De Gids. Jaargang 147

[p. 411]

[Nummer 6]

Gerrit Krol
Over moeilijke en makkelijke poëzie

Iedere dichter kent de potentiële waarde van het onverwachte woord. Een woord dat, om zo te zeggen, uit de lucht komt vallen en terecht komt in een bestaande zin waar het precies de betekenis krijgt die het hebben moet. Ik zeg woord, maar het kan ook een hele zin zijn die, uit de lucht gevallen, het woord dat al klaar lag in zich op wil nemen. Algemeen: bij het maken van gedichten speelt het toeval een grote rol, als je dit toeval een zodanige functie geeft dat je van geluk mag spreken.

Een goed gedicht hangt van geluk aan elkaar - dat was de gedachte die mij leidde toen ik een paar jaren terug een essay schreef waarin ik mij verstoutte aan te tonen dat je poëzie kunt schrijven door met een dobbelsteen te gooien - op een bepaalde manier. Ik beweerde dat je, als dichter, je woorden, op goed geluk uit een woordenboek gekozen, zo neer moest gooien dat je er verband in kon zien - een verband dat nog nooit eerder gezien was, want die woorden waren immers nog nooit eerder in elkaars gezelschap gezien. Ja, hoe verder de woorden met hun betekenissen uit elkaar lagen, des te groter was ook de uitdaging voor de dichter om de kleine kans dat het een onvergetelijk gedicht zou zijn aan te grijpen.

De chaos vanwaaruit hij opereerde, noemde ik complexiteit en het geheel, de noodzakelijke samenhang die ermee werd uitgedrukt noemde ik orde en ik stelde, in navolging van de wiskundige Birkhoff, dat een gedicht mooier was naarmate de orde groter en de complexiteit kleiner was:

schoonheid = orde/complexiteit

waarbij ik aantekende dat, naarmate een gedicht complexer was, de potentiële orde in dat gedicht groter was; alleen werd met het groeien van de complexiteit de kans daarop kleiner. Maar de goede dichter deert dat niet, die grijpt deze kans. Hoe kleiner de kans, des te groter de dichter.

Er zit in deze evenredigheden - hoe groter de orde, des te mooier het gedicht en hoe complexer, des te lelijker, maar ook: hoe complexer, des te groter de kans op een buitengewone orde - een tegenstrijdigheid die je met de leer der waarschijnlijkheid niet oplost. Hoe dan wel? Je moet, schrijft Robert Anker in Tirade (285), een gedicht niet waarderen vanuit de positie van dichter maar vanuit die van de lezer. Hij heeft gelijk. Na Ankers artikel besefte ik pas dat het inderdaad de verkennende activiteit van de lezer is die complexiteit oplost in orde en daarmee - zie de formule - de waarde van de noemer transponeert naar de teller. De ervaring van schoonheid zou in de formule tot uiting kunnen worden gebracht door rechts ervan een pijltje omhoog te tekenen. Dat pijltje zou tevens aangeven dat schoonheid geen constante is, maar een dynamische grootheid, een gebeurtenis. En, in zekere zin, een eenmalige gebeurtenis.

De lezer dus, eerder dan de maker van het gedicht, bepaalt de schoonheid ervan. Natuurlijk, het is al vaker gezegd: de dichter is van zijn gedicht de eerste lezer; hij simuleert de lezer door het gedicht dat hij uit zijn hoofd kent als

[p. 412]

het af is, te lezen alsof hij het voor het eerst leest - en hij oordeelt. Hij leest het opnieuw, en oordeelt opnieuw. Waarschijnlijk is de maker van het gedicht degene die het 't vaakst leest. Soms zijn er maar heel weinig andere lezers. Misschien is de dichter al gelukkig wanneer er tenminste nog één lezer is die het ook mooi vindt. ‘Iedere dichter heeft wel een verloofde die hem bewondert’, merkte Guépin 's schamper op. Eén is blijkbaar niet voldoende. Maar waarom niet? Wat is het grote verschil, in kwaliteit, tussen een gedicht dat door één persoon wordt gelezen, en mooi gevonden, en een gedicht dat door duizend personen wordt gelezen en mooi gevonden?

‘Hij simuleert de lezer.’ Met het bepaalde lidwoord geef ik aan dat de dichter niet een bepaalde lezer op 't oog heeft, maar een aantal lezers, het liefst zoveel lezers als hij zich maar denken kan. Want wat hij bereiken wil met dit gedicht is dat 't een aantal mensen die niets met elkaar gemeen hebben, verenigt tot iets dat je niet anders kunt noemen dan: de aandacht voor het gedicht, het gedicht dat men begint te begrijpen.

