De Gids. Jaargang 147

[p. 166]

Hugh Gallacher
Deugd en ondeugd van moderne architectuur

Rudy Kousbroek heeft op de tentoonstelling in Utrecht over vier eeuwen Nederlandse maquettebouw twee modellen gezien van de nooit gebouwde torens van de Nieuwe Kerk in Amsterdam (NRC-Handelsblad, 6.5.1983) en hij verwondert zich erover dat deze modellen, ofschoon gebouwd tweehonderdvijftig jaar na voltooiing van de kerk, zijn opgetrokken in dezelfde stijl als die van de kerk zelf, namelijk de gothische, hoewel in de tussentijd gothiek al hoog en breed verdrongen is door classicisme. In de tentoonstellingscatalogus wordt als mogelijke reden voor dit anachronisme aangevoerd, de zeventiende-eeuwse opvattingen over harmonie in de bouwkunst: liever een gothisch gebouw te completeren naar de regels van de oorspronkelijke, zij het inmiddels verguisde, gothische architectuur dan het te schofferen door toevoegingen in eigentijdse stijl.

Kom daar vandaag de dag eens om, zo redeneert Kousbroek. Hedendaagse architecten zijn te ijdel om de harmonie van bestaande bouwwerken te respecteren en kwetsen de esthetische gevoelens van ‘vrijwel iedereen’ door tussen historische gebouwen plompverloren moderne horreurs neer te laten. Temidden van deze ‘abominaties’ droomt Kousbroek van glanzende Nubiërs wier karwatsen de verantwoordelijke architecten zullen dwingen de aanvankelijke harmonie te herstellen, ja zelfs geheel nieuwe gebouwen op te trekken in de stijl van het omringende.

Daarmee zijn wij midden in een heel oud debat terecht gekomen: moet de bouwkunst door middel van kopieën of varianten nauw aansluiten bij het bestaande of mag zij welbewust breken met de geschiedenis? Of nog algemener gesteld: moet de kunst kiezen voor harmonie of voor conflict? Het debat rond dergelijke vragen moge dan zo oud zijn als de kunst zelve, de kwestie is er niet minder actueel door en de discussie kan derhalve op ieder gewenst moment heropend worden.

Kousbroek heeft zijn openingszet gedaan door te poneren dat harmonie voor vernieuwing gaat. Zo'n stellige en ongenuanceerde claim is echter bepaald niet bevorderlijk voor het genereren van interessante inzichten. Veel boeiender lijkt het te onderzoeken onder welke omstandigheden harmonie de voorkeur verdient boven vernieuwing (of andersom). De discussie verliest dan bovendien haar theoretisch karakter en wordt concreet.

Laten wij als ‘case’ van een veelvoudige stijlenbreuk eens het Hofburg-complex te Wenen onder de loep leggen. En gaan wij eens na wat het nu precies is dat onze (laat ik voorzichtig zijn: mijn) waardering voor deze kunsthistorische lappendeken mogelijk maakt én begrenst.

De Hofburg, die aaneenschakeling van burchten, paleizen, portalen en vleugels, kent een geschiedenis die teruggaat tot 1275. In dat jaar vangt Ottokar ii, koning van Bohemen, de bouw aan van een vesting omdat hij problemen verwacht van de kant van Rudolf van Habsburg. Deze was twee jaren daarvoor door de Duitse keurvorsten aangewezen als hun koning, maar Ottokar bleef zich tegen deze beslissing

[p. 167]

verzetten en weigerde de autoriteit van zijn rivaal te aanvaarden. Overigens verschijnt Rudolf van Habsburg reeds in november 1276 met zijn troepen voor de poorten van Wenen, dat na korte tijd gedwongen wordt zich over te geven. Uit dit tijdsgewricht dateert het oudste nu nog behouden gedeelte van de Hofburg, de Schweizertrakt. De gothische kapel van deze burcht wordt voor het eerst in 1296 vermeld. De burcht zelf bestaat uit vier vleugels tussen hoektorens, die een rechthoekige binnenplaats

A	Schweizerhol
B	Stallburg
C	Amalienburg
D	Leopoldinischer Trakt
E	Reichskanzleitrakt
F	Hofbibliothek
G	Großer und Kleiner Redoutensaal
H	Winterreitschule
I	Kongreßzentrum (Zeremoniensaal)
J	Michaelertrakt
K	Neue Burg
L	Außeres Burgtor
M	Michaelerkirche
N	Looshuis

