De Gids. Jaargang 148

Binnenlands leven
F.E. Frenkel
Strafrecht en geweldpleging

Deze zomer vond bij onze Noordzee-stranden een drietal zware mishandelingen plaats. In één geval overleed het slachtoffer als gevolg daarvan; in de beide andere gevallen zijn zij vermoedelijk levenslang invalide. Alle werden groepsgewijze gepleegd, zonder egards en zonder noodzaak of enige aanleiding van de zijde van het slachtoffer. Er volgden wat persberichten over Noordhollandse burgemeesters die de politiesterkte in hun gemeenten in de zomermaanden onderbezet achtten, maar overigens bleek nergens van enige verdere reactie op het gebeuren. Nog ruim voor de berechting leidden echter deze gebeurtenissen met nog een aantal zaken tot een beschouwing van H.J.A. Hofland in nrc-Handelsblad, waarbij hij zich vooral over deze ‘stilte’ verbaasde. Met name de strandmishandelingen vergeleek hij met het

[p. 58]

optreden van bewakers-kampbeulen uit de oorlogsjaren, waarbij de voortdurend beleden afschuw daarvan scherp contrasteerde met de blijkbare onverschilligheid ten aanzien van het gebeurde op de stranden.

Inmiddels hebben de berechtingen van de Noordhollandse zaken voor de nodige opschudding gezorgd toen de Alkmaarse rechtbank in het eerst berechte geval ver onder de door het Openbaar Ministerie gevorderde strafmaten bleef - vijftien maanden tegenover vier jaar - waarna het om niet alleen in hoger beroep ging bij het gerechtshof te Amsterdam, maar bovendien met de nodige perspubliciteit een volstrekt ongebruikelijke versnelling van de behandeling daarvan verkreeg. Met nauwelijks verholen bedreiging (op zichzelf meer dan bedenkelijk) in de argumentatie dat de ‘lichte’ vonnissen nu juist wél zo'n grote publieke verontrusting hadden verwekt.

Nu waren reeds eerder, vermoedelijk naar aanleiding van Hoflands commentaar, wel enkele reacties losgekomen. In Leiden wijdde de hoogleraar strafrecht prof. mr. A.L. Melai er enkele passages aan in zijn afscheidscollege in begin oktober. Vrijwel tegelijkertijd interviewde het blad Quod Novum van de Erasmus Universiteit enkele huisdeskundigen, waaronder prof. mr. L.H.C. Hulsman. Het college van Melai is bij het schrijven hiervan nog niet in druk verschenen, zodat ik mij baseer op citaten eruit in nrc-Handelsblad (6.10.1984), terwijl ik voor de opinies van Hulsman moet uitgaan van wat de interviewer heeft vermeld. Hoewel een en ander dus misschien niet een volledig beeld geeft van wat de betrokkenen daadwerkelijk gezegd hebben, lijken mij de geciteerde opinies representatief en kenmerkend voor de verwarring die meningsvorming omtrent misdrijf en strafrechtspleging beheerst. Deze verwarring ligt mogelijk ook ten grondslag aan de zo uiteenlopende gedachten over strafmaat van Openbaar Ministerie respectievelijk rechtbank te Alkmaar bij de een maand later gevolgde berechting. Ik bepaal mij hier echter tot de twee genoemde strafrechtsdeskundigen, omdat zij als bijna tegenpolen kunnen worden beschouwd.

Bij Melai lees ik als verklaring voor de mishandelingen, dat de betrokken daders hebben gehandeld vanuit een rancune - niet te bevredigen door deze mishandelingen - terwijl aan ontstaan, eventueel invoelen, laat staan mogelijke rechtvaardiging van die rancune (en dat is iets heel anders dan het eruitvolgende gedrag!) geen aandacht wordt gegeven. Integendeel: deze blijkbaar geheel autonome, van huis uit bestaande ‘drift’ stempelt het gebeuren tot ‘misdaad in de scherpste betekenis van het woord’, hetgeen dan ook zonder problemen in dienovereenkomstige strafzwaarten dient te worden vertaald (‘weerspiegeld’). Hulsman daarentegen vergelijkt het gebeuren met wat hem zelf recentelijk is overkomen: een tot driemaal toe bij hem gepleegde inbraak waarbij - steeds dezelfde - jongeren zaken uit zijn inboedel wegnamen en vooral vernielden. Hij was in eerste instantie boos, maar hij stond erop met deze jeugdige wanbedrijvers geconfronteerd te worden. En toen bleek dat het ‘eigenlijk heel gewone kinderen waren’, ‘best wel aardig [...] goeie jongens eigenlijk’, die (althans tegenover hem) geen motief voor hun handelen konden opgeven.