Vergelijk de (wan)orde van een gedicht met de (wan)orde die bij voorbeeld een stad als Amsterdam vertoont. De gezellige wanorde van de binnenstad versus de orde van Nieuw-West, die we minder gezellig vinden. We vinden een stad gezellig als we in de wanorde onze weg weten; we brengen in de complexiteit van zaken die ogenschijnlijk niet op elkaar zijn afgestemd onze eigen orde aan, wij zijn het die deze dingen op elkaar afstemmen. Waarom is Nieuw-West niet gezellig? Omdat de ordening een gegeven is waar we weinig aan kunnen veranderen. Het is dus niet de orde op zich, maar de orde die wij aanbrengen welke wij waarderen. Daarvoor is het nodig dat we kunnen uitgaan van een wanorde die zich ordenen laat. Voor wie in die wanorde de weg niet weet te vinden is de chaos een echte chaos. In elke stad zijn straten te noemen die een complete chaos etaleren, behalve voor wie in die straten wonen, die weten er de weg. Maar er zijn ook gebieden, in elke stad, die een chaos vertonen waar niemand de weg weet, om de eenvoudige reden dat er niemand woont, buurten die vervallen zijn, lege vlaktes...

Met behulp van dit analogon moge duidelijk zijn dat zoiets subjectiefs als waardering, smaak en dergelijke gehoorzaamt aan wetten welke voornamelijk van statistische aard zijn. Natuurlijk staat het ieder vrij iets mooi of lelijk te vinden, of gezellig te vinden, maar elk ding heeft door zijn structuur een zekere kans om mooi en dergelijke gevonden te worden - welke kans zich weerspiegelt in de grootte van de aanhang. Bij grote aantallen mensen legt die kans meer gewicht in de schaal dan het oordeel van ieder afzonderlijk. Je zou kunnen zeggen: het is mogelijk dat in Amsterdam iemand graag in het Oostelijk Havengebied loopt, met z'n lege pakhuizen en open vlaktes, maar de kans dat daar een groot aantal Amsterdammers graag vertoeft is nul. Het is zelfs waarschijnlijk dat iemand daar graag loopt omdat hij de enige is. De structuur van het Oostelijk Havengebied is, in termen van schoonheid, een structuur die geschikt is voor één of twee personen, meer niet. Terwijl de structuur van de binnenstad geschikt is om er voor te zorgen dat heel veel mensen tegelijk zich er thuis voelen en er de weg weten te vinden.

Zo zal, als een gedicht door veel mensen mooi wordt gevonden, het de structuur van dit gedicht zijn die daar verantwoordelijk voor is. Als er voor schoonheid geen objectieve maatstaf is, komt dat eerder doordat er geen maatstaf is, dan dat deze niet objectief zou zijn. Met zoveel mensen die iets over een gedicht beweren is er namelijk wél een object, het gedicht zelf.

Tot de structuur van een gedicht hoort datgene wat er over dat gedicht beweerd wordt. Het is dus duidelijk dat aan de collectieve waardering die het gedicht ten deel valt, tekstuitleg het nodige bijdraagt. Iemand die een moeilijk gedicht kan uitleggen zal ook wel in staat zijn een ander moeilijk gedicht uit te leggen. Tekstuitleg, met andere woorden, zal in handen zijn van een klein aantal geschoolde

[p. 413]

kenners. De invloed van elke kleine groep die het woord voert is een politieke en dat geldt ook hier: 't is het gilde der connaisseurs dat bepaalt welke poëzie mooi is en welke niet - als je maar door hebt dat dit gezelschap als kern bevat: de bewonderde gedichten zelf. Zonder deze uitverkoren poëzie geen instantie die het tot zijn taak rekent vast te stellen welke poëzie door ons moet worden uitverkoren.

Daarmee zijn we terug bij het artikel van Anker. Hij citeert, ter illustratie, twee gedichten, van Judith Herzberg, een moeilijk en een makkelijk. Hij beschrijft wat zijn ervaringen zijn bij het lezen van het moeilijke gedicht: alsof hij, op zee, van baken tot baken vaart. ‘Elk baken ligt op de rand van het gezichtsveld, of net erover. Pas nadat je een aantal malen verkeerd [?] bent gevaren zie je het. De route is dus veel onbepaalder en er kunnen tenslotte verschillende havens worden aangedaan. Doordat verschillende routes moeten worden bevaren voor een open plek is overgestoken, is ieder gedicht principieel meerduidig en dus complex.’

Natuurlijk is de gevolgde koers een beetje afhankelijk van het toeval: hoe moeilijker een gedicht, des te groter is de kans dat twee verschillende lezers er geheel verschillende interpretaties van geven. Als een gedicht alleen maar moeilijk is, zonder dat er een vermoeden is van samenhang, zullen de diverse lezers allen een andere kant opgaan. Vat je orde op als overeenstemming, dan zal die orde erg laag zijn. En het gedicht niet zo mooi als wanneer het door zijn samenhang erin was geslaagd onder zijn lezers een soortgelijke samenhang te scheppen.

Maar nu. Als we het er over eens zijn dat de schoonheid van een gedicht de oplossing is van de complexiteit naar orde, waarin steekt dan de mogelijke schoonheid van een eenvoudig gedicht?