Hofburg: Stallburg - renaissancebogen

omsluiten. In 1552 - dus ruim tweehonderdvijftig jaar later - wordt een van de poorten van deze middeleeuwse vesting gewijzigd in een portaal in Renaissancestijl. Vermoedelijk wekt dit feit alsnog de gramschap op van Kousbroek - de Weense architecten toonden hier immers minder respect voor de harmonie van de oorspronkelijke bouwstijl dan de Amsterdamse. Op de waardering van deze stijlenbotsing kom ik echter zodadelijk uitgebreid terug.

In de Renaissancetijd worden twee bouw-

[p. 168]

werken aan de oorspronkelijke burcht toegevoegd: de Stallburg (gebouwd tussen 1558 en 1565) en de Amalienburg (gebouwd tussen 1575 en 1611). De Amalienburg bestaat uit vier vleugels die een trapezevormige binnenplaats omsluiten. De Stallburg is eveneens een rechthoekig bouwwerk met een binnenplaats, en is gepland als residentie voor de uit Spanje afkomstige aartshertog Maximiliaan. De binnenplaats is in het bezit van drie boven elkaar gelegen bogengaanderijen en geldt als het belangrijkste Renaissancebouwwerk in Wenen. Tegenwoordig zijn in dit gebouw de stallen ondergebracht van de Spaanse Rijschool.

Met de toenemende macht der Habsburgers groeit ook de behoefte aan meer ruimte, meer bouwwerken, meer pracht en praal. Tussen 1658 en 1705 laat Leopold i - degene die definitief de Turken verslaat en de eerste ‘barokkeizer’ - een langwerpige verbinding aanbrengen tussen Schweizertrakt en Amalienburg. Deze ‘Leopoldinischer Trakt’ wordt gekenmerkt door de kleurrijke maar ingetogen stijl der vroege barok: de wandvlakken zijn helgeel, de pilasters en vensterlijsten steengroen, de ronde metopen afwisselend grijs en roze. Dit oefent een ingrijpende invloed uit op het karakter van de Hofburg: zij is niet langer een streng ogende vesting, maar ontwikkelt zich in de richting van een paleis. Het ideaal van een pralend vorstenslot treedt aan de dag in de toevoegingen die onder de majesteitelijke Karel vi in de eerste helft van de achttiende eeuw tot stand komen: de Reichskanzleitrakt die recht tegenover de Leopoldinischer Trakt, een tweede verbinding vormt tussen Schweizertrakt en Amalienburg, de Reitschultrakt (met de prachtige in stralend wit uitgevoerde manege in classicistische stijl) en de hofbibliotheek die met zijn ovalen koepel en centrale bibliotheekzaal een toonbeeld is van Hoogbarok.

En nóg is de Hofburg niet voltooid. Onder de laatste Oostenrijkse keizer, Franz Jozef, wordt vóór de Leopoldinischer Trakt een façade met een enorme achthoekige koepelhal gebouwd compleet met fonteinen (‘de macht ter zee’ en ‘de macht ter land’) en beeldengroepen (de werken van Heracles) in de historicistische stijl van het einde der negentiende eeuw. Maar de meest reusachtige aanbouw moet dan nog gerealiseerd worden: de Zwitserse architect Gottfried Semper ontwerpt een geheel nieuwe keizerlijke residentie, bestaande uit twee neorenaissancistische reuzenvleugels in de vorm van halve bogen die tegenover elkaar een ovalen grondvlak innemen, en wier kolonnaden het Louvre en het Sint Pietersplein in de schaduw moeten stellen: de ‘Neue Burg’. In 1897 begint men met de bouw van de oostelijke vleugel. Wanneer deze in 1913 voltooid wordt, blijkt dat de tweede vleugel nooit gebouwd zal worden - het Oostenrijkse keizerrijk is voorgoed ten einde.