De absurditeit van beide benaderingen is gelegen in het feit dat in die van Melai a priori geen verklaring van het gedrag wordt toegelaten. Voorts wordt het waardeoordeel vermengd met emotionele aspecten; betrokkenen dienen ‘met dezelfde ernst en impuls van verontwaardiging vervolgd en gestraft worden als oorlogsmisdadigers’ en ver-ont-waard-iging wordt hier zeker niet letterlijk bedoeld.

Bij Hulsman constateer ik vrijwel het tegendeel. Zelfs een verklaring voor het gedrag heeft hij niet meer nodig, nu bij de confrontatie de aanvankelijke emotionele weerstand is weggesmolten en daarbij blijkbaar ook het waardeoordeel over dat gedrag is aangetast. Dit komt overeen met de thans nogal gangbare kreet ‘ik heb er begrip voor’ die lijkt te suggereren dat dit een ‘verzachting’ is in het waardeoordeel

[p. 59]

over afgewezen opinies of gedrag, terwijl het toch hooguit kan inhouden dat men tot de ontdekking is gekomen dat de houder van die opinies of steller van dat gedrag niet a priori te kwader trouw is. In een nog verder gaande vorm heet dit ‘tout savoir, c'est tout pardonner’, overigens een onzuiver citaat dat ik hieronder correcter zal weergeven.

Waar het om gaat is het volgende. Bij een als wandaad ervaren bejegening moet bij de reactie erop onderscheiden worden tussen op zijn minst drie verschillende elementen. De vraag omtrent geleden schade en recht plus mogelijkheden tot vergoeding daarvan laat ik dan nog terzijde. De drie elementen die ik bedoel zijn de volgende:

een reactie die op emotioneel niveau door het gedrag wordt teweeggebracht;

een reactie die zich uitspreekt over de (on)-waarde van het gedrag inclusief de daadwerkelijk aanwezige bedoeling daarbij;

een reactie die beoogt te bewerkstelligen herhaling en/of navolging van dat gedrag te voorkomen.

Voor wat het emotionele betreft: de schok van de ongewenste inbreuk op rechten, lichamelijke of psychische integriteit van zichzelf of van anderen plus eventuele onbekendheid met de dader leidt al snel tot een vermoeden omtrent persoonlijkheid en bedoelingen van de dader in de zwartst mogelijke termen. Voor een juist waardeoordeel over diens gedrag zal meestal enige herziening van die aanvankelijk slechts veronderstelde bedoelingen vereist zijn. Het blijkt echter dat confrontatie met de dader niet alleen tot zo'n herziening leidt, maar ook dat het verkrijgen van kennis van diens levensgeschiedenis waaruit het ontstaan van de bedoelingen verklaard kan worden, emotioneel nogal eens ‘verzachtend’ werkt. Terecht heeft Madame de Staël dan ook in werkelijkheid geschreven: ‘Tout comprendre rend très indulgent’. Het waardeoordeel over het complex van gedrag en bedoelingen wordt daar echter niet door aangetast. Een ‘rotstreek’ wordt niet minder een rotstreek als de dader die zo bedoelde, hoeveel ‘begrip’ ik dus misschien emotioneel voor hem kan opbrengen.

Voor het vellen van een waardeoordeel zijn hoogstens de omstandigheden relevant waaronder gedrag en bedoelingen zijn ontstaan. Een mishandeling wordt niet minder mishandeling doordat de bedrijver ervan in een staat van noodweer of noodtoestand verkeerde (om de sterkste vormen te noemen), maar de omstandigheid geeft bij gebrek aan betere uitwegen een rechtvaardiging ervan.

