De Gids. Jaargang 147

André Spoor
Over den oorsprong van den adel

‘Ze zijn anders,’ zei mijn oude vriend J. altijd als de adel ter sprake kwam. ‘Het zijn mensen zoals wij, van vlees en rood bloed, maar ze zijn anders.’

Ik sprak hem nooit tegen. Er is een onmiskenbaar, hoewel moeilijk grijpbaar verschil tussen adel en anderen. Een verschil dat niet alleen moeilijk te definiëren is, maar ook niet eenvoudig te verklaren. Speelt genetica een rol? Een eeuwenlange biologische selectie, die resulteert in zichtbaar adeldom, adellijkheid?

Als dat zo was, zouden de edellieden om ons heen moeten afstammen van bijvoorbeeld de grote aristocratie uit de middeleeuwen. Van de hertogen en graven die vochten en bestuurden voor koning en keizer.

Of misschien van de kleine aristocratie van ridders en baronnen, wier afhankelijkheid van de vorst werd gecompenseerd door de wetenschap dat hij ook op hen aangewezen was.

Of in elk geval van de stedelijke rijken die in landen als Italië al in de late middeleeuwen titels en aristocratische rechten verkregen. Of op zijn allerminst van de vleiers aan de hoven, wier machtspositie gedefinieerd werd door het gepruikte knikje van de koning of de gepoederde knipoog van diens maitresse.

Maar op zo'n afstamming kan bijna geen edelman in ons vaderland bogen, in hoeveel bochten de genealogen van de negentiende eeuw zich ook gewrongen hebben. (De Franse taal eerde hun pogingen door naast ‘bête comme un paintre’ de uitdrukking ‘mentir comme un généalogiste’ te creëren.)

De lage adel van onze Lage Landen stamt voor het overgrote deel van de in zwart laken gevatte burgers, die in de Gouden Eeuw onze gouden steden met gouden hand bestuurden. Het zijn deze gezette en gezeten burgers, deze wakkere regenten en regentessen die vol pit en zelfvertrouwen hun afstammelingen nog altijd aankijken vanaf de muren in musea en eetkamers.

Naast de paar edellieden met oude papieren, Bylandts, Bentincks, Tuylls of Rechterens, waren het deze stedelijke patriciërs die van Koning Willem i hun adellijke predikaat ontvingen. ‘Alles voor en door den Koning’ schilderde een van de nieuwe aristocraten onder zijn familiewapen. Een spreuk die wat zijn adeldom betreft voor het grootste deel van zijn standgenoten opging.

Kan een sociale laag, voortgekomen uit generaties republikeinse burgers anders zijn

[p. 585]

dan de van misschien wat minder rijke republikeinse burgers afstammende bevolking om hen heen? ‘Het kan niet alleen,’ zegt mijn vriend J. ‘Het is zo.’

Ligt het ongrijpbare verschil misschien in geestesadel? Hebben generaties welstand en soliditeit een verfijning en noblesse van geest doen ontstaan die het exclusieve voorrecht is van diegenen, die ook formeel onderscheiden zijn van de grauwe rest van ons allemaal: door de plicht tot melding van hun personalia aan de Hoge Raad van Adel? Personalia, die jaarlijks in het rode, maar weinig verklikkende boekje worden gepubliceerd ten behoeve van opgenomen edelman en gefascineerde snobs?

Schept wellicht de adel de waarden, het houvast van onze samenleving, het stramien van voelen en denken dat ten grondslag ligt aan Neêrlands cultuur, ons levensgevoel, onze maatschappelijke doelstellingen? Zelfs een blinde kan bij het doorbladeren van het Nederlands adelsboek deze illusie niet koesteren.

Nee, als ik mijn vriend J. toch gelijk geef, dan komt dit door het adellijk gedrag. De leden van de Nederlandse a del verschillen van de rest van ons koene volk door hun levensstijl. En dan bedoel ik niet hun hoeden, hun porseleinkasten, hun zilver en hun familieportretten, hun ‘smaak’, maar vooral hun zelfvertrouwen, hun gebrek aan de nationale ondeugden: schutterigheid en valse schaamte. Niet Couperus' ‘grootheid van ziel’ maakt de edelman tot een afwijkend specimen, maar zijn handdruk, zijn oogopslag, zijn uitstralende innerlijke zekerheid dat niets in zijn uiterlijk of optreden hoeft te worden aangepast aan welk criterium dan ook.

Adel is geen vastliggende grootheid, tenzij je hem formeel of historisch definieert. Adel is een sociaal verschijnsel, dat ontstaat in de markering van een van het ganse volk afwijkend gedrag. Niet iedere edelman heeft het meegekregen. Er zijn er die bedrieglijk gewoon doen. Er zijn er zelfs die deftig doen. Zij begrijpen niet dat zij een uniek proces in gevaar brengen, waarvan de burger in de quasi-ongedwongen confrontatie met de edelman, op straat of in huis, op kantoor of in de trein, getuige wil zijn: het ontstaan van adel.