De Gids. Jaargang 147

G.A. Wagner
Over de toekomst van den Nederlandsen handel

Sjaalman dacht dat er niet altijd zulke grote koffieveilingen zouden worden gehouden en Batavus Droogstoppel, die ervan leefde, vond dat een bewering die het overdenken waard was. Natuurlijk had Sjaalman gelijk, want niets blijft altijd zo. Droogstoppel wilde er waarschijnlijk niet aan, bezit maakt behoudend. Het is jammer dat het opstel waarvan we slechts de titel kennen, nooit geschreven is. Want het zou interessant zijn de verwachtingen van de schrijver in 1859 te toetsen aan de latere ontwikkelingen. Dat wil eigenlijk zeggen dat we graag zouden nagaan in hoeverre Sjaalman ernaast zat, want de toekomst ziet niemand duidelijk, de richting kan men bevroeden, maar veel verder gaat dat niet.

Multatuli was geen econoom en ook geen koopman, maar dat is niet de reden waarom ik denk dat hij ernaast zou hebben gezeten. We hebben na hem wel gedacht dat de economie maakbaar was en dat we ook vrij veel over de toekomstige ontwikkelingen konden zeggen. Het leek er enige tijd op, na de Tweede Wereldoorlog, maar vooral sinds het midden van de jaren zeventig zijn we teleurgesteld. Ook de economen en zeker de kooplieden, om van de bestuurders maar te zwijgen, al zijn er gelukkig gelukkige uitzonderingen. Droogstoppel zou stellig de plank nog erger misgeslagen hebben, want hij zag op zijn best slechts zijn eigen onmiddellijke belang.

Je kunt je afvragen of we nu wat beter in staat zijn iets zinnigs te zeggen over de toekomst van de Nederlandse handel. We hebben betere cijfers van gisteren en vandaag, meer ervaring, wat modernere theorieën en we kunnen moeilijke sommen snel maken. In elk geval ontbreekt het ons niet aan schrijvers die proberen vooruit te kijken, maar hun beschouwingen spreken elkaar nogal tegen. Niet dat ze daarom geen enkel nut hebben, want dat hebben ze dikwijls wel, vooral als ze rekening houden met de werkelijkheid. Het weerbericht is belangrijker dan het weer. Maar je moet er voorzichtig mee zijn, je kunt er niet op blindvaren. Daarom moet ook dit stukje maar niet erg serieus worden genomen.

Nederland kan natuurlijk niet zonder ‘de handel’, want ons hele huishouden draait om import en export en we verhandelen allerlei dingen onder elkaar. We doen dat over het algemeen behoorlijk en we hebben sinds de dagen van Sjaalman geleerd veel meer zaken zelf te produceren die we nodig hebben of aan buitenlanders verkopen. Vroeger waren dat bijna uitsluitend landbouwprodukten, nu zijn daar talrijke voortbrengsels van de industrie bijgeko-

[p. 778]

men. Bovendien bieden we op grote schaal velerlei diensten aan, daarvan mogen we waarschijnlijk zelfs de meeste groei verwachten.

Het is prettig dat te constateren, want met het wegvallen van de koloniën gingen heel wat oude huizen, instituten en relaties eraan en hoe moest het toen verder? De Droogstoppels en ook een massa aardige mensen zagen dat erg somber in. Trouwens, niet alleen in ons landje, voor die bezorgdheid hoefde je geen Batavus te heten. Ik zeg dit laatste omdat we niet te veel met onszelf alleen moeten bezig zijn, wat hier gebeurt zie je, een beetje anders, ook elders en wat gaat gebeuren hangt samen met het lot van allerlei vreemde gebieden. Toch is onze economie in belangrijke mate in onze eigen hand. Je moet wel trachten min of meer in de pas te lopen, maar dat doe je zelf in je eigen stijl en tempo.

Ik had het over economie en over handel.

