De Gids. Jaargang 147

[p. 673]

Johan Polak
Over de wetten van Solon, Lykurgus, Zoroaster en Confucius

Bijna een ieder die is school gegaan, groeide op met de - het lidwoord bij de vertrouwde naam, op zichzelf overbodig, vooronderstelt de algemene bekendheid en geliefdheid van het boek - Max Havelaar, deze meeslepende aanklacht tegen het onrecht de Javanen door de Nederlanders aangedaan. Wie herinnert zich niet, al is het maar vagelijk, Batavus Droogstoppel, dat ‘ellendige produkt van vuile geldzucht en godslasterlyke femelary’, of ‘die Sjaalman en zyn vrouw’, mitsgaders de vele anderen die zich door het verhaal bewegen, de liefelijke Saïdjah en Adinda, Slijmering, en tenslotte Multatuli zelf, de pen van Droogstoppel, Stern en Sjaalman overnemende en de makelaar van de Lauriergracht wegvagend met een kort maar krachtig ‘stik in koffie en verdwijn!’... Aan het begin van de roman doet de sjofel geklede Sjaalman Droogstoppel, die hij puur toevallig enkele dagen tevoren in de Kalverstraat had ontmoet, een pak geschriften toekomen, inhoudende opstellen, brieven, gedichten, varia. De titel van een der verhandelingen luidt: Over de wetten van Solon, Lykurgus, Zoroaster en Confucius. Een ogenblik dringt zich de wat oneerbiedige gedachte op aan een ander, volgens wijlen de historicus J. Presser niet bestaand, boek, genaamd De tribus impostoribus (Over de drie bedriegers, Mozes, Jezus en Mohammed). Noch van de ene noch van de andere schriftuur is meer dan de titel tot ons gekomen. Hoe graag zouden wij willen weten, wat nu juist Multatuli ons te zeggen zou hebben gehad over het door hem genoemde viertal.

De zesde eeuw voor de aanvang van onze jaartelling mag met enig recht een wondereeuw genoemd worden: de pre-sokratische wijsbegeerte verkrijgt er vorm en gestalte, zowel de duistere Heraklitus als Zeno van Elea waren van die eeuw, maar ook Confucius werd toen geboren en naar de Perzische traditie Zoroaster, zij het wat te vroeg. Voorts leefden in deze jaren Solon, de wijze staatsman, die op zijn sterfbed nog een gedicht van Sappho wilde leren om beter te kunnen sterven (ook zij, de grootste dichteres aller tijden, een kind van die eeuw), en misschien Lykurgus, de mythische wetgever van Sparta. Wat bond deze mannen te zamen in de ogen van Multatuli? Hun verlangen naar rechtvaardigheid, hun overtuiging dat de machten van het kwaad het zouden afleggen tegen de krachten van het goede?

Solon blijkt een duidelijk omlijnde, historische figuur. Uit de van hem bewaard gebleven verzen valt veel omtrent zijn staatkundige verrichtingen af te leiden. Geboren in de zevende eeuw uit een zeer aanzienlijke familie, ervaart hij van nabij de verschrikkelijke klassentegenstellingen, welke geregeld op moord en wederzijdse vernietiging uitlopen. Hij ziet hoe de kleine boeren schuld op schuld stapelen, die niet meer kunnen aflossen en daardoor tot lijfeigenschap vervallen. Na als dichterlijk heraut zijn mede-Atheners tot de verovering van het naburige eilandje Salamis te hebben opgeroepen, wordt hij in het prille begin van de zesde eeuw tot archont gekozen en voorzien van onbeperkte volmachten om de geschillen tussen adel en volk bij te leggen. Hij voert met terugwerkende kracht de ‘seisachtheia’ in, zodat zij, die tengevolge van hun schulden de burgerrechten verloren hadden, deze kunnen herkrijgen, en hij verbiedt schuldverhoudingen die opnieuw tot verlies van vrijheid kunnen leiden. Hij brengt een landverdeling en een indeling in maatschappelijke klassen tot stand, breidt de bevoegdheden van de hoogste rechtbank, de ‘Areopagus’, uit en stelt de raad van vierhonderd leden in. Na zijn wetgevende arbeid verlaat hij Athene gedurende tien jaar om te reizen. Hij doet de burgers zweren dat zij dit decennium niets aan zijn wetgeving zullen veranderen. Hoewel tijdens zijn afwezigheid de twisten weer oplaaien en uiteindelijk Pisis-

[p. 674]

tratus als alleenheerser de macht grijpt, blijven Solons wetten merendeels van kracht. Naderhand wordt hij geteld onder de ‘Zeven Wijzen’. Solons dichterlijke en wetgevende, op ordening en verzoening gerichte, werkzaamheid moet Multatuli ‘na het verloren aards gevecht,/ want macht gaat uit om macht te werven’ (Ida Gerhardt), zeer hebben aangesproken.

