De Gids. Jaargang 147

[p. 604]

A.L. Constandse
Over den achteruitgang der beschaving sedert het ontstaan des Christendoms

Dat het christendom is ontstaan in het oostelijke (toenmaals belangrijkste) bekken van het Romeinse rijk blijkt het duidelijkst uit de brieven die zijn toegeschreven aan Paulus. Van hemzelf wordt verteld dat hij in Rome vertoefde onder de joden - in wier midden hij een christelijke ketter was - die overigens niet naar zijn boodschap wilden luisteren, terwijl de heidenen dit wel deden. ‘Hij bleef twee jaren in een door hem gehuurde woning, waar hij allen ontving die tot hem kwamen, predikend het koninkrijk Gods en lerend met volle vrijmoedigheid over Jezus Christus, onbelemmerd.’ (Handelingen 28:30-31) Deze Paulus maakte reeds de klassieke onderscheiding tussen het komende rijk Gods en het rijk der wereld. In het Romeinse rijk was slechts één religie verplicht: het geloof dat de keizer goddelijk was. Welnu: Paulus legde de grondslag voor de aanvaarding daarvan door te betogen, dat alle gezag uit God was, ook dat van de meesters over hun slaven. De teksten zijn dienaangaande talrijk, het meest geciteerd is Romeinen 13. Door invoering van het monotheïsme, onverdraagzaam en dictatoriaal van aard, en door de stelling dat een absolute God het keizerlijke gezag had gewild en rechtvaardigde, maakte zijn theorie het mogelijk dat in 325 Constantijn de Grote het christendom tot staatsgodsdienst verklaarde. Eeuwenlang is het dit in alle mogelijke staten geweest, ook in de lutherse en calvinistische, en dus niet alleen in de grieks-orthodoxe en rooms-katholieke gemeenschappen. Dat betekende een bevriezing, een sanctionering, een met geweld gerechtvaardigde totalitaire aanvaarding van het meest absolute gezag. Multatuli vroeg zich af: ‘Wat hebt ge gemaakt van de wereld, gy moordenaar Konstantyn? Dat ge zooveel leden uwer familie ombracht, vergeef ik u... Maar dit vergeef ik u niet, dat ge om Keizer te worden aanleiding gaaft tot het smeden der ketens waarin 't menselyk geslacht nu sedert eeuwen gevangen ligt. Of wist ge dat niet? Dacht ge er niet aan dat uw fabeltje van 't in hoc signo langer zou duren dan uw behoefte aan die fabel? Kondt ge 't niet voorzien dat die moord aan den menselyken geest eenmaal zwaarder wegen zou in de schaal uwer verantwoording dan al die nietige huishoudelyke privaatmoordjes? Wat hebt ge gemaakt van de wereld, o Konstantyn? Daar liggen na u de vervelende kerkvaderlyke eeuwen, die niet eens vatbaar zyn voor beschryving. Daarop volgt de domme woeste middeltyd met god- en maagddienende ridders... die niet lezen of schryven konden. Met aflatende monniken, heerschzuchtige en heerschende priesters. Met geschoren kudden volks. Met scherende graafjes en prinsjes. Met twist, voor liefde. Met strijd, voor arbeid. Met kerken, voor hospitalen. Met gezag, voor overtuiging. Met slaverny, voor vryheid. Met dweepery, in plaats van wat kennis der Natuur. Met slaap, voor leven... en voor gezondheid, lazarus en pest! Wat hebt gy gemaakt van de wereld, o moordenaar Konstantyn? Dat gy uw broeders hebt doodgemaakt, vergeef ik u. Maar ik vergeef u niet dat ge den geest hebt vermoord van zoveel myner broeders.’ (Idee 180)

Om deze duisternis open te breken was de renaissance nodig van de vijftiende en zestiende eeuw, de verlichting van de achttiende eeuw (‘de eeuw van Voltaire’) en de bloei van de ervaringswetenschap en de wijsbegeerte in de negentiende eeuw. Pas daarna begon het evolutievijandige christendom te wijken voor sociale idealen, begeerte naar welstand en behagen, technische mogelijkheden om het leven te beschermen en te verrijken. Nochtans konden alle machten en kasten, die reactionair de voorrechten van een kleine minderheid verdedigden, en die een hels apparaat voor oorlogvoering in

[p. 605]

stand hielden, zich beroepen op de officiële kerken en op de eeuwenlange christelijke theologie. In de politiek betekent ‘christelijk’ nog altijd ‘bescherming van staat en leger’. De uitzonderingen bevestigen de regel: de ideologie van de paus en van de president van Amerika.