Anker citeert ‘Ziekenbezoek’ als voorbeeld van een eenvoudig gedicht:

Mijn vader had een lang uur zitten zwijgen bij mijn bed.
Toen hij zijn hoed had opgezet
zei ik, nou, dit gesprek
is makkelijk te resumeren.
Nee, zei hij, toch niet,
je moet het maar eens proberen.

Hier geven de bakens, als je die al nodig hebt, wel heel duidelijk de weg aan die je gaan moet: rechtstreeks naar de laatste regel die in z'n eentje de schoonheid van het gedicht bepaalt. Haal je de laatste regel eraf, dan blijft van het gedicht als zodanig niets over. Het is de laatste regel die het gedicht zijn zwaarte geeft, zijn complexiteit, zelfs in letterlijke zin: het is een vraag waarmee je blijft zitten als het gedicht uit is.

Nijhoffs bekende gedicht ‘Impasse’ heeft dezelfde structuur: een eenvoudig verhaal dat eindigt in een ontkenning: ‘ik weet het niet’. ‘Een nieuw bruiloftslied’ luidde in een eerdere variant het antwoord op de vraag ‘waarover wil je dat ik schrijf’ - een vraag die met zo'n positief antwoord niet echt gediend is. ‘Impasse’ en ‘Ziekenbezoek’ zijn voorbeelden van gedichten die, in termen van bakens, regelrecht naar het laatste baken voeren dat, ver achter de horizon, nooit bereikt zal worden en daaraan juist hun schoonheid ontlenen.

Complexiteit is verre, bij deze poëzie. Je bevindt je, in termen van stedebouw, niet in het drukke, door anderen meebepaalde centrum van een stad, maar ergens buiten, in de natuur, of desnoods in het genoemde verlaten havengebied dat je ook als natuur kunt opvatten. Het is poëzie die wordt genoten in eenzaamheid - door een lezer die het, al bij eerste lezing en zonder enige uitleg, ‘een schitterend gedicht’ vindt, ‘omdat er precies staat wat ik zelf altijd heb gevoeld’, hij identificeert zich met het gedicht.

Wat is hier aan de hand? Wanneer identificeer je je met iets? Hoe werkt dat? Misschien kan ik dat uitleggen aan de hand van de volgende ervaring.

Ik hoorde 's, terwijl ik zat te werken, op kantoor, plotseling op de gang een stem. Ik herkende de stem, maar ik wist niet wie het was. Ik herkende de stem en niet de persoon. Dus liep

[p. 414]

ik de gang op en ik zag wie het was: een zekere B. die ik 's op Trinidad had ontmoet. Bevredigd ging ik weer mijn kamer in. Maar het bleef mij toch bezighouden: waarom dat gezicht van B. hem nu identificeerde en zijn stem niet. Is gezicht belangrijker dan stem? Ter beantwoording van deze vraag nog een andere ervaring. 't Is mij in dienst eens overkomen dat ik een soldaat die aan de poort stond - de helm op, terwijl wij allemaal in het gelid met verlof gingen - vijf minuten later, toen wij het perron opmarcheerden, in de trein zag zitten. De verklaring van dit wonder was eenvoudig en mocht ik een week later zelf meemaken, toen ze tegen elkaar aan het tafeltennissen waren: twee personen met wie ik wel 's een woordje gewisseld had maar die ik, omdat ik ze nooit eerder tegelijk had gezien, voor het gemak maar dezelfde identiteit had gegeven.

De vraag is: wat bepaalt nu iemands identiteit? Zijn stem niet. En zijn gezicht blijkbaar ook niet en zelfs niet wat iemand zegt. Nee, het is eenvoudig de samenhang van al deze dingen en de samenhang van zijn omgeving die iemand tot een bepaald persoon stempelen. Je hebt iemand geïdentificeerd, als je de totale samenhang hebt geïdentificeerd.

Als de lezer zich identificeert met iets, doet hij hetzelfde. Hij past in een geheel dat aanvankelijk buiten hem lag. Hij leest een gedicht, hij identificeert zich met het gevoel, de idee in dat gedicht. Door de lezing van het gedicht worden lezer en gedicht die niets met elkaar te maken hadden, opgenomen in een verband dat er tevoren niet was. En zie hoe hier nog één keer de formule van Birkhoff dienst doet (in de gedynamiseerde versie): het toeval dat lezer en gedicht bij elkaar bracht en dat overgaat in samenhang. U ziet nu ook wat het verschil is tussen moeilijke poëzie en makkelijke poëzie. Bij moeilijke poëzie is het een beeld dat zich samenvoegt - het beeld dat de lezer zich vormt van het gedicht -, bij makkelijke poëzie zijn het gedicht en lezer zelf die zich samenvoegen. Het tweede verschijnsel is zeldzamer dan het eerste. Het is blijkbaar makkelijker om een moeilijk gedicht te maken dan een makkelijk.

(Met dank aan Gerard de Vries)