De Gids. Jaargang 146

[p. 829]

Pieter Sijpersma
Carters caleidoscoop

De Engelse schrijfster Angela Carter, geboren in 1940, debuteerde in 1965 met de roman Shadow Dance; inmiddels beslaat haar oeuvre een dozijn titels.^1. Haar tweede roman, The Magic Toyshop, werd in 1967 bekroond met de John Llewellyn Rhys Prize. The Magic Toyshop is eigenlijk een Bildungsroman, en vertelt het verhaal van Melanie, vijftien lentes jong en nog in staat van onschuld, die, door het noodlot gedwongen, in de wondere speelgoedwinkel van een vreemde oom belandt, om vervolgens te worden ingewijd in de profane wereld van de volwassenheid. Praktisch alle thema's en motieven in Carters latere werk liggen al in deze roman besloten: de initiatie, de strijd tegen een overheersende macht, de ontdekking van de liefde en de bedrieglijkheid van uiterlijke vormen.

In de loop der jaren is het werk van Angela Carter steeds exuberanter geworden. ‘Exotisch’, ‘barok’ en ‘overdadig’ zijn de begrippen die in het algemeen op haar fictie van toepassing zijn. Bewuste overdrijving is het belangrijkste kenmerk van Carters vertelkunst. Haar hoofdthema, de verhouding tussen de seksen, leent zich uitstekend voor het gebruik van symboliek, en Carter, die een ware passie heeft voor parafernalia, snuisterijen en simulacra, neemt dan ook elke gelegenheid te baat haar zeer gestileerde bedenksels vol te stoppen met - voornamelijk erotische - symbolen. Soms, zoals in haar laatste roman The Passion of New Eve, wordt de grens overschreden waarop haar romans en verhalen, kleurrijk, vol effectbejag en vluchtig als ze zijn, steeds balanceren - en slaat kunst om in kitsch.

De vrijmoedigheid waarmee Angela Carter put uit literaire en culturele tradities is opvallend. Zinspelingen zonder omhaal op bij voorbeeld de bijbel, de werken van Sigmund Freud, de geesteskinderen van haar illustere voorgangers, waaronder Edgar Allan Poe, Charles Perrault (van wiens sprookjes zij een vertaling heeft gepubliceerd) en de markies D.A.F. de Sade maken het overduidelijk: Angela Carter kent haar klassieken.

De beste kennismaking met Angela Carters talenten bieden haar verhalenbundels Fireworks (1974) en het eveneens bekroonde The Bloody Chamber (1979). Uit laatstgenoemde bundel valt nog het duidelijkst af te lezen hoeveel plezier Carter beleeft aan het genre waarvoor zij heeft gekozen. De bundel is als het ware een staalkaart van haar kunnen: een bonte collectie vertellingen, rijk aan vertrouwde symbolen en motieven (de spiegel, het bos, kastelen, de tijger, de wolf). Bovendien bevat de bundel diverse variaties op verhalen die een ieder kent.

Ook in de roman The Infernal Desire Machines of Dr. Hoffman trekt Angela Carter alle registers van haar verbeeldingskracht open en bedelft zij de lezer onder een stortvloed van bizarre gebeurtenissen en karakters - een werk dat geen enkele liefhebber van Pasolini's laatste films zich zou mogen laten ontgaan. Het verhaal speelt zich af in een land waar tijd en ruimte geen vaste dimensies meer zijn als gevolg van de ‘seismische vibraties’ die worden uitgezonden door de helse machines van ene dr. Hoffman, een geleerde die grote technologische gaven paart aan duistere, parafilosofische inzichten. Aldus wordt de wereld één grote fantasmagorie, waarin menig burger het spoor bijster raakt: ‘Cloud palaces erected themselves then silently toppled to reveal for a moment the familiar warehouse beneath them until they were replaced by some fresh audacity. A group of chanting pillars exploded in the middle of a mantra an lo! they were once again street lamps until, with night, they

1. Shadow Dance (1965); The Magic Toyshop (1967); Several Perceptions (1968); Heroes and Villains (1969); Love (1971); The Infernal Desire Machines of Dr. Hoffman (1972); Fireworks. Nine Stories in Various Disguises (1974); The Passion of New Eve (1977); The Sadeian Woman: An Essay in Cultural History (1979); The Bloody Chamber and Other Stories (1979); Nothing Sacred: Selected Writings (1982).

[p. 830]

changed to silent flowers. Giant heads in the helmets of conquistadors sailed up like sad, painted kites over the giggling chimney pots. Hardly anything remained the same for more than one second and the city was no longer the conscious production of humanity; it had become the arbitrary realm of dreams.’

Als een van de weinigen die nog besef hebben van wat wel en niet ‘echt’ is in dit ‘koninkrijk van het ogenblikkelijke’ krijgt een jongeman, Desiderio, van overheidswege de opdracht dr. Hoffman en zijn duivelse contrapties uit te schakelen. Hoewel geen James Bond, is Desiderio, met zijn misnoegde karakter, de juiste man voor deze klus. Eigenlijk verveeld door de film waarin hij zelf rondloopt - zelfs dr. Hoffmans bevallige dochter is niet bij machte hem definitief te betoveren - begint Desiderio aan een odyssee die hem onder meer in het gezelschap voert van een riviervolk, een reizend circus, de ‘erotische reiziger’ (een episode waarin heel wat te lachen valt en waarin rechtstreeks aan De Sade ontleende elementen zijn te herkennen), een horde kannