De Gids. Jaargang 147

[p. 820]

Berthe Meijer
Over de wormen in den sagopalm

In mijn ijdelheid had ik voor de zoveelste keer in mijn leven weer eens ja gezegd tegen iets waarvan ik in de verste verte de consequenties niet kon overzien. Een leuke uitdaging, had ik nog tegen de damesstem aan de andere kant van de telefoon geroepen. Ik had nog nooit van mijn leven een sagopalm gezien, laat staan wormen in de sagopalm. Je kon ze ook nog eten, had de dame me verzekerd. En waar was mijn exemplaar van de Max Havelaar gebleven? Zeker uitgeleend en nooit meer teruggekregen? Op naar de winkel dus en een nieuwe kopen. Je hebt ja gezegd, dus je moet het dan ook doen. Een onmogelijke opgave voor iemand die alleen kan schrijven over dingen die zij zelf heeft gezien of meegemaakt of, in dit geval, geproefd heeft. Natuurlijk had ik liever willen schrijven over ‘den samenhang der zintuigen’ of bijvoorbeeld ‘de onzedelykheid van het hengelen’. De heren redacteuren hadden toch beter iemand met een Indisch verleden kunnen vragen, mopperde ik mezelf naar huis.

Geen van de antropologen die mijn naslagwerken hadden volgeschreven, repten een woord over wormen in sagopalmen. Zelf in de meest bizarre kookboeken op mijn volgestouwde planken, geen woord, geen recept dat er ook maar op leek. Onverschrokken en vaak tot wanhoop van mijn omgeving had ik me in het verleden bepaald niet kinderachtig getoond als het ging om het eten van zaken, waarvan anderen bij het horen van de naam al braakneigingen vertonen. Dapper had ik me door geiteogen, schapeballen, koeie-uiers en sperma van vissen geworsteld onder de verontschuldiging, dat het voor mijn vakkennis was. Voor gek verklaarden ze me, toen ik jaren geleden bij de firma Corcelet in Parijs, bekend om haar culinaire curiosa, op aanraden van de verkoopster één ons mieren in chocola kocht en er meteen één in mijn mond stak. Ze zijn echt heel krokant, verontschuldigde ik me tegen mijn toenmalige echtgenoot die vertwijfeld naar zijn voorhoofd wees. Helaas herinner ik me niet of ze daar toen ook wormen verkochten. Oh, had ik maar een Indisch verleden. Een reisbeurs van het Prins Bernhardfonds om mijn kennis van de Indonesische keuken te verruimen zat er op zo korte termijn ook niet in. Bovendien had ik al een huis gehuurd in Zuid-Frankrijk en daar aten ze naar mijn weten wel slakken maar geen wormen en een sagopalm heb ik daar evenmin ooit ontdekt. Tijd om uren dan wel dagen in bibliotheken door te brengen teneinde dit raadsel op te lossen had ik ook niet.

De eerste met een Indisch verleden, die ik op de verjaardag van mijn zuster aansprak was de oude mevrouw R.

‘Hebt u wel eens wormen uit de sagopalm gegeten?’ vroeg ik met de deur in huis vallend. Ze verslikte zich bijna in haar appelpunt. Verkeerd getimed, constateerde ik vol schuldgevoel. Ze had meteen geen trek meer.

‘Nu je het zo vraagt,’ zei ze, ‘ik meen me wel zo iets te herinneren. Er waren daar geloof ik insekten, die hun eieren in die boom legden en dan kwamen er na een tijdje vliegende mieren uit.’

Dat was tenminste een begin. Het kwam me toch wat vaag voor. De volgende dag belde ik voor de zekerheid een culinaire collega, van wie ik zeker wist dat hij een Indisch verleden had.

‘Jij ook al,’ riep hij verheugd uit, ‘ze hebben mij gevraagd of ik iets wil schrijven over het eten van mensenvlees. Geef me een paar dagen de tijd, dan zoek ik het voor je uit. Ik denk dat ze mieren bedoelen, de zogenaamde Laronmier. Die beesten zijn moddervet en in de kampongs is dat een lekkernij. De mensen bakken die mieren uit in hun eigen vet en eten ze vervolgens op. Ik heb ze zelf nooit gegeten.’

