plaatsing door de navo in het vooruitzicht, namelijk de opstelling van ss-21. ss-22 en ss-23 raketten op het grondgebied van Tsjechoslovakije en Oost-Duitsland. Deze plaatsing was echter in feite een modernisering en vervanging van oude wapensystemen waartoe al in het begin van de jaren zeventig besloten was. Door deze vervanging nu voor te stellen als een militaire reactie droeg de Sovjetunie opnieuw haar steentje bij aan de ‘militarisering’ van de wapenontwikkelingen van en tussen Oost en West.

Vanuit militair oogpunt waren de bewapenings- en politieke ontwikkelingen binnen en tussen Oost en West gedurende de afgelopen tien jaar relatief eenvoudig. Bijgevolg waren de noodzakelijke maatregelen en oplossingen ook eenvoudig en duidelijk. Toch riep elke nieuwe

[p. 132]

militaire oplossing een groot aantal politieke problemen op die minder verstorend hadden kunnen zijn wanneer men de politieke weg had gevolgd. Aanvankelijk en in essentie ging het namelijk niet om een militair actie- en reactieproces tussen Oost en West. Toch ontwikkelde het grote debat in het Westen over de defensiepolitiek zich als een confrontatie tussen pure bewapenaars en pure ontwapenaars.

Wat er zich werkelijk in deze periode heeft afgespeeld, zou men het ongelijktijdig verloop van defensiebeleid en buitenlandse politiek kunnen noemen. Wanneer de effecten van bewapeningsbesluiten echt zichtbaar worden, zijn er meestal enige jaren verlopen. Vaak kan het moment waarop een bewapeningsbesluit effectief wordt politiek slecht gekozen zijn. Tot eind 1978 maakte men zich in de Verenigde Staten weinig zorgen over de militaire consequenties van de plaatsing van de ss-20 raketten. In West-Europa en speciaal in de Bondsrepubliek bestond enige zorg die vooral politiek van aard was en betrekking had op de toekomst van de Oost-West-betrekkingen. Geleidelijk veranderde de publieke opinie in het Westen door toenemende zorg over de bewapening en een mogelijk riskant optreden van de Sovjetunie in de wereldpolitiek. Zodoende werd het nodig geacht zichtbare militaire maatregelen te nemen waarmee de Sovjetunie de wacht kon worden aangezegd. In de buitenlandse politiek wordt altijd gehandeld vanuit het perspectief van de korte en middellange termijn. De verslechtering van de betrekkingen tussen Oost en West aan het eind van de jaren zeventig speelde een grote rol in de beoordeling van de ss-20-plaatsing. Wat het Westen in een andere internationale situatie had kunnen dulden als modernisering en vervanging, kreeg nu een heel andere betekenis. Deze nieuwe capaciteit van de Sovjetunie ging nu gelden als het overtuigende bewijs dat de politieke intenties van de Sovjetunie waren veranderd. De Sovjetunie kon in de verleiding komen zichzelf een militair overwicht toe te dichten waardoor zij in Europa misschien een gevaarlijke en agressieve koers zou kunnen gaan volgen. Deze angstvoorstelling werd nog versterkt door de defensiepaniek in de Verengigde Staten waarin op grond van het zogenaamde ‘venster van kwetsbaarheid’ gespeculeerd werd over een mogelijke verrassingsaanval van de Sovjetunie op de Verenigde Staten. Met het oplopen van de machtsstrijd en de spanningen tussen Oost en West, ontstond zo een lange termijn perspectief op de bewapeningspolitiek en het defensiebeleid van de Sovjetunie. Volgens dit perspectief voerde de Sovjetunie door de jaren heen een consistent defensiebeleid dat er op was gericht militair overwicht op het Westen te verwerven en daarmee het Westen diplomatiek te kunnen chanteren, en in een eventuele oorlog te kunnen overwinnen via dreiging met verdere escalatie.