Anders is het, vanuit historisch perspectief, gesteld met Lykurgus, van wie werd aangenomen, dat hij al in de negende eeuw voor onze jaartelling de Spartaanse staatsregeling zou hebben ontworpen. Archaeologische vondsten van latere datum en de aanvankelijke ontwikkeling van een fraaie kunst, welke zeer abrupt tot een einde geraakt, hebben de verschillende hypothesen weer op losse schroeven gezet. Nochtans zijn de geschiedkundigen geneigd het dubbele koningschap, het eforaat, de ‘gerousia’, de harde militaire tucht en de gemeenschappelijke maaltijden met de beruchte zwarte soep (bereid uit varkensbloed) aan Lykurgus toe te schrijven. Aangezien de Spartaanse staatsinstellingen, maar vooral de uitwerking ervan op het maatschappelijk gedrag van de burgers, een flagrante tegenstelling opleveren met wat binnen enkele decennia na het optreden van Solon is uitgegroeid tot de Atheense democratie, zelfs in haar ultieme verwording, zal Multatuli de wens hebben gehad de wetgeving van de half-mythische staatsman te plaatsen tegenover de legislatuur van Solon. Uiteindelijk hebben de beide Griekse staten elkaar in de Peloponnesische oorlog aan het einde van de vijfde eeuw zo volledig uitgeput, dat zij geen van beide meer opgewassen bleken tegen de opkomst en veroveringszucht van het dan nog voor half-barbaars aangeziene Macedonische rijk. De hele Griekse geschiedenis, maar vooral de ondergang van de Atheense democratie, heeft de negentiende-eeuwse burgerij, die toch reeds van allerlei ondergangsfantasieën vervuld was, in hoge mate geboeid en bezig gehouden.

Zoroaster, de Perzische godsdienststichter, profeet veeleer dan wetgever, heeft eveneens sterk gesproken tot de verbeelding van de negentiende eeuw. De naam Nietzsche en diens boek Also sprach Zarathustra volstaan in deze als exemplarisch. Zijn leven en werken verliezen zich evenwel in de mythe en ofschoon de Perzische traditie de jaartallen 630-553 biedt, is het geenszins uitgesloten dat Zoroaster duizend jaar eerder op aarde heeft verbleven. Voor hem ligt de nadruk, althans zo wordt het overgeleverd, op de strijd tussen licht en duister, tussen goed en kwaad en op de overtuiging dat het goede, dat is het licht, na lange gevechten over de machten van de duisternis zal zegevieren. Maar bij voortduring vindt er een afval van het goede plaats en zo kunnen zelfs engelen tot demonen worden! Het dualisme van de Perzische godsdienst heeft stellig invloed gehad op de ontwikkeling van de joodse en de christelijke religie. Dat Multatuli, die een negatief gerichte belangstelling voor godsdienst had - hij beschouwde zichzelf als vrijdenker - zich ook zou interesseren voor de bestrevingen van Zoroaster, spreekt welhaast vanzelf.

Tegenover Zoroaster, de gedrevene, staat Confucius, van wie de geboortedatum vastligt (551 v.Chr.). Als godsdiensthervormer of wetgever heeft hij nooit van zich doen spreken, slechts trachtte hij de overgeleverde religieusethische wijsheid te conserveren, bezield als hij was door een grote eerbied voor het verleden en een hartstochtelijke belangstelling voor het staatsleven. ‘Eerbiedig,’ zo zegt hij in Canto xiii van Ezra Pound, ‘de vermogens van een kind/ Vanaf het moment waarop het zuivere lucht inademt,/ Maar een vijftiger die nog niets weet/ Verdient geen achting. (...) Als een man niet over orde in zichzelf beschikt/ Kan hij geen orde om zich heen scheppen;/ En als een man geen innerlijke orde heeft/ Zal zijn gezin zich niet passend gedragen;/ En als het de vorst aan innerlijke orde ontbreekt/ Kan hij zijn land niet besturen.’ (vertaling H.C. ten Berge). Hoe macht wordt uitgeoefend en hoe macht kan worden behouden, is een ander vraagstuk dat Confucius bestudeert, vooral omdat het strookt

[p. 675]

met het in stand blijven van de traditie. Voor Confucius geen culturele revolutie! Iets wat hem in de tijd van de grote roerganger zeer kwalijk is genomen, zodat hij, hoewel reeds lang uit het gezicht der mensen verdwenen, maar niet uit hun gedachtenis, onophoudelijk werd aangevallen en verdacht gemaakt. Zijn wens is dat de zoon wordt wat de vader geweest is. Multatuli heeft zich tot zijn ideeën aangetrokken gevoeld en in onze eigen tijd Elias Canetti, die een afzonderlijke kleine studie aan hem heeft gewijd.