Eigenlijk vind ik het moeilijk om alleen over de laatste te praten, want je kunt de ene economische activiteit heel moeilijk losmaken van de andere. De toekomst van onze handel is vanzelfsprekend geen autonoom vraagstuk - om nog even op de karikatuur Batavus D. terug te komen, moet ik zeggen dat de grootste tekortkoming van die geestelijke Lilliputter niet zijn zelfvoldaan egoïsme was, maar zijn kortzichtigheid, die zelfs dat egoïsme in de kou liet staan. Het is niet mijn bedoeling om filosofisch te doen, maar je mag aan een beschouwing van een stukje van de werkelijkheid geen harde conclusies verbinden over veel verderstrekkende zaken. Dat gebeurt wel dagelijks, maar het is erg dom - denk bijvoorbeeld aan het gemak waarmee allerlei mensen het woordje ‘dus’ gebruiken. Jan kan zijn huis niet verkopen (ik bedenk maar iets dat met handel heeft te maken) dus de bouwnijverheid deugt niet. Of: de export is wat teruggelopen dus ons exportpakket is verkeerd samengesteld. (Hoe definieer je een goed pakket en op welk tijdstip, aan welke exportlanden denk je, zitten we er genoeg achterheen, enzovoort.)

Ik vind dat het met onze handel nogal goed gaat, dat herhaal ik en passant, want zodra er weer eens een tegenvallend cijfer geproduceerd wordt (welk recht hadden we om een beter cijfer te verwachten?), staat er wel een figuur op die vindt dat iemand er iets aan moet doen. Dat is altijd iemand anders, meestal de overheid, die dan later weer moet worden ‘teruggeroepen’. In de eerste plaats is de tendens goed, dat zegt niet alles, maar je moet er toch blij mee zijn; in de tweede plaats groeit onze export in de laatste jaren meer dan de wereldhandel; in de derde plaats zijn we bezig aan versoberingen, stroomlijningen, aanpassingen en vernieuwingen (structureel, als je begrijpt wat ik bedoel) die het ons gemakkelijker maken te blijven meespelen, ook op de thuismarkt.

Het is goed dat we bezig zijn beweeglijker te worden met produkten, diensten, structuren, systemen. Na een paar heel moeilijke jaren zien we langzamerhand meer opstaan dan vallen, ondanks tegenwerking door zucht tot behoud en angst voor het nieuwe. De wet van de sociale traagheid werkt overal, maar de uitdaging lokt toch een antwoord uit. Helaas duurt dat soms heel lang.

Een van de onmisbare instrumenten is de onderneming en die wordt gelukkig veel minder verguisd dan we in de vette jaren gewoon waren. Niet dat sommige dat niet verdienen, maar ons systeem kan het instituut niet missen. Je moet het grote vrijheid geven en tegelijk in de gaten houden - dit geldt trouwens voor al onze instituten. Als je denkt over de toekomst van de Nederlandse handel - ik moest dat beperkte woord eigenlijk laten vallen omdat ik het immers over de hele economie heb - dan heb je de ondernemingen en allen die daarbij betrokken zijn serieus te nemen. En zij moeten weten dat hun taak ons hele bestel raakt en blijk geven al hun rechten en plichten te kennen. Droogstoppel mocht wel in koffie stikken en verdwijnen, maar zijn nazaten hebben we nodig. Om de diensten die ze te verrichten hebben, economisch, maar ook in sociale zin.

[p. 779]

Direct sociaal, over de definitie kun je een beetje twisten, maar vooral indirect. Hun economische bijdrage steunt het sociale bestel. Als ze falen en zich niet kunnen verbeteren, zelfs niet met een beetje hulp, door eigen schuld of door zogenaamde omstandigheden of ontwikkelingen, moeten ze weg. Anderen zullen hun taak overnemen. De markt, onverbiddelijke rechter, die we behoorlijk de ruimte moeten geven (natuurlijk niet helemaal zonder grenzen, maar toch) zal daarbij ons belangrijkste richtsnoer zijn. Wie anders?

De toekomst waarover we het hebben wordt telkens meer buiten Nederland bepaald. We komen voortdurend bij de buren te biecht, afstanden zijn niet wat ze geweest zijn, iedereen is onze buur en omgekeerd. Maar ik duidde er al op dat we in de eerste plaats het eigen huis in orde moeten hebben. Sjaalman schreef over een wereld, waarin het ene land in andere landen de lakens uitdeelde. Nu struikelen we over 170 soevereine staten, dat is historisch onvermijdelijk en politiek in wezen een goede zaak, maar wel lastig. We hebben daarom internationale afspraken van multilaterale en bilaterale aard, op wereldschaal of regionaal beperkt en we hopen dat iedereen zich daar min of meer aan houdt. Ik duid ze niet aan, maar laat ze alsjeblieft de grenzen openhouden. Bijna iedereen vindt dat een goed idee, tot hij er een offer voor moet brengen.