Al dit soort interpretaties en oplossingen noem ik een nieuw soort militarisme. Dit is niet het traditionele militarisme uit het verleden, maar een militarisme dat misschien hoort bij het kernwapentijdvak. Het is een besmettelijk soort militarisme, zoals blijkt uit de militaire oplossingen voor het politieke probleem ‘Europa’ die ik eerder heb opgesomd. Het wordt treffend geïllustreerd in een recent artikel van de vroegere veiligheidsadviseur van president Carter, Zbigniew Brzezinski (‘The future of Yalta’, Foreign Affairs, Winter 1984-1985, pp. 279-302). Brzezinski wandelt met zevenmijls laarzen door de geschiedenis sinds 1945 en stapelt de ene snorkende generalisatie op de andere. Maar belangrijker is zijn militante visie op de geschiedenis van Europa en de Oost-Westverhoudingen. Waaruit blijkt de militaire visie van Brzezinski? Wie denkt dat het artikel bevolkt wordt door kernwapens, raketten, strategieën en militaire scenario's heeft het mis. Slechts enkele bladzijden zijn aan militaire of militair-politieke onderwerpen gewijd. Zijn behandeling van Jalta is in dit verband evenmin doorslaggevend. Hij vervangt de mythe van Jalta door de mythe van Teheran (de topconferentie uit 1943) waarbij Europa verdeeld zou zijn, al blaast hij via een omweg aan het

[p. 133]

eind van zijn artikel toch weer de mythe van Jalta in een gemodificeerde vorm nieuw leven in. Een duidelijk voorbeeld van zijn ‘militaristische’ visie is wel het feit dat hij de Sovjetunie een ‘grand design’ toeschrijft in haar politiek tijdens en na afloop van de oorlog ten opzichte van Europa, terwijl het Westen daar een stoethaspelig beleid tegenover stelde. Het uiteindelijke doel van de Sovjetunie - al tijdens de Tweede Wereldoorlog - zou de beheersing van Europa en dus ook van West-Europa geweest zijn. Ook in haar naoorlogse politiek was dit het blijvend oogmerk van de Sovjetunie. Dit bleek uit de conflicten waarbij de Sovjetunie de reikwijdte van de Amerikaanse garantie van de veiligheid van West-Europa op de proef stelde. Vervolgens probeerde zij de Westeuropese eenheid te verhinderen en de ontwikkeling van de Europese Gemeenschap tot een werkelijke politieke eenheid te blokkeren.

Als het waar zou zijn dat de Sovjetunie West-Europa onder controle zou willen krijgen zegt dit nog weinig, want per slot van rekening is het evenzeer een impliciet doel van het Westen om Centraal-Europa uit de Sovjet-invloedssfeer los te weken en de Sovjetunie in haar politieke ontplooiing tegen te werken en in te dammen. Het gaat om rivaliteit. Zo schrijft Brzezinski bijvoorbeeld: ‘Attempting to exploit the West-European “peace movements” and unease to exploit the anti-Soviet rhetoric of the Reagan Administration, the current Soviet leadership decided to elevate the inf (intermediate range nuclear forces) issue into a new test of will, again making the Atlantic security connection the ultimate stake’ (p. 290). Laten we eens veronderstellen dat Brzezinski gelijk heeft, dan blijft toch een grote misrekening van de Sovjetunie bestaan. Met haar massale vredescampagne, die gebaseerd was op de gedachte dat een kernwapenoorlog in Europa niet uitgesloten was, mobiliseerde zij verschillende autonome vredesgroepen in Centraal-Europa in 1982-83 die nu niet enkel de militaire ontwikkelingen in de navo afkeurden maar tegelijkertijd in het licht van de mogelijke vernietiging van Europa de bewapeningsmaatregelen van de Sovjetunie kritiseerden als een bijdrage die de kans op oorlog zou doen toenemen. Brzezinski zegt verder dat het ‘grand design’ van de Sovjetunie ook recent mislukt is, maar luisteren we eens naar de redenen daarvan: ‘... in addition to noting Soviet persistence in seeking to achieve the subordination of Western Europe, it is important not be overly reassured by the Soviet failure. For that failure is due more to the crudeness of the Soviet tactics than to the resilience of Western Europe’ (p. 290). West-Europa is volgens Brzezinski niet dynamisch en krachtig genoeg. De beide delingen oefenen een frustrerende invloed op West-Europa uit. De conflicten met de Verenigde Staten kunnen de Westeuropese tendentie versterken om steeds meer openingen naar het Oosten te zoeken. De kans daarop wordt vergroot door de verouderde industrie van West-Europa dat die in de Comecon een natuurlijk afzetgebied heeft. Hierdoor zou een subtiele buitenlandse politiek van de Sovjetunie in staat zijn West-Europa verder te verdelen en het te beroven van elke vorm van politieke en militaire invloed. Zo'n politiek is niet gericht op het ontbinden van de navo, maar zal de Bondsrepubliek pogen te transformeren in een quasi-neutraal lid van de navo, waardoor West-Europa nog meer verdeeld zal raken en versplinteren.

