De Gids. Jaargang 146

Duits
Huub Beurskens
Zwitserse sonnetten

In de bundel Unzeit (Stuttgart, 1981) van Felix Philipp Ingold staan zesenvijftig sonnetten. Dat lijkt weinig opzienbarend, want niet alleen in Nederland, maar ook in het Duitse taalgebied is het sonnet in de jaren zeventig onder bepaalde dichters en lezers een modeverschijnsel geworden of geweest. Zelf ken ik in het Nederlandse taalgebied geen voorbeeld van waar die sonnettenschrijverij spannende poëzie heeft opgeleverd: rijmdwang in combinatie met een burgerlijk-anekdotische thematiek. Bij Ingold liggen de zaken echter volstrekt anders. Alleen al als men de bundel Unzeit doorbladert, valt onmiddellijk op dat het visuele beeld van de gedichten helemaal niet consistent is, terwijl men van een sonnettenbundel toch wel kan verwachten dat ieder vers er hetzelfde uitziet. Ingold breekt de versregels, wijzigt de strofenindeling, maakt er een strofe bij of slaat blijkbaar versregels over en van rijmdwang is ook al geen sprake. De sonnetvorm is blijkbaar niet heilig. Misschien mogen Ingolds gedichten dan ook niet sonnetten worden genoemd. Zelf schrijft hij in een aanhangsel: ‘Was hier und andersweitig vorliegt, sind also keine Sonette, sondern Bilder von Sonetten; diese Bilder sollten, ohne daß sie ihrerseits zu “Sonetten” werden, die Besonderheiten (nicht aber die Konventionen) von Sonetten sichtbar machen können.’

Dat zichtbaar maken van de bijzonderheden doet Ingold bij voorbeeld op een ironische manier en spelenderwijs, vaak de conventies van het sonnet pasticherend zoals in het rijmspel met de letter R:

jäh reimend - ha! - wenn wiederum ein R.
(einer, sagen wir, wie Honeggèr) den
Eiffelturm mit Grünspan überholt und Kainer
wagt, die Symphonie zu kennen?.... Werden

Dit fragment laat al zien dat er nog veel meer met woorden geschoven wordt, zo verschuift ‘keiner’ naar ‘Kainer’ en bij Ingold kan dan zo'n woordspel opeens overlopen in een mythische, in dit geval bijbelse, laag. Zo schuiven er via sprongen en breuken verscheidene lagen soms binnen een enkele versregel over elkaar.

[p. 832]

In het geciteerde fragment treedt in een regel naast de Kaïnmythe de mythe van de moderne technologie op en in het kader van de andere gedichten kan die Eiffeltoren ook nog in verband gebracht worden met de mythe van Icarus in de vorm van de eerste, sensationele vlucht boven dat symbolische bouwwerk. Dat laatste motief heeft trouwens alles te maken met het thema dat al in Ingolds prozaboek Leben Lamberts (1980) domineerde (Lambert was een pionier van de luchtvaart) en waar zijn essaybundel Literatur und Aviatik helemaal over gaat. (Beide boeken verschenen bij Suhrkamp.)

De gedichten van Ingold krijgen door voornoemde zaken een zeer complex karakter. Daar komt nog bij dat Ingold bijzonder goed op de hoogte is van de Russische literatuur, dat hij voortdurend citeert of, beter, dat hij steeds reageert met en op andere teksten of die nu literair zijn of niet. In het aanhangsel bij Unzeit maakt hij dit al enigszins duidelijk, maar hij eindigde zijn Leben Lamberts al met: ‘Wir haben, um mit B. zu schließen, ein Buch gelesen, wir kommentieren es. Indem wir es kommentieren, werden wir gewahr, daß auch dieses Buch ein Kommentar ist, die Verbuchung anderer Bücher, auf die es verweist. Wir schreiben unsern Kommentar, erheben ihn zum Werk. Ist er dann publiziert und damit publik geworden, wird er wiederum einen Kommentar nach sich ziehen, der wiederum einen Kommentar nach sich zieht, der wiederum...’.

Zeer complex wordt het dus, maar daardoor wel eerder open dan hermetisch, hoe paradoxaal dit ook mag klinken: de tekst geeft toe (slechts) een fragment van een eindeloos uitdijend en uitdijbaar geheel te zijn, ‘Gedichte-wie-offene-Hände’. Complex, maar daardoor niet ‘onleesbaar’ of ‘onbegrijpelijk’, want daarvoor gaan Ingolds sonnetteksten te eigenzinnig en weerbarstig om met al die andere teksten en met al het taalmateriaal. Op veel plaatsen zullen de gedichten ‘inhoudelijk’ onduidelijk blijven (de teksten die een onderdeel vormen van de leefwereld van de lezer kunnen immers onmogelijk alle identiek zijn aan de teksten die Ingold hanteert). Echter, en daarin zit het boeiende van deze poëzie, de gedichten maken het de lezer spannend omdat ze niet een etalering van eruditie beogen (nogmaals: de encyclopedie is een dilettantistische droom geworden) maar omdat de taal in beweging gezet wordt, de taal die toch een lichamelijke eenheid met het denken vormt; en dat nog wel binnen de context van de meer dan traditionele sonnetvorm.

Epoche

Meine Zeit, mein Schwein, wer wagt's,
dich im Profil statt eines Kaisers
oder Löwen vorzuzeigen?

Der sagt's

- ‘wie ich’ - seit langem (‘weiß er' s?’):

solcher Unzeit auf den Scheitel paßt
am besten dieser Schlag mit flacher
Klinge. Wenn die Schläfe klafft, gefaßt
in blonde Borsten, wälzen sich die Lacher.

Zum Jahreswechsel nimmt die Nacht
den Ruch von Schnee un Äpfeln an:

der Korridor zu dir führt ab, wird Schacht,
verführt zum freien Fall. Und steil voran
- die Hände hoch, den Himmel unter dir -
reißt du mich hin. So bersten wir.