Multatuli wees erop dat ‘elk kind is bestemd z'n ouders te overtreffen’. Hij zei: ‘Op elke nieuwe generatie rusten nieuwe plichten. Ook hierin, gelyk altoos, is stilstand achteruitgang.’ En hij ging voort: ‘En... we stonden stil. We gingen achteruit! De achttien eeuwen die verliepen sinds Augustus werden slecht besteed. Van de eerste zes-, achthonderd jaren weten we weinig, en dit weinige is bedroevend. Het eerste rechtstreekse gevolg van 't christendom was barbaarsch. De daarop volgende duizend jaren zyn zoo vol hemelsche zaken, dat de tegenwoordige Mensheid - ik spreek van 't beschaafd en christelyk Europa - niet behoorlyk te eten heeft. Met al onze Industrie, met onzen Stoom, met onze Werktuigkunde, met onze fabriekmatige verdeeling van den arbeid, lydt het meerendeel des volks gebrek. Gebrek aan vermaak, aan uitspanning, aan genot, aan geluk, aan brood... dat is tevens, alles saamgenomen: gebrek aan Deugd. Niets is onzedelyker dan armoed, heeren hemelmoralisten! Indien uw God daarover anders denkt - en 't is wel mogelyk, want hy is tot het zotste in staat - dan noem ik hem 'n barbaar, d.i. alweer: géén God.’ (Idee 914)

Goed, zo zult ge zeggen, maar dit alles betreft de vorige eeuw. Daarin dwaalt ge, wat Europa betreft, want hoger welstand is in het Westen daarvan nog zeer jong en alweer bedreigd. En daarbuiten, in de christelijke wereld van Zuid-Europa, van Zuid-Amerika, de Filippijnen, Zuid-Afrika... daar geldt nog altijd dat het christendom slechts berusting voor de armen heeft gepredikt en alle emancipatie en sociale vooruitgang heeft verijdeld of vertraagd. Dit was begrijpelijk, want als de almachtige God regeert, is altijd het bestaande geheiligd, hij heeft het geschapen of geduld of gewild. Als God goed is en heerst, kan er geen kwaad zijn. Cultuur echter is: genezen van het kwaad, erkennen dat het bestaat en bestreden en overwonnen moet worden. De medische wetenschap, het sociale idealisme en de bevrijding van de bewuste persoonlijkheid hebben zich ontwikkeld in strijd met het christendom.

Maar naast het paulinische christendom, dat negentien eeuwen heeft overheerst, was daar immer het Evangelische geloof. Het hield verband met de Messias-verwachtingen van het Oude Testament, maar het was internationaal en niet meer gebonden aan de joodse natie, die overigens na de verwoesting van de tempel (in het jaar 70) en de verstrooiing niet meer bestond. En terwijl de joden zich nog de verlossing hadden voorgesteld als een concreet feit in Palestina, was het koninkrijk Gods voor de christenen een bovenaardse utopie. De wereldse orde zou te gronde gaan, een duizendjarig hemels rijk zou ontstaan, en daarin zouden de gelovigen onsterfelijk zijn. De Evangeliën nu zijn slechts begrijpelijk tegen de achtergrond van de ‘eschatologie’, de verwachting van de ondergang, van ‘het laatst der dagen’. De mens is dus slechts tijdelijk op aarde om voort te leven in ‘het koninkrijk der hemelen’ of hoe het ook heten moge. Alle verachting voor rijkdom, voor macht, voor aards gezag, enzovoort, die uit de Evangeliën te putten zou zijn, bedoelt niet op aarde revolutie te maken. De machtigen mogen door Gods gezag rijk en sterk zijn, hun is het komende Godsrijk ontzegd. Dat was hun echter een zorg, ze hadden hun priesters om de onnozelen wijs te maken dat dezen in een rijk, dat niet van deze aarde was, zalig zouden wezen. Op aarde waren de vorsten, rijken en gewapenden de baas. Deze perverse ideologie is eeuwenlang beschermd gebleven, door kettervervolging en dictatuur gehandhaafd. Het wereldse gezag parasiteerde op het geloof aan de hemelse zaligheid. In de Minnebrieven heeft Multatuli op felle wijze gehekeld, hoe huichelachtige lieden profijt trokken van dit aspect van het christendom. ‘“Doodt de zinnen!” roepen zy die gaarne wat willen genieten