Meer dan zeshonderd jaar is er aan de Hofburg gewerkt. De harmonie van de allereerste, gothische, bouwstijl is door de latere architecten nimmer gerespecteerd: integendeel, ook Renaissance, Vroegbarok, Hoogbarok en historicisme hebben hun stempel op het gebouwencomplex gedrukt. Vanzelfsprekend werkt dit alles ten detrimente van de eenheid. Reeds een blik op de plattegrond leert dat van eenheid zelfs geen sprake meer is: de Hofburg is een slecht passende blokkendoos, een samenraapsel van aan elkaar geplakte, heterogene elementen. Toch ben ik blij dat de opeenvolgende generaties bouwmeesters Kousbroeks Nubiërs getrotseerd hebben. Voor mij is de Hofburg een machtig interessante presentatie van Europese bouwstijlen, wier gelijktijdige aanwezigheid binnen één overzienbare ruimte een overweldigende indruk maakt op zintuigen en geest. Voorwaarde om dit effect te bereiken, is dan wél dat de onderscheiden bouwstijlen ieder voor zich goed ‘uit de verf’ kunnen komen. In dit geval: dat iedere bouwfase op zichzelf beschouwd een gaaf aanzicht heeft. Aan die voorwaarde is in de Hofburg voldaan: de afzonderlijke vleugels bezitten elk nog volledig hun karakter: de Renaissance-arcaden van de Stallburg worden niet onderbroken door ba-

[p. 169]

rokke curven, het strakke postuur van de vroegbarokke Leopoldinischer Trakt wordt niet aangetast door neorenaissancistische zuilenrijen. Dit is ongetwijfeld wat Kousbroek bedoelt als hij spreekt van het niet te onderbreken ritme van de crescents te Bath of van de leren ruggen van boeken in de boekenkast.

Wat mij nu zo bijzonder boeit in de Hofburg, is dat deze, ieder voor zich harmonieuze elementen, die ieder voor zich bekeken en bewonderd kunnen worden, bijeengevoegd aanleiding

Hofburg: Leopoldinischer Trakt - vroege barok

Hofburg: Reichskanzleitrakt - hoogbarok

geven tot een extra ervaring: het contrapuntisch effect van tegelijkertijd verschillende melodieën te horen. (Is het overigens niet opmerkelijk dat muzikale termen als ‘ritme’ en ‘contrapunt’ zo geschikt lijken voor het onder woorden brengen van esthetische ervaringen ten aanzien van de bouwkunst?) De veelheid van de stijlen die de Hofburg bevat, bezorgen de wandelaar die langs de vleugels dwaalt en onder de portalen door nieuwe pleinen en binnenhoven betreedt, de sensatie van een tijdmachine: zeshonderd jaren kunnen binnen een uur aanschouwd en beleefd worden. De rijkdom van een belangrijk deel der Europese architectuur wordt in kort bestek gevoeld en ondergaan.

Wat de bezoeker aan de Hofburg ervaart, is niet uitsluitend een esthetisch gevoel. Ook historische gevoelens spelen mee. Ik duidde daar al op met de term ‘tijdmachine’. Neem bij voorbeeld de allerlaatste bouwfase, de ene hemicyclus die te zamen met zijn nooit gebouwde

[p. 170]

spiegelbeeld het grootste culminatiepunt had moeten vormen van de macht en luister van het k.u.k. Oostenrijk. Juist het ontbreken van de tweede vleugel demonstreert pijnlijk dat de geschiedenis, net als de jungle, eigen wetten kent en sterker is dan verlangens en aspiraties van mensen. De Eerste Wereldoorlog rekent definitief af met oude machten en dynastieën en luidt, politiek gezien, de nieuwe tijd in. De betekenis van deze oorlog werd door de mensen van die tijd te laat onderkend: men rekende op een kortstondige, ‘frischer, fröhlicher Krieg’, die alleen een aantal interstatelijke ongerechtigheden zou wegwerken, en realiseerde zich niet dat een onherroepelijke breuk met het verleden plaatsvond. Wat geeft deze grandioze misrekening beter weer dan een niet-voltooid bouwwerk? Wie op de Heldenplatz staat en aan de ene zijde de zelfbewuste en overweldigende kolonnade van het keizerlijk onderkomen ziet oprijzen en aan de andere zijde de onbebouwde plek ziet waar zich het park bevindt dat de Weense bevolking en de toeristen vandaag de dag tot uitspanning dient, voelt aan den lijve wat de omslag van het negentiende-eeuwse ancien régime naar de twintigste-eeuwse leisure time betekent. Ook dát gevoel draagt bij tot de waardering van architectuur. En het is daarom toe te juichen dat de Oostenrijkers destijds besloten hebben het onvoltooide onvoltooid te laten en niet (zoals Kousbroek misschien zou wensen) een kopie van de gebouwde vleugel op de open plek hebben laten herrijzen.

