De Gids. Jaargang 147

J. Sperna Weiland
Over het boek van Job

Het boek Job, dat men in het Oude Testament kan vinden voor de Psalmen, bestaat uit twee delen en een reeks van toevoegingen uit een latere tijd. Het is dus een even bonte lappendeken als het boek Jesaja, waarin men een eerste, een tweede en een derde Jesaja herkent en waarin allerlei teksten van onbekende herkomst zijn opgenomen. De basis van het boek Job is een oude legende over een man die vroom en oprecht was, godvrezend en wijkende van het kwaad - ik neem de gebrekkige vertaling maar over, omdat het moeilijk is een betere te vinden of te maken, maar herinner aan een Duitse vertaling, die Job niet ‘vroom en oprecht’ noemt, maar ‘recht und redlich’. Die man verliest in één dag alles wat hij heeft, en na verloop van tijd krijgt hij alles terug. De legende moet heel oud zijn, waar zij is ontstaan en wanneer is niet te zeggen. De profeet Ezechiël, ± 600 v. Chr., heeft het verhaal gekend, want wij mogen aannemen dat de Job, die in het boek Ezechiël samen met Noach en Daniël wordt vermeld, de Job van ons verhaal is.

De legende is door een onbekende opgepakt en bewerkt, en het is een geweldig verhaal geworden. In een snelle opeenvolging van korte scènes ontmoeten wij de half-nomadische sjeik Job (1:1-5); wij zijn getuige van een gesprek tussen God en de satan, waarin Job aan de satan wordt uitgeleverd, Prolog im Himmel (1:6-12); wij zien hoe Job wordt geruïneerd en horen vier keer het monotone refrein ‘Ik alleen ben ontkomen om het u aan te zeggen’ (1:13-22); wij zijn opnieuw getuige van een gesprek van God met de satan over ‘mijn knecht Job’, die nog verder aan de satan wordt uitgeleverd

[p. 588]

(2:1-6); wij zien hoe Job door God en de mensen in de steek wordt gelaten (2:7-10), en tenslotte komen drie vrienden, sjeiks zoals Job er eens een was, ‘en zij zaten bij hem op de grond, zeven dagen en zeven nachten; niemand sprak tot hem een woord, want zij zagen, dat zijn smart zeer groot was’ (2:11-13). De man die de legende heeft herschreven was een groot schrijver. Zijn naam kennen wij niet, maar wat is ons aan zijn naam gelegen?

De onbekende schrijver heeft meer gedaan dan de oude legende herschrijven. Nadat er zeven dagen en zeven nachten is gezwegen - in die tijd kon men nog zwijgen - komt er een gesprek op gang over de vraag hoe je dat nou met elkaar kunt rijmen, dat iemand ‘recht und redlich’ is en dat hij niettemin zo wordt geruïneerd: daar zit hij nu, in de as, met een potscherf in zijn etterende handen. De gesprekken over die vraag zijn metrisch gebouwd en de versbouw der Hebreeën laat zich uit het boek van Job heel goed illustreren. Het gesprek wordt geleidelijk heftiger, de toon bitterder, de verwijten gaan over en weer - God zwijgt. Na verloop van tijd richt Job zich niet meer tot zijn vrienden, die op dat moment al niet meer zijn vrienden zijn, maar rechtstreeks tot de zwijgende God, die tenslotte, eindelijk, ‘uit een storm’ antwoordt, maar zonder zich te verantwoorden; en Job legt de hand op zijn mond en zwijgt. ‘Slechts van horen zeggen had ik van u vernomen, maar nu heeft mijn oog u aanschouwd’ (42:5).

De legende is bewerkt en de dialogen zijn geschreven in de tijd na de val van Jeruzalem (586 v. Chr.) en de deportatie van de joden. In het lot van Job herkenden de joodse chassidiem zonder moeite zichzelf. Het was niet het verhaal van een sjeik uit een ver verleden, het was hun eigen verhaal.

