De Gids. Jaargang 147

[p. 835]

H. Baudet
Over de misdaden der Europeeërs buiten Europa

Geachte redactie,

ik moet tot mijn spijt vaststellen dat er niets van terecht komt. De tijd om een verhandeling te schrijven voor Het pak van Sjaalman, zoals u mij vraagt, blijkt eenvoudig veel te kort, gegeven zoveel andere dingen die ik ook nog te doen heb. Ik heb bovendien hier in Bourgondië noch de Max Havelaar zelf noch iets in enigerlei betrekking daartoe tot mijn beschikking. Zelfs heb ik het meeste van dat materiaal in geen jaren in handen gehad. Ik moet dus geheel en al schrijven ‘auf eigene Hand’, zoals Frits misschien zou zeggen maar ik niet want ik bedien mij niet graag onnodig van het Duits. Mij blijkt dat dit alles mijn taak zo goed als onmogelijk maakt.

Toch wil ik uw aardige brief ook niet onbeantwoord laten en u zeggen, dat ik op drie punten in elk geval had willen reageren. Ik wil u daarvan ook wel een idee geven maar dat moet dan kort en schetsmatig blijven. Ik denk niet dat u er iets mee kunt doen.

Ten eerste dan iets over het citaat op zichzelf. Ik kan bijvoorbeeld niet vaststellen, of de wat archaïsche formulering van het mij gevraagde onderwerp - de misdaden der Europeeërs buiten Europa - al of niet van Multatuli zelf afkomstig is. Enerzijds ligt voor de hand, alleen al op grond van uw voorstel, dat het zo ergens letterlijk in de Havelaar staat. Aan de andere kant, ik wijs daar wel vaker op, riep juist Multatuli (en wel precies in die monumentale slotbladzijden van de Max Havelaar die iedereen kent en die algemeen als een, zo niet het, hoogtepunt van zijn gehele oeuvre worden beschouwd) op tot méér, niet tot minder ingrijpen van het Nederlandse koloniale bestuur om de gekoloniseerde bevolking, de mishandelde Javanen, te beschermen tegen haar eigen autochtone overheden. Multatuli deed juist een vlammend beroep op de Europese overheid om zich bewust te worden van haar verantwoordelijkheid in de zin, waarin hij zelf die verantwoordelijkheid opvatte. Maar dat was natuurlijk niet, of in elk geval niet zonder meer, hetzelfde als een aanklacht tegen Nederland wegens misdaad.

Het gouvernement verdiende de blaam van inhalige tolerantie, de Nederlandse Handelmaatschappij die van een exploitatiesysteem, waarin kansen tot misbruik overvloedig, en misschien niet eens volstrekt onbedoeld, waren ingebouwd. Maar in een directe zin waren de knevelarijen op Java, waartegen Multatuli te velde trok, geen Nederlandse, geen Europese activiteit. Ook waren de misbruiken waarom het ging geen noodzakelijk begeleidingsverschijnsel van koloniale verhoudingen. Multatuli was niet anti-koloniaal. Hij eiste alleen bepaalde principes van gouvernement.

Dit alles zou omtrent de origine van de opgegeven onderwerpstitel dan toch weer twijfel kunnen wettigen of spijt in ieder geval om het ontbreken van de context, waarin het citaat tot zijn ware proporties zou zijn teruggebracht.

Een tweede punt. Al of niet van Multatuli zelf, al of niet ontleend aan de Havelaar: zeer duidelijk draagt die titel alle kenmerken van het midden der vorige eeuw. Hij kan zich dus zeer goed in het pak van Sjaalman bevonden hebben. Aan de ene kant dateert de benaming ‘Europeeërs’ de tekst. Niet zo heel veel later zijn dat immers Europeanen geworden. Aan de ander kant: heel veel vroeger had de term ‘misdaad’ in het gegeven of dergelijk verband ook niet goed kunnen voorkomen. Misschien is hij een enkele keer gebruikt met betrekking tot slavernij en slavenhandel, die de ‘overzeese’ discussie gaande hielden van de eerste helft der eeuw. Overigens, hoewel genoeg Nederlandse belangen in het geding waren, liep die discussie hier minder hoog op dan in sommige andere

[p. 836]

landen. Er was hier nooit zoveel sprake van gekruide polemiek over het probleem als elders.

Ik sta hier speciaal bij stil om mijn mening te motiveren, dat opwinding over buiten-Europese zaken in Nederland pas een forum, een tribune en een daarop aansluitend vocabulaire hebben gekregen, nadat de grondwetsherziening van 1848 Indië tot een publieke aangelegenheid en daarmee tot een publiek onderwerp gemaakt had. De gedachtenontwikkeling, die tot de afschaffing van het cultuurstelsel zou leiden, later tot de theorie van de ereschuld en tot de ethische politiek, moet begeleid zijn door een taalontwikkeling, die lexicografisch en anderszins goed moet zijn te volgen. Bij mijn weten bestaat zo'n studie niet maar ik kan mij, wat dat betreft, van hieruit gemakkelijk vergissen.

Sjaalman verdient daarin in elk geval een sleutelpositie. Maar het onderzoek naar de taalontwikkeling terzake van de buiten-Europese historische en actuele betrekkingen zou zeker tevens, zonder enig aantasten van de kracht van de stijl, het geweld van enige van zijn woorden relativeren.

Ten derde en tenslotte: ‘De misdaden der Europeeërs buiten Europa’ - in Sjaalmans denken sloeg dat toch waarschijnlijk niet op Cortez of Pizarro; maar het sloeg wel op méér dan alleen de koffiebelangen van de Nederlandse Handelmaatschappij. Toch, het behoorde niet, het kon nog niet behoren, tot het netwerk van schuldgevoelens, zelfverwijt en boetvaardigheid van honderd jaar later; niet tot het emotioneel verwarde ideeëncomplex over onszelf, Europa, de wereld en de geschiedenis, dat de Westeuropese samenleving van na de Tweede Wereldoorlog zou kenmerken.

Tussen toen, 1860, en nu ligt het gehele moderne imperialisme, zijn opgang, zijn culminatie en zijn snelle afbrokkeling na de Tweede Wereldoorlog. Een eeuw, of zelfs nog maar een halve eeuw geleden stond tegenover alle kritiek op de Europese wereldhegemonie en haar negatief geachte effecten voor inheemse bevolkingen, een stabiel Westers zelfbewustzijn op grond van, zoals men dat zag, een historische roeping. Het voedde zich aan taakfilosofieën en geloof in culturele en capacitorische superioriteit. Op de kaart van de wereld lag Europa in het natuurlijke centrum: op de plaats haar door de historie aangewezen.

Een eeuw na Sjaalman boog datzelfde Europa deemoedig het hoofd en trad het de snelle dekolonisatie van Azië en Afrika, primair opgeroepen door het eigen machtsverlies, geografisch gedesoriënteerd tegemoet; vindend dat men niet Hitler kon hebben bestreden en zelf de koloniale ongelijkheidsverhouding verdedigen en continueren; vindend, dat de apocalyptische ervaring der oorlogsjaren tot hoge prioriteit van ethiek in politiek moest leiden; en, althans in Nederland, op nogal ruime schaal denkend, dat Multatuli dit allemaal al had voorzien.

Maar de gelijkenis van 1860 en 1960 was slechts oppervlakkig, veel oppervlakkiger dan soms gretig gedacht is.

Maar, niet om de gelijkenis verdient Sjaalman dat wij al zo lang met hem bezig zijn en dat ook willen blijven - maar gewoon: parce que c'est lui.