Het is goed mogelijk dat Moskou ergens zo'n ‘grand design’ heeft liggen, maar het koesteren van plannen is wat anders dan de middelen te bezitten zulke plannen ook daadwerkelijk uit te voeren. Voor het gemak veronderstelt Brzezinski dat Moskou die middelen in overvloed bezit en dat West-Europa zich als een argeloze vlieg in het web van de spin verstrikt. Volgens hem hoeft Moskou alleen maar een sluwe politiek te voeren ten opzichte van West-Europa. De historische en contemporaine beschrijving van West-Europa door Brzezinski zal wel een vorm van literaire overdrijving zijn. ‘It is not self-fulfilling pessimism to note that a Europe dependent militarily, fragmented politicaly,

[p. 134]

and anachronistic economically remains a Europe more vulnerable to such blandishments. In brief, a sustained Soviet peace offensive poses the greater danger that Moscow finally might succeed in splitting Europe from America and thus, taking advantage of Europe's continued historical fatigue, attain finally a Yaltanized Europe’ (pp. 293-294).

De Verenigde Staten kunnen de deling van Europa niet ongedaan maken. Dat zou in strijd met hun politieke prudentie zijn, want voorwaarde voor opheffing van de deling zou zijn dat de Verenigde Staten de Sovjetunie zouden verslaan. Volgens Brzezinski ligt de oplossing in het bevorderen van een politiek vitaal Europa, dat in militair opzicht minder afhankelijk van de Verenigde Staten is en juist daardoor in staat de betrekkingen met Oost-Europa en de Sovjetunie niet geleidelijk en grondig te veranderen. Tenslotte stippelt hij vijf wegen uit die dit doel naderbij kunnen brengen. Wie zou verwachten dat Brzezinski bijna uitsluitend militaire maatregelen zou voorstellen, komt bedrogen uit. Hij behandelt in de eerste plaats vier politieke middelen die ik zou willen rekenen tot de symbolische politiek. Het laatste middel is militair van aard.

De vier symbolische handelingen zijn: een plechtige verklaring van het Westen waarin de erfenis van Jalta - de verdeling van Europa - wordt opgezegd en waarin men voorts verklaart te streven naar een vrij Europa; een herbevestiging van de Slotakte van Helsinki uit 1975, waaruit de verplichting van het Westen tot het handhaven van vreedzame betrekkingen tusen Oost en West blijkt; West-Europa zal in de derde plaats de mogelijkheden tot deelname van Oosteuropese landen in Europese instituties en ook in gespecialiseerde Westeuropese instellingen moeten vergroten. Tevens zal het de samenwerking tussen de Europese Gemeenschap en de Oosteuropeanen die strijden voor democratie en mensenrechten moeten opvoeren. Als laatste middel stelt Brzezinski een grotere en onafhankelijker rol voor van West-Europa op militair terrein waarbij de zichtbare militaire presentie van de Verenigde Staten zal verminderen, hoewel hun afschrikkingsparaplu over West-Europa uitgespreid zal blijven. Volgens zijn opvatting heeft de grote militaire presentie van Amerika verhinderd dat West-Europa zich politiek heeft kunnen verenigen. Dit is een vooronderstelling waar een plausibeler hypothese tegen kan worden ingebracht, namelijk dat de navo en de Amerikaanse militaire presentie juist verhinded hebben dat West-Europa politiek en militair al te zeer verdeeld werd.