Tenslotte is er met het boek nog van alles gebeurd. De lange monologen van een vierde vriend zijn erin geschoven (32-37), en het is heel goed mogelijk dat dat een eerste schets was van de latere dialogen; een geweldig lied over de wijsheid (28) is erin opgenomen; de schitterende beschrijvingen van het nijlpaard - ‘onder de lotus legt hij zich neer/ in de schuilplaats van riet en moeras’ - en van de krokodil (46:10-41:25), in Egypte ontstaan, zijn erin geschoven, en daardoor ‘antwoordt’ God nu twee keer en moet ook Job twee keer aan het woord komen. De vergelijking van de Hebreeuwse tekst met de oude Griekse vertaling, de Septuaginta, laat zien dat er nog veel meer aan de tekst is gewerkt. Een boek als dit komt niet uit de hemel vallen, het ontstaat terwijl mensen in een raadselachtige wereld trachten te begrijpen wat er gebeurt, en waarom. Soms vinden zij woorden als die van Job.

Het boek wordt door de geleerden vaak ondergebracht bij de chokmatische of wijsheidsliteratuur. In werkelijkheid is het een aanval op het dogma, dat aan de vaak wat rationalistische en moralistische joodse wijsheid ten grondslag ligt: het dogma dat God rechtvaardig met de mensen omgaat, dat de goeden worden beloond en de kwaden gestraft, het Dallasdogma. De vrienden van Job verdedigen het dogma en daarmee verdedigen zij een overzichtelijke en regelmatige, niet uit zijn voegen geraakte wereld:

Naar ik gezien heb: wie onrecht ploegen en moeite zaaien, die maaien het (4:8).

Job ontkent dat, de wereld is anders. Was de wereld maar regelmatig, was God maar rechtvaardig, kon je daar maar op rekenen, maar de wereld is uit zijn voegen geraakt en je kunt op niets rekenen. Je kunt je inspannen om ‘recht und redlich’ te leven, maar het geweld gaat over ons heen en wij zijn niets anders dan mensen, die in lemen hutten wonen en die men als motten dooddrukt (4:19). Dat is de werkelijkheid, de rest is verhaal - of zwijgen. Het meest ontmoedigende is, dat er geen leven na de dood is, waarin alles toch nog wordt goedgemaakt: dood is dood (14).

Op het eerste gezicht is Job een nihilistisch boek: het dogma is voor de sloop, er blijft niets

[p. 589]

van over, er is niets waar je op kunt bouwen. Men moet zich afvragen, waarom het boek dan toch een plaats heeft gekregen in de heilige schrift van joden en christenen. Dat is niet, omdat het een hoogtepunt van de wereldliteratuur is, al is het dat ook; daarin zijn rabbijnen en kerkvaders terecht niet geïnteresseerd. Er zijn drie goede redenen, die ik slechts met een half woord kan aanduiden:

1. Wanneer een mooie theorie ons van de ruwe werkelijkheid vervreemdt, moet die theorie verdwijnen. Wij moeten ons niet lichtschuw verbergen in het hol van mooie theorieën over de werkelijkheid, maar de werkelijkheid in de ogen zien. Dan alleen is er een kans, dat wij op een dag ook God in de ogen zien. Daarom wordt de oude en door de werkelijkheid weerlegde theorie ook niet vervangen door een nieuwe. Er zijn mensen die dat afkeuren.

2. Job, verslagen, gehoond, in de steek gelaten, ten einde raad zich verwerend tegen de mooie woorden, vindt zijn weg naar een voor goede rationalisten en empiristen op niets berustend en ongerijmd vertrouwen in een God, die even ongerijmd is als dat vertrouwen zelf; in een God, die ‘uit een storm’ over hem heen gaat, niets verantwoordt, niets goedmaakt, maar er is.

3. Job weet, waar het in het leven om gaat:

Wie zijn vriend medelijden onthoudt, die verzaakt de vreze des Almachtigen (6:14).

De weg van de rechtvaardige in een uit zijn voegen geraakte wereld is de weg van het medelijden.

Het boek van Job is een boek van geloof op de rand van het nihilisme. Daar, op de rand, staat Job, en hij zal niet vallen. Hij legt de hand op zijn mond, en zwijgt.