De Gids. Jaargang 148

[p. 55]

Kroniek & kritiek

Poetisch leven
Wiel Kusters
Met betrekking tot Fens

‘Wat leveren wij? Kanttekeningen, kleine essay-achtige stukken, kritieken, columns, analyses van gedichten, interpretaties, schrijvers van grotere werken lijken niet meer te bestaan of onzichtbaar geworden te zijn.’ Deze woorden van Kees Fens schrijf ik over uit zijn recente verzameling stukjes over poëzie, De tweede stem. Het lijkt wel of Fens zich hier een beetje voor zijn genre geneert. Als dat echt zo is - maar ik betwijfel het -, dan zou ik hem dat heel graag uit zijn hoofd willen praten. Zijn kleine essays in het vrijdagse supplement van de Volkskrant behoren tot het inventiefste dat er in Nederland over poëzie verschijnt. Zelf gebruikt hij in zijn commentaren graag de kwalificaties ‘superieur’ en ‘aanstekelijk’. Beide woorden zijn ten volle op hemzelf van toepassing.

In ‘De kracht van de bijgedachten’, kanttekeningen bij het bekende gedicht van Gorter dat begint met de regel ‘In de zwarte nacht is een mensch aangetreden’, zegt Fens: ‘Het zou boeiend zijn, een aantal mensen hun bijgedachten, als ze die hebben, te laten opschrijven. Er zullen verschillende zeer persoonlijke [...] bindingen te voorschijn komen. Misschien worden zij wel gebonden door de historische achtergrond van het gedicht: de vrouw die zelfmoord pleegde, was de vierendertigjarige Anna Agnes Witsen, zus van de schilder Willem Witsen. Een overigens niet zo sterk versdeeltje als “de mond borg misbaar” krijgt er, door het feit dat het om een zangeres gaat, misschien betekenis bij.’

In de zwarte nacht is een mensch aangetreden,
de zwarte nachtwolken vlogen,
de zwarte loofstammen bogen,
de wind ging zwaar in zwarte rouwkleeden.

't Gezicht was zoo bleek in 't zwarte haar,
de handen wrongen, de mond borg misbaar,
de nek was zwart,
een hel was 't hart
van daar kwam het zwarte en worgde haar.

Het toeval wil dat ik het versdeel ‘de mond borg misbaar’, dat door Fens ‘niet zo sterk’ wordt genoemd, zelf altijd nogal mooi heb gevonden. Ik kan me namelijk niet losmaken van de (bij)gedachte, dat het woord ‘misbaar’ hier meer dan één betekenis heeft, en dat die ambiguïteit op fraaie wijze in de context past. ‘Misbaar’ zou behalve ‘geween’ ook kunnen betekenen: ‘baren dat gemist werd’. Het woord zou dan in een vroeg stadium van het gedicht al iets suggereren omtrent een gegeven dat zes strofen verder plotseling expliciet een rol speelt in het verhaal. De vrouw loopt een ‘groot zwart water’ tegemoet,

en de kinderen die ze had willen baren
kwamen rondom
tegen de boomen staan, ze waren
klein en stom

[p. 56]

De niet gebaarde kinderen zijn ‘klein en stom’, het tegendeel dus van een mond die ‘misbaar’ borg, tenzij dit laatste betekent dat de mond weliswaar misbaar in zich had, maar iedere uiting daarvan onderdrukte. In dat geval is er eerder sprake van een overeenkomst - met alleen maar een gradueel verschil - tussen de sprakeloosheid van de kinderen en het zwijgende, handenwringende pathos van de vrouw die hun moeder niet zou worden, een vrouw met een hart als een hel. Voor mij bestaat er, hoe dan ook, een verband tussen de mond die misbaar borg en het verschijnen van die niet geboren kinderen. Temeer daar er tegen het eind van het gedicht, in de voorlaatste van de zestien strofen, een combinatie van ‘kindren en klanken’ tot stand wordt gebracht: beide hebben op de een of andere wijze iets met de ‘mond’ te maken, een mond die beide misschien nog zou kunnen voortbrengen (ook de symbolenjager weet er raad mee), maar die hier, door verdrinking, de dood baart.

Maar toch ze ging en ze sleurde mee
in een sleep
kindren en klanken, in zwarte zee
ging alles scheep,

en 't dreef nog even, het water zwart
vonkte van diamant,
in die groote schipbreuk brak ook het hart,
alles zonk, het laatst de hand.

(Over deze laatste regels van het gedicht, en meer in het bijzonder over het woord ‘hand’ daarin, heeft Enno Endt in zijn geannoteerde editie van Verzen een opmerking gemaakt, die het mij doet betreuren dat hij niet vaker over gedichten schrijft. De slotregel van ‘In de zwarte nacht’ dankt zijn emotionerende kracht vooral aan dit gegeven: ‘Door de rangschikking in taal is het laatst zichtbare in het gebeuren ook het laatste woord van het gedicht, het laatst in beeld voor de lezer.’ Er steekt, voor het gedicht in de pagina verdwijnt, nog even een hand uit boven het wit.)