Net zoals een onuitgevoerd plan, een lege plek, een demonstratie kan zijn van de vergankelijkheid van menselijke ideeën en idealen, kan ook een ‘modern’ gebouw naast of tegenover bouwwerken uit een verleden stijlperiode de gang van de tijd demonstreren. En dát, als een werkelijk contrapunt, zonder afbreuk te doen aan de eigenheid van het andere. Ik heb het oog op het ‘huis zonder wenkbrauwen’. Het bevindt zich aan de noordoostzijde van de Hofburg, aan de Michaelerplatz. Dit driehoekige plein gevormd door de negentiende-eeuwse,

Het Looshuis op de Michaelerplatz

historicistische façade van de Hofburg met de achthoekige koepelhal, de Michaelerkirche (een laatromaans - vroeggothische kerk met een classicistische façade) en het bedoelde huis. Dit huis is in 1910-1911 gebouwd door Adolf Loos, geestverwant van de Wiener Sezession. Ondanks de classicistische ondertoon die de architectuur van dit huis verraadt, is het vóór alles steengeworden zakelijkheid en afwijzing van iedere ornamentiek. De ramen ontberen zelfs zichtbare omlijstingen - vandaar de bijnaam. Het Weense publiek, gesteund door zijn pers, was furieus: het huis detoneerde tegenover de kerk en (wat erger is) vooral tegen het paleis. Men vond dat de harmonie op hardvochtige wijze werd geschonden door een moderne indringer, om met Kousbroek te spreken.

Ik waag het echter het voor Loos op te nemen en wel hierom. De Michaelerplatz vormt geen plein in de zin van een noodzakelijk op elkaar betrokken zijn van bij elkaar horende façaden. Het vormt geen eenheid, geen verbinding, maar een toevallig contactpunt van drie verschillende werelden: die van de historicistische Hofburg, de classicistische Michaelerkirche en

[p. 171]

het functionalistische Looshuis. Geen van driëen domineert over de beide andere. De gelijkwaardige ontmoeting van deze werelden onderga ik als een fascinerend treffen, een opwindende ervaring. Maak van het Looshuis een woning in historicistische of classicistische stijl, en de angel is er uit. De Michaelerplatz zal oog en geest niet meer prikkelen. Het zal een plein zijn waar harmonie heerst en rust. Vooral rust.

Tot hier toe heb ik twee omstandigheden genoemd waaronder een combinatie van gebouwen als waardevol gezien kan worden: (1) wanneer bouwwerken eem harmonieus ritme bezitten (de crescents van Kousbroek) en (2) wanneer bouwwerken in een contrapuntische relatie tot elkaar staan (het Hofburgcomplex en de Michaelerplatz). Zonder te willen beweren dat de opsomming hiermee is uitgeput, noem ik nog een derde omstandigheid: bouwwerken kunnen de moeite waard zijn doordat zij een interactie met elkaar aangaan. Over de vierkante, zwarte bouwsels die langs de noordflank van de Sint Laurenskerk in Rotterdam geplaatst zijn, is veel gesproken en geschreven. Of zij een gelukkige toevoeging vormen, betwijfel ik - voor mij hadden ze net zo goed weggelaten mogen worden. Maar nu zij er eenmaal staan, moet ik toegeven dat ze tot nadenken stemmen en de ogen openen. Zij openen de ogen doordat de vierkante blokken mij attenderen op de ‘blokkige’ vorm van de kerktoren - ik zie als het ware de vierkante segmenten waaruit de toren is opgestapeld. Dat is een nieuwe ervaring. En zij stemmen tot nadenken doordat ik mij afvraag hoe jammer ik het eigenlijk vind dat de zijkant van de kerk grotendeels aan het zicht is onttrokken - in de Middeleeuwen gebeurde dat veelvuldig door het aanbouwen van woningen (die wij tegenwoordig zo pittoresk vinden). Voor mij een punt om verder over na te denken.

Een interactie tussen oud en nieuw moet iets opleveren. Gezichtspunten, gedachten, inzichten. Doet zij dat niet, dan zijn oud en nieuw met elkaar opgezadeld. Dat is voor beide ergerlijk. Zoiets als een classicistische toren op een gothische kerk.