Een nuance anders ligt dat wanneer de omstandigheden van dusdanige aard waren, dat men tot een zogenaamde schulduitsluitingsgrond komt. Ik lees daarin het oordeel dat men het gedrag weliswaar niet rechtvaardigen kan, maar dat men van oordeel is dat een uitspraak dat onder die omstandigheden niet aldus gehandeld had mogen worden zinloos is. Omdat noch van die uitspraak zelf, noch ook van een aan die uitspraak te verbinden actie (‘straf’) jegens de bedrijver daarvan ook maar enig effect verwacht kan worden. Niet op het gedrag van de betrokkene zelf, en evenmin op dat van mensen in het algemeen. In een noodtoestand bij voorbeeld waarin van vrijwel geen mens het vereiste overleg verwacht kan worden. Met dit laatste aspect kom ik bij het derde element: het op basis van een negatief uitgevallen waardeoordeel gewenst en gerechtvaardigd achten van een actie die beoogt herhaling en/of navolging van het afgekeurde gedrag te voorkomen. Noch het emotionele aspect, noch de uitslag van het waardeoordeel kunnen op dit terrein ook maar enige richtlijn geven. Men kan alleen maar uitgaan van de thans bekende regelmatigheden omtrent het (ontstaan van) menselijk gedrag omdat immers zelfs de beoogde beinvloeding (verbetering) daarvan per definitie op de nu beschikbare kennis gebaseerd moet zijn.

Voor wat betreft een door sommigen voorgestaan primaat van leedtoevoeging (vergelding) kan daarbij al aanstonds worden opgemerkt dat dit op gespannen voet zou verkeren met het voorkomen van herhaling en navolging van

[p. 60]

het gewraakte gedrag. Het gaat daarbij immers primair om het weren van gedrag dat leed en schade aan anderen toebrengt, en dat uitsluitend onder scherp geformuleerde eisen van noodzaak niet wordt afgekeurd. Het is dan zeer onwerkzaam om deze norm bij een reactie te schenden. Het is dan ook niet zeldzaam dat bedrijvers van dergelijke afgekeurde daden voor hun eigen gevoel precies hetzelfde deden. Zij keuren die daden wel af, als anderen die begaan, maar achten deze in hun eigen geval (als reactie) gebillijkt.

Maar ook uit gedragswetenschappelijke kennis valt af te leiden dat hooguit bij betrekkelijk ongecompliceerd gedrag en dan nog hoogstens via een maatstaf van een wet van grote getallen van bedreiging met leed invloed op gedrag kan worden verwacht. Juist bij uitzonderlijk wangedrag kan men daarom zowel aannemen dat het normconforme gedrag door andere wetmatigheden werd bepaald (en navolging niet zo spoedig behoeft te worden gevreesd) alsook dat het afgekeurde gedrag voortspruit uit complicerende factoren, waardoor het nu juist aan die grote getallen - voor zover de bedreiging met leed dan toch nog effectief zou zijn - ontsnapt. Zo zal het rechtshouden in het verkeer nauwelijks beïnvloed worden door het feit dat op deze regel een strafbepaling bij overtreding gesteld is. Bij het rijden onder invloed van alcohol zou men dat eerder verwachten, hoewel zelfs hier een recent onderzoek in Limburg al uitwees, dat een sterk verhoogde controle en groter risico van betrapt worden geen enkel effect had.

Maar kindermishandeling is misschien het beste voorbeeld van het feit dat het normconforme gedrag bepaald wordt door andere wetmatigheden dan de eerstgenoemde ‘grote-getallenwet’, en dat anderzijds het toch soms plaatsvinden daarvan juist in principe aan het effect van leedbedreiging daartegen ontsnapt. Kortom: het opleggen van straf dient primair gezien te worden als het opdringen van een deugdelijk leerproces. Wat daarvan zij, de aard van de te geven reactie mag niet door emotionele opwellingen noch ook waardeoordelen worden bepaald, net zo min als deze beide elkaar zouden mogen beïnvloeden.

Is het relevant of een dermatologisch patiënt weerzinwekkender is dan een tyfus-patiënt, of dat een Aids-patiënt zijn ziekte aan ‘eigen schuld’ te wijten heeft? Maar zoals de dreiging van een epidemie een hoge staat van alarm vereist - ongeacht met welke middelen men die moet voorkomen en bestrijden - kan ook in het geval dat tot deze beschouwing aanleiding gaf het sterk negatief waardeoordeel over het gesignaleerde gedrag tot grotere aandacht en waakzaamheid aanleiding geven. Over dat sterk negatieve waardeoordeel dient mijns inziens geen misverstand te bestaan.