Om van Fens' aanstekelijkheid als essayist te getuigen, maak ik nog twee kanttekeningen bij wat hij in De tweede stem over J.C. Bloem noteert. Het lezen en interpreteren van een gedicht, zegt hij, is ‘eenheid scheppen’: ‘wat als een eenheid gepresenteerd wordt, wil ook als een eenheid gezien en verstaan worden, van welke aard die eenheid ook is, eenheid van tegendelen bij voorbeeld.’ Om dit te illustreren citeert hij vervolgens de eerste strofe van ‘In memoriam’:

De blaren vallen in de gele grachten;
Weer keert het najaar en het najaarsweer
Op de aarde, waar de donkre harten smachten
Der levenden. Hij ziet het nimmermeer.

Fens wijst op de ‘cirkelvormige tweede regel’, die ‘de onvermijdelijke kringloop van de seizoenen beschrijft’ en die bovendien, in combinatie met de eerste regel en de woorden ‘Op de aarde’ in de derde, de indruk wekt dat het najaar in het vallen van de bladeren op de aarde weerkeert, vanuit de hoogte dus. De bladeren zijn met andere woorden niet alleen maar tekens van het najaar, zij zijn als het ware het najaar zelf, dat vanuit een bijna mythisch te noemen ruimte, een ‘boven’, de aarde aandoet. Het woord ‘mythisch’ is hier voor mijn rekening, maar het lijkt me voor een goed begrip van Bloems strofe niet helemaal overbodig. De ‘aarde’ is in dit gedicht een aarde zonder polen, breedtecirkels en meridianen. Zij is een stad, maar tegelijk ook de aarde, louter en alleen omdat zij in een tegenstelling functioneert: ‘beneden’ tegenover ‘boven’, de plaats waar het najaar neerdaalt tegenover de ruimte waarin het zijn oorsprong vindt. Die tegenstelling verabsoluteert de geëvoceerde stad tot wat Bloem ‘de aarde’ noemt: geen bol, maar een uitgestrektheid, een horizontaal gebied, een schijf misschien, waar zoals het gedicht in zijn tweede strofe vermeldt, het plaveisel ‘vreemd’ is en ‘wijd’.

Soms houden dichters er voor de duur van een

[p. 57]

gedicht iets als een eigen kosmologie op na, hoe impliciet die dan ook blijft. En zo'n eigen kosmologie is niet zelden een archaïsche, een mythische. Wie zoiets niet ziet, komt gemakkelijk tot droogstoppelige vragen en verwijten. Zo schreef K.L. Poll in nrc-Handelsblad naar aanleiding van Fens' commentaar bij de geciteerde strofe: ‘Een najaar [is] niet iets dat weerkeert “op aarde”, maar hoogstens - als het al ergens “op” moet weerkeren - op een stad of op een land. Wanneer het elders op aarde voorjaar is met voorjaarsweer is het bij ons op aarde najaar met najaarsweer.’ En: ‘Smachten donkere harten beneden de evenaar minder heftig omdat het daar voorjaar is, of juist even heftig?’

Het kan geen kwaad hier ook nog op iets anders te wijzen. Onder de tegenstellingen waaraan Bloems strofe haar innerlijke samenhang ontleent, noemt Kees Fens de werkwoorden ‘vallen’ en ‘smachten’. Poll begrijpt niet hoe men in deze woorden een tegenstelling kan zien. Maar de oplossing is niet zo moeilijk te vinden. Wie er, als elke goede lezer, op uit is betekenis te geven aan wat hij leest, en niet al bij voorbaat hiervan afziet, zoals K.L. Poll, die dichters wantrouwt als ‘tolken zonder opleiding’ (in het geciteerde krantestuk beschuldigt hij onder anderen de dichter Jan Kuijper van ‘détournement de poésie’ en gebruikt hij zelfs de term ‘oplichters’), zo iemand zal ‘smachten’, zeker in het oeuvre van J.C. Bloem, al gauw associëren met een verlangen, dat zijn onbereikbare en niet gekende object buiten de wereld vermoedt. In Bloems kosmologie - het woord is te zwaar - is dat al gauw: boven de aarde. Smachten. ‘De donkere harten [...] der levenden’ reiken vruchteloos omhoog. In de derde strofe van ‘In memoriam’ vinden we die verticaliteit ook verwoord: wij zingen, staat daar, over ‘de stille dingen’, wij uiten ons verlangen naar iets anders dan het ‘menschelijk begeeren’ zo lang, tot ‘wij zinken, en met ons de zang.’ Ik behoef het woord ‘zinken’ hier wel niet te cursiveren.

Een opmerking tot slot. Misschien ligt de onvermijdelijkheid van het verval, dat volgens Fens in de cirkelvormige tweede regel van het gedicht tot uitdrukking wordt gebracht (‘Weer... najaar... najaarsweer’) al in de eerste regel besloten. ‘De blaren vallen in de gele grachten’. Die grachten zijn geel van de bladeren die ze weerspiegelen. De bladeren van de bomen liggen al in het water vóór ze gevallen zijn: ze vallen zichzelf tegemoet.

Literatuur

Kees Fens, De tweede stem. Over poëzie, Amsterdam, Querido, 1984.

Herman Gorter, Verzen. De editie van 1890 met een inleiding en annotaties van Enno Endt, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1977.

J.C. Bloem, Verzamelde gedichten, Ed. A.L. Sötemann en H.T.M. van Vliet, Amsterdam, Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1979⁶.

K.L. Poll, ‘Wat zich voor het begrip verbergt’, nrc-Handelsblad, 7 december 1984.