‘Maar er staat wormen Hugh,’ riep ik, ‘ik bel je over een paar dagen wel, misschien heb je er

[p. 821]

dan iets over gevonden, bedankt in elk geval.’ Dat werd weer een nacht onrustig woelen en opstaan en weer vertwijfeld in boeken lezen. Wat een geluk dat ik op dat ogenblik met niemand samenwoonde, zodat er ook niemand radgek van me kon worden.

Nu moest ik van mezelf maar eens systematisch mijn adressenboek raadplegen op vrienden met een Indisch verleden. En ja hoor, onder de V stond zowaar het telefoonnummer van Beb Vuyk. Hoe kon ik zo stom zijn, die had ik natuurlijk meteen moeten bellen. Vertwijfeling sloeg wederom toe, toen daar de telefoon niet werd opgenomen. Morgen nog maar eens proberen.

Godzijdank bleek ze toch thuis te zijn. Ik zal het nu maar meteen opbiechten. Zonder Beb Vuyk was ik er nooit uitgekomen. Beter nog, dank zij haar en haar echtgenoot, die de gelukkige bezitter bleek te zijn van een heus Ambonees verleden en zo iemand heb je hard nodig als je iets te weten wil komen over het eten van wormen uit de sagopalm.

Mijnheer Sjaalman, daar gaan we dan. Namens u zullen we voor eens en altijd aan het nageslacht uitleggen hoe dat zit met die wormen waar u helaas niet aan toe bent gekomen. Daarvoor ging ik voor u op een mooie zomermiddag naar Loenen. Onder het genot van een kopje thee, met uitzicht over de Vecht en veel lachen om de verhalen van mevrouw Vuyk, ben ik alles aan de weet gekomen. Niet alleen over de Wormen in de Sagopalm maar ook, beste Hugh, collega, over hoe de Bataks... Los eerst het volgende raadsel op: Wat zei de reus toen hij de kamer binnenkwam waar Klein Duimpje zich in de kast had verstopt? Juist ja. Hij riep: ‘Ik ruik mensenvlees!’ Hopelijk durf jij het te publiceren. Dat recept ging zelfs de onverschrokken mevrouw Vuyk iets te ver. We hebben het nu over het recept voor Batakse bereiding van mensenvlees, met daarbij de voor die tijd felrealistische gravure, in het tijdschrift van het Bataviaas Genootschap uit 1895 (blz. 38) door P.A.L.E. van Dijk, Controleur bij het Binnenlands Bestuur. Op dat plaatje, beste Hugh, als je het niet gezien hebt, staan geen Indischmannen, maar heuse Europeanen, die met smaak en met zeer veel enthousiasme zich overgeven aan het verorberen van een in forse stukken gesneden echt mens. Goed gekruid en vervolgens geroosterd. Een dame eet met overgave een herenbeen, het kind de hand en een heer steekt enthousiast zijn duim op, als teken dat het prima smaakt. Het recept beveelt deze delicatesse vooral aan voor oudere mensen. Het mag niet in huis worden genuttigd, maar alleen in de ‘sopo’ (de vergaderplaats) of bij de ‘bentengs’ (fortificaties). Ook moet er uit piëteit altijd een dier tegelijkertijd worden geslacht. (Balige 22 mei 1894). Het recept zelf vind ik toch meer iets voor collega Jans. Wij gaan verder met onze wormen. Ter inleiding vinden wij op pagina 38 in Van roddelpraat en literatuur van Rob Nieuwenhuys de volgende passage over Ambon: ‘Eén van de lekkerste spijzen is ook de sagoworm, wit van gedaante en een lid van een duim lang en dik. Zij vinden die in oude verrotte sagobomen. Die braden zij aan spitjes en zij zijn zowel voor hen als vele Hollanders een lekkernij.’

Voor wie het fijne ervan wil weten volgt nu een passage uit De nuttige planten van Indonesië (deel 1, 13de druk, uitgave W.v. Hoeve, 's-Gravenhage/Bandung, 1950) door K. Heyne. De auteur citeert op zijn beurt uit het Ambonse Kruytboeck, het levenswerk van de beroemde zeventiende-eeuwer Rumphius, van wie het niet zeker is of hij in het jaar 1627 dan wel in 1628 geboren is. Hij stierf in 1702. Hij liet de wereld 12 boeken in 6 delen na en ik ben hem daar zeer dankbaar voor. Aldus citeert Heyne Rumphius in deel 1 op bladzijde 72: ‘Het buitenste hout van de stam (van de sagopalm B.M.) zegt Rumphius is niet meer dan 2 vingers dik, wit van kleur en niet hard. De ruimte daarbinnen is gevuld met een wit sponsachtig merg, dat bij het rijpen der vruchten verandert in een massa grove draden. Voordien moet dus de sago worden gewonnen en bij elke soort is het tijdstip waartoe de winning uiterlijk kan worden uitgesteld verschillend. Men begint te ver-