Eigenlijk lijken Brzezinski's middelen tot een politieke restauratie van West-Europa en vervolgens van geheel Europa weinig voor te stellen. Zou dit nu een nieuw soort militarisme zijn en spreekt hieruit een militaire benadering en oplossing? Brzezinski is een rattenvanger in de wereld van de politiek. Hierdoor gewaarschuwd moet men zijn vier voorstellen van symbolische politiek grondig onderzoeken op hun mogelijke consequenties. Met betrekking tot dit laatste zal de politiek van de Sovjetunie een beslissende rol spelen. Deze vaststelling is geen voorbeeld van politieke ‘finlandisering’, maar van politiek realisme. In de eerste plaats is het duidelijk dat voorstellen twee en vier haaks staan op voorstellen een en drie. Zij neutraliseren elkaar, maar politiek is geen chemisch proces. De ervaring leert voorts dat symbolische politiek in de internationale verhoudingen gevaarlijke ontwikkelingen kan oproepen. Bijvoorbeeld: de zin van een Jaltaverklaring kan men ernstig betwijfelen, maar wanneer men zo'n declaratie serieus aflegt, kunnen de gevolgen daarvan wel eens negatief en averechts zijn. Het zou opgevat kunnen worden als een politieke oorlogsverklaring aan het adres van de Sovjetunie, die daarop reageert met afgrendeling, interne disciplinering en vergroting van de repressie. Een herbevestiging van de Slotakte van Helsinki kan in het licht van de Jalta-declaratie weleens geheel anders door de Sovjetunie worden gepercipieerd waardoor vijandschap, rivaliteit en politieke emotionaliteit in Europa alleen maar zul-

[p. 135]

len toenemen. Grotere politieke en economische samenwerking tussen West-Europa, gepaard aan een openlijke politiek van het Westen om de democratische bewegingen in Centraal-Europa te ondersteunen kan door de Sovjetunie gemakkelijk worden gezien als een beleid dat past in een westelijk ‘grand design’ om de invloed van de Sovjetunie drastisch terug te dringen. Om kort te gaan: wanneer West-Europa de adviezen van Brzezinski zou opvolgen, zal Europa binnen korte tijd in een nieuw soort koude oorlog verwikkeld raken. En juist een dergelijke politieke situatie biedt de beste voorwaarden voor een massale herbewapening van West-Europa waarbij de politieke reserves met betrekking tot een Westeuropese kernmacht gemakkelijk zouden kunnen verdwijnen. Het valt te betwijfelen of het resultaat van zulke ontwikkelingen inderdaad een nieuw en vitaal West-Europa is. In elk geval is het duidelijk dat Centraal-Europa opnieuw het slachtoffer wordt van zulk politiek pokerspel, terwijl de deling die volgens Brzezinski de vitaliteit van West-Europa danig heeft aangetast, nog onwrikbaarder zal blijken dan nu al het geval is.

Wat West-Europa nodig heeft, zijn werkelijke politieke concepten waarin de factor militaire macht niet meer plaats krijgt dan nu en in de toekomst nog noodzakelijk is. Militante oplossingen maken daarentegen doorgaans militaire oplossingen onvermijdelijk en leiden tot verslechtering van de politieke schikkingen. Het artikel van Brzezinski laat zien dat zulke pseudo-politieke oplossingen vaak niets anders zijn dan militaire benaderingen en oplossingen. Het is zaak de uitingsvormen van militarisme in het kernwapentijdvak tijdig te onderkennen en te weerleggen.