Op het niveau van de bedrijven hebben we de multinationale onderneming. Ze werd uit noodzaak geboren omdat het economisch verkeer, niet slechts de handel maar ook de produktie enzovoort, de landsgrenzen wil overschrijden, evenals onze rivieren die zich van de lijntjes die wij afgesproken of bevochten hebben niets aantrekken. Het succes in deze eeuw van die eigenlijk heel oude formule (denk maar aan de Fuggers van Augsburg) is gestraft met enorme kritiek en achterdocht. Dat was aan een kant wel goed, zoiets heeft ieder nodig, zeker een fenomeen dat zo snel om zich heen greep in een wereld die juist gedekoloniseerd was (ellendig woord, maar het is wel duidelijk). Maar het gejammer was meestal ten onrechte. Hoe dan ook, we zijn nu bezig aan een kristallisatie van afspraken die zulke bedrijven en de overheden die er mee te maken hebben in acht moeten nemen.

Ik denk dat de toekomst van de... et cetera (de lezer kent het onderwerp) sterk beïnvloed zal worden door de internationalisatie van de economie, als we niet volslagen gek worden is die niet te stuiten. Je kunt niet verwachten dat er samensmelting van onafhankelijke landen zal komen, we zullen (toch een voorspelling) wel lang moeten leven met al die soevereine eenheden, zelfs in zogenaamde gemene markten, dus het multinationale bedrijfsleven blijft groeien. Daarmee bedoel ik niet dat de grote groter worden maar wel dat er meer komen, kleine, niet zo kleine en (tamelijk) grote. Ook met hun basis in wat we nu nog ontwikkelingslanden noemen.

Niemand weet hoe dat allemaal gaan zal, maar de zuigkracht van de onvervulde behoeften in het grootste deel van de wereld is enorm, schulden of geen schulden. Daar is ruimte voor produktie en consumptie, terwijl wij vastlopen. Het enthousiasme voor de grenzen van de groei is erg geluwd sinds bijkans iedereen gezien heeft welke onaangename gevolgen geen-groei heeft. Nu concentreren we ons wat nuchterder op grenzen in deelgebieden en we weten dat ze veelal tijdelijk zijn. Dat brengt verschuivingen met zich mee die ‘de toekomst’ beïnvloeden. Ik zei het al, op elke uitdaging volgt een antwoord en we kunnen daar iets goeds van maken.

Ik zou me instellen op de wijde wereld. Opmerkzaam, actief en toch met groot geduld, wetend dat vandaag de dag niemand veel te vertellen heeft. Thuis niet en zeker niet bij de buren - ook als ze ondanks onze vermeende of echte wijsheid bijzonder slecht voor zichzelf zorgen, zullen we hen hun gang moeten laten gaan, tragisch soms, maar dat is de filosofie van onze beschaving (ik spreek nu maar niet over het probleem dat je hebt met mensen die daarop een uitzondering willen maken als dat hun goed uitkomt en ook niet over de vraag wan-

[p. 780]

neer je mag ingrijpen als het gevaarlijk dreigt te worden, dat is te moeilijk).

Als je dan weinig te vertellen hebt, moet je vrijwillig aanvaard worden, als koper, leverancier, producent, transporteur, adviseur. En als regel op een voor-wat-hoort-wat basis. Zuivere hulp is aanvullend, niet fundamenteel. Natuurlijk willen anderen dat ook. Soms kunnen we niet tegen hen op, dat is dan jammer en het verplicht ons het beter te doen of iets anders. Soms kunnen zij niet tegen ons op, dat is goed als we sneller zijn, beter, veiliger, properder, betrouwbaarder, goedkoper. Daarom hebben we het élan nodig dat in 1981 nieuw genoemd werd omdat we in de versukkeling waren geraakt. Dat eigen-huis-in-orde betekent overigens geen autarkie. Als je wilt leven moet je ook laten leven.

Ik zei bescheidenlijk dat dit hoofdstukje niet erg serieus hoeft te worden genomen. Maar graag wel dit: ik heb respect voor de echte denkers, voor verstandige schrijvers en voor verantwoordelijke praters, die hebben we broodnodig. Maar wat er echt gebeurt hangt af van de doeners van elke dag. De toekomst begint altijd vandaag. Niet slechts voor de handel, waar Sjaalman aan dacht, maar voor alles in ons hele land dat we zo graag op een verantwoorde wijze op de been willen houden. Wat is verantwoord? In het pak van Sjaalman had ook best een verhandeling kunnen zitten over de toekomst van onze sociale verhoudingen. Maar daaraan werd in zijn tijd nog niet zoveel aandacht besteed.