[p. 606]

met hun zinnen, en de slimme berekening maken dat er meer zou overschieten, naarmate er minder gebruikt werd. “Doodt de zinnen, werpt weg wat u behagen zou!” riepen ten-allen-tyde de vromen, die met veel graagte aasden op alles wat er werd weggeworpen door de onnoozele zielen, die hen geloofden.’ En tegenover de leer van ontzegging, van ascese, van het denigreren van materie, lijf en lust, plaatste Multatuli: ‘Wie u zelfvernedering voorstelt als deugd is 'n bedrieger. Genot is deugd.’ Het zou lang duren voordat dit erkend werd, hoewel iedereen genietingen nastreefde, maar dan met een bezwaard hart, met een zondebesef. En nog is men bevreesd dat de gewone man zal verlangen, wat rijkelui zich veroorloven, terwijl die zich gaarne christelijk noemen, omdat voor hen het christendom een politiek en economisch wapen is. Godsdienst is nodig voor het volk. Maar Multatuli schreef al: ‘Geef dan aan de dominees traktement, rang en kostuum van politiekommissaris.’ (Idee 420)

De dubbelhartigheid van het christendom, de leer van de twee werelden, heeft eeuwenlang het economische parasitisme bevorderd. Pas de derde stand (later tot bourgeoisie geworden) heeft in zijn strijd met adel en geestelijkheid de voorkeur voor ervaringswetenschap en techniek, voor meer produktiviteit van natuur en bedrijf, ook ideologisch uitgedrukt. Maar zelf heersende klasse geworden heeft ze dikwijls - zoals vroeger de feodale kasten - ook de hulp ingeroepen van priesters en dominees om de onteigening van massa's te rechtvaardigen.

Deze steun aan het bijgeloof heeft echter ook andere ethische gevolgen gehad. Geleidelijk was, sinds de achttiende eeuw, het begrip doorgedrongen dat men pas kon spreken van zedelijkheid, als er inderdaad een bewust motief was voor een handeling, als de keuze autonoom was, niet van buitenaf bevolen. Pas dan was er sprake van ‘geweten’, van weten wat men moest doen. Multatuli heeft dat heel goed begrepen. ‘Wie een god heeft die hem vóórzegt wat-i doen en laten moet, kan alle verdere studie in 't goedzijn missen.’ (Idee 924) Het merkwaardige is, dat in 1874 deze zienswijze is onderschreven door de filosoof Eduard von Hartmann in zijn Die Selbstzersetzung des Christentums. Hij zette uiteen dat de christelijke geboden berustten op gehoorzaamheid aan God, ‘tegenover wie ik sta als een vaas tegenover de pottenbakker’, geheel afhankelijk van zijn wil. Ik heb in deze leer geen eigen keuze, geen verantwoordelijkheid, ik ben slechts onderworpen, ‘een scherf in zijn hand’, en aan enige zedelijkheid ben ik nog niet toegekomen. ‘Het modern zedelijk bewustzijn is zich nu echter daarvan reeds geheel bewust, dat handelingen, die slechts gehoorzame uitvoering van een vreemde wil zijn, in het geheel geen zedelijke waarde kunnen doen gelden in de eigenlijke zin. En dat veeleer de morele betekenis eerst begint bij de zichzelf bepalende zelfbestemming. Het modern bewustzijn bevindt zich daarom ook op zedelijk gebied in lijnrechte tegenstelling tot het christelijk bewustzijn, dat van de theïstische grondslagen en hun consequenties niet is los te maken.’ Maar welke gevolgen had het onderwerpen van het persoonlijke geweten aan het collectieve bevel eeuwenlang gehad! Professor Leo Polak sprak van het feit, dat de mensen ‘zedelijk beneden hun stand hadden geleefd’ zolang zij zedelijkheid beschouwden als het uitvoeren van een bevel, een opdracht van een door God ingestelde overheid of kerk.

Wat heeft het christendom de mensheid al niet gekost, zo zou men kunnen uitroepen. Het heeft in antieke maatschappelijke verhoudingen de evolutie zoveel mogelijk gestremd, in dienst van parasiterende of profiterende kasten, en aldus ook de ontwikkeling van wetenschap en wijsbegeerte pogen te verhinderen, als daarin een gevaar werd gezien voor de bestaande machten. En we willen eindigen met een woord van Von Hartmann in zijn reeds genoemde boek: ‘Geen godsdienst heeft als zodanig een neiging tot wetenschap. En het christendom weerstreeft niet alleen de wetenschap, doch de cultuur in elke zin.’

(Hè? - Droogstoppel).