De Gids. Jaargang 147

H.W. von der Dunk
Over de verering van Schiller en Goethe in den Duitsen middelstand

Degeen, die toevallig in 1859 het land van onze Oosterburen bezocht, had ruimschoots gelegenheid getuige te zyn van de zowel hartverwarmende als grootsche feestelykheden, welke aldaar allerwege zyn begaan ter viering van den honderdsten geboortedag van den grooten Schiller. En, lezer - als Hollander geneigd tot eene kalme, van dweepery afkerige natuur-zal menigeen onzer landgenooten somtyds moeilyk de neiging tot eenen lichten glimlach hebben kunnen onderdrukken ten overstaan van zoovele hooggestemde redevoeringen, liederengegalm uit door bier bevochtigde mannenkelen en algemeen volksvermaak. Wellicht bekroop hem ook af en toe een gevoel van beduchtheid, alsof hier heel een volk zich zoude opmaken tot geweldige, niet nader te omschryven daden, die voor de rust en vrede van ons dierb're vaderland niet onbedenkelyk zouden kunnen wezen.

Toch heeft hy ongelyk, die alzoo denkt. Dat althans is myne innige overtuiging: Gunnen wy het Duitsche volk zynen Schiller evenals zynen Goethe! Het jaar achtenveertig, nog in ons aller geheugen, heeft immers zonneklaar aangetoond dat de door den Duitschen burgerman begeerde politieke eenheid een hersenschim is. Gunnen wy hem deste guller het besef althans in het ryk der Muzen eene gemeenschappelyke erfenis te bezitten, welke Pruisen en Beiersen, Saksers en Wuertembergers met elkander verbindt. En wel bovenal dankzy het dioskurenpaar Schiller en Goethe. Gaat het te ver om juist in de uitbundige vereering van den dichter, die in zynen onsterfelyken Wilhelm Tell de vryheid en vaderlandsliefde heeft bezongen van een klein dapper volk (zo zeer verwant aan het onze!), om in die vereering ene begrypelyke poging te zien troost te vinden ten overstaan van de staatkundige verdeeldheid?! Eene poging moed te putten uit zyne werken om toch onversaagd naar eenheid en vryheid te blyven streven? Waarlyk, wy Hollanders hebben in het fiere besef onzer nationale onafhankelykheid en gevestigde staatkundige eenheid, in het

[p. 701]

trotse bezit van eenen Hooft, eenen Vondel, eenen Bilderdyk, eenen Tollens, geenerlei reden onze buren het bezit van die twee titanen te misgunnen: Schiller immers heeft zelf de Duitschers het volk genoemd, dat niet hier in de politieke werkelykheid doch in het ryk des geestes zyne woning bouwt. Goethe had, zoals u lezer wellicht bekend is, weinig op met het luide en somwylen wat onbesuiste en onbeschaafde patriottisme van de Burschenschaften.

Hy schreef: ‘Zur Nation euch zu bilden, Ihr hofft es Deutsche vergebens!’ alsof hy het jaar achtenveertig had voorzien!

Neen, indien men oostelyk van onze grenzen Schiller en Goethe tot leermeesters en voorbeeld kiest, zoals thans lykt te geschieden, hebben wy als buren weinig te duchten. In tegendeel: Schiller heeft niet slechts in zyn ‘Das Lied von der Glocke’ een loflied gezongen op de deugden en plichten van den verlichten burgerman, heeft de arbeid en het gelukkige gezin bezongen, heeft niet enkel in zyne balladen en zo gevierde theaterstukken gelyk Don Carlos, de Maagd van Orleans, Maria Stuart en den reeds genoemden Tell, telkenmale de eeuwige stryd tusschen de machten van het licht en die der duisternis uitgebeeld, de worsteling tusschen vryheidszin, idealisme, onbaatzuchtige vaderlandsliefde, edelmoedigheid en wrede tyrannie, machtswellust, eerzucht en leugens... hy heeft - hetgeen u lezer wellicht minder bekend is - in zyne historische verhandelingen juist onzen tachtigjarigen worstelkryg tegen Spaansche dwingelandy gloedvol beschreven en aan zyne landgenooten ten voorbeeld gesteld, zodat wy er ons, op de keper beschouwd, op zouden mogen beroemen niet geheel onschuldig te zyn aan zynen roem en de pennevruchten van zyn genie. Hy heeft daarenboven in zyne ‘Ode an die Freude’ het ‘Alle Menschen werden Brüder’ als hoogste en meest verheven doel van 's menschen bestemming bezongen. Hy heeft zoomede een schoon visioen van de toekomst ontworpen. Laat hy de Duitschers aansporen met de machtige klanken van zyne lier aldus hun bydrage te leveren aan de zedelyke verheffing der naties en aan den grooten algeheelen vooruitgang, waarvan ons tydsgewricht reeds het ochtendglooren aanschouwt. Immers, de yzeren wegen, de ontluikende stoomvaart brengen de volkeren steeds sneller en dichter tot elkander. Zy kunnen op hun geheel eigen wyze de door Schiller gevierde verbroedering der gehele beschaafde mensheid helpen voltooien. Van Schiller kan de Duitsche burger leren dat patriottisme, mensheidsliefde en zedelyk besef niet alleen kunnen doch behoren zaâm te gaan, dat zy ene hogere eenheid vormen. In veelerlei opzicht zoude men hem den Duitschen Tollens kunnen noemen; wellicht nog dieper en vuriger van gemoed, nog breder van geest. In meenige zin maant de vereering van zyne landgenoten ons aan onze eigen, niet altyd naar behoren vervulde, verplichtingen.