[p. 822]

onderstellen dat de boom “rijp” is zodra de bladstelen witachtig worden, alsof ze met meel waren bestrooid. Dan boort of kapt men een gat in de stam, haalt er wat merg uit en wrijft dat met water tussen de handen. Geeft het weinig meel, dan wordt het gat toegestopt met slijk en laat men de boom nog wat staan. Heeft hij echter de tekenen van rijpheid gegeven, dan is veel uitstel niet gewenst. Men kapt de stam dan dicht bij de wortel en verdeelt hem in stukken van gewoonlijk 5 à 6 voet lengte welke overlangs worden gekloofd. Het merg wordt alsdan met een disselvormig werktuig verbrijzeld en uitgehakt tot een op zaagsel gelijkende massa, welke onder rijkelijk begieten wordt uitgekneed in een grote trog. Het met zetmeel bezwangerde water wordt dan opgevangen in een prauw, waarin het meel bezinkt en na het bovenstaande water te hebben laten aflopen, wordt de sagoe méntah verpakt in korfjes van groene bladeren, waarin zij een maand en zelfs langer goed blijft, als men ze van tijd tot tijd besprenkeld met vers water. Het uitgeknede merg, de èla, wordt weggeworpen, tenzij men het mede naar huis neemt om als varkensvoer te dienen.’

En nu komt de pointe: ‘Laat men het liggen, dan groeien er smakelijke paddestoelen op en komen er zekere dikke vette larven in die, nadat de bruin-zwarte koppen eraf gesneden zijn, aan een spitje gebraden, voor een lekkernij worden gehouden.’

Na dit schitterend en beeldend stuk proza, kan ik me het precies voorstellen. Wat zou ik die wormen nu graag eens zelf willen proeven om u de smaak ervan te beschrijven. Maar helaas, hier blijf ik in gebreke. Natuurlijk wilt u nu net als ik weten hoe die kever heet. Ook hier laat detective Meijer u niet in de steek, want kijk, wat vinden wij in het onvolprezen boek van de geleerde Calvin H. Schwabe, Unmentionable Cuisine (uitg. University Press of Virginia, Charlottesville, 1979) op bladzijde 370 over Beetles? Onze kever heet Rynchosphorus palmarum en de smakelijke larve, die zo rijk aan proteïne is, is niet alleen een lekkernij in Indonesië, maar ook in Frans West-Indië, waar de larve eerst aan spiesjes boven een houtskoolvuur wordt geroosterd, vervolgens door een mengsel van broodkruim, peper, zout en nootmuskaat wordt gewenteld, om tenslotte met sinaasappelsap te worden besprenkeld. Daarna wordt ze nog even verder geroosterd en tenslotte opgegeten. Dat kan niet echt vies zijn. In Vietnam doopt men de larve in nuoc-mam saus en bakt men haar in spekvet, waarna ze in een deeglapje wordt verpakt en gefrituurd. Soms wordt ze alleen maar door de bloem gehaald en daarna in boter gebakken. Dit gerecht wordt beschreven als zijnde hartig en heel lekker in het boek Black Rain van Masuji Ibuse. In Japan wordt de larve gemarineerd in shoyu (sojasaus) en daarna geroosterd. Het gerecht heet daar Kabuto mushi no yochu en in Vietnam Chiên bo Gôi. Nu weten we tenminste ook waar we naar vragen moeten. Beschaving is maar net wat je er zelf van maakt. Tenslotte is het nog niet eens zo heel lang geleden dat we elkaar opaten. Karel de Grote was de eerste die wetten tegen het eten van mensenvlees uitvaardigde en daarna heeft het nog zo'n 200-300 jaar geduurt voor er definitief een eind aan kwam en of het nu nergens en nooit meer gebeurt, ik ben er niet zeker van. Geef mij voorlopig eerst maar eens een maaltje Chiên bo Gôi. Nee, geen hond en ook geen goj, maar gewoon wormen uit de sagopalm. Eet smakelijk.