Goethe zal onze Oosterburen in dit opzicht een minder sprekende wegwyzer en leermeester zyn. In hem vereeren zy, en terecht!, bovenal den zuiveren poët, die hen de schoonste, warmste liefdesliederen in hunne taal heeft geschonken, welke, door beroemde toonkunstenaars verklankt, het gemoed verkwikken en ontroeren. Hy blyft de dichter van het intieme, persoonlyke en tevens met zyn machtig ondoorgrondelyk Faust-drama de wijsgeer, die vanuit olympische hoogte het warrige gebeuren overziet, ‘uitlacht met een lodderoog’, om het met onzen grooten Vondel te zeggen. Hy verpersoonlykt de comtemplatieve, verinnerlykte trek in de Duitsche ziel, zoals die ander haar dadendrang en neiging tot extase en vervoering. Beider vereering en invloed zyn aldus uitermate geschikt om de groote doch in zichzelf verdeelde rustelooze Duitsche natie en burgery in de rechte banen te houden en in een toestand van innerlyk evenwicht, waar ook wy eenig belang by hebben.

Niet precies zo, maar misschien ongeveer zo zal een stukje over de twee Weimaranen en hun Duitse bewonderaars uit het pak van Sjaalman er hebben uitgezien. In de grote woningen, die de grote geesten bouwen, verdwaalt het volk

[p. 702]

gemakkelijker dan in de kleine huizen van de mindere goden. Het is een teken van formaat dat men geestelijke verwarring sticht en misverstanden wekt.

Er is veel onaardigs geschreven over de negentiende-eeuwse cultuur. De opkomende burgerij zag het genie liefst als een modelmens, die aan de burgerlijke fatsoenscodex beantwoordde. Zo kwam het tot een grandioze bewerking en vertekening volgens de eigentijdse behoeften en maatstaven. Niets onnozeler dan te denken dat de grimmige zuivering door latere generaties, die tot in onze dagen voortduurt (men denke aan de nieuwe Mozartbiografieën), de authentieke portretten te voorschijn heeft gebracht. Latere geslachten zullen onze schoonmaak als een nieuwe vorm van vertekening afdoen. Dat neemt uiteraard niet weg dat wij niet anders kunnen dan met onze ogen kijken.

Schiller stond bij de Duitse burgerij, bij het ‘Bildungsbürgertum’ en met name bij de Duitse schoolmeester (die volgens een Franse uitspraak de ware overwinnaar van 1871 en de maker van de Duitse eenheid is geweest) lange tijd stellig hoger in aanzien, was naderbij dan zijn oudere collega. Het viriele pathos van zijn taal, zijn drang grote dramatische themata bij de horens te vatten, gecombineerd met zijn dualistische filosofie, waarbij de tegenstelling met name de tegenstelling tussen licht en donker, in de historie zowel als binnen de individuele mens, telkens die dramatiek veroorzaakt, dat sprak de Duitse middenklassen speciaal aan: Ethos en activisme, idealisme en heroïek waren hier verenigd. Bij het lezen van Schiller kon de kleine man zijn politieke machteloosheid vergeten en door identificatie met de helden zijn dadendrang bevredigen, stoom afblazen, zich groot wanen. Dat Schiller als figuur, als goed echtgenoot, als man die zijn fysiek lijden heroïsch overwon, meer aansprak dan de fortuinlijke ongrijpbare Goethe zal ook mee hebben gespeeld. Daarbij vergat men hoe zeer Schiller tevens een voorloper van de democratische gedachte, een verachter van burgerlijk conformisme en protagonist van een kosmopolitisch gericht individualisme was geweest. Voorzover men het niet vergat, werd het evenals bij Goethe en Humboldt in de grote pot rondgeroerd, die het etiket ‘humanisme’ en ‘klassicisme’ kreeg, en waar de politiek passieve burger uit kon snoepen in de avonduren, om overdag Bismarck en de keizer te vereren. Nietzsches dodelijke kwalificatie ‘Moraltrompeter’ heeft Schiller in onze eeuw voor de intellectuele avantgarde veelal ongenietbaar gemaakt. Het idool van de schoolmeester kwam op de rommelzolder terecht. Pas gaandeweg werd de andere Schiller, de intransigente denker, de scherpe Kanteaan, de enorme intellectuele en morele potentie die achter zijn pathos schuilging, uit de stoflagen van de literatuurgeschiedenis weer opgedolven.

Goethes invloed daarentegen was, zeker in de eerste helft van de vorige eeuw, meer indirect. Zijn polygame natuur, zijn ironie, zijn heidense trekken en zijn distantie ten aanzien van het opkomende nationalisme waren in de dagen van Victoriaanse moraal en Bismarckiaanse machtsaanbidding geen marktartikelen. Als liederendichter en als afstandelijke wijze werd hij braaf vereerd. Zijn romans, zijn wetenschappelijke en cultuurfilosofische geschriften bereikten slechts een verborgen elite.

Doch gaandeweg bleek de omvang van zijn werk en leven zo onvoorstelbaar weids, ja gigantisch, dat vrijwel geen schrijver, dichter, cultuurfilosoof of cultuurhistoricus van werkelijke betekenis binnen het Duitse taalgebied erbuiten kon blijven of zich aan de zuigkracht ervan vermocht te onttrekken, van Marx tot Nietzsche, van Freud tot Einstein, van Thomas Mann tot Max Weber. Goethe is daarom al lang geen peilbare persoonlijkheid meer, hoe plastisch hij juist als persoonlijkheid ook voor ons lijkt te staan. Hij is een opbouwstof, een soort Goetheool, dat in de belangrijkste culturele coryfeeën als onmisbaar constitutief element heeft doorgewerkt en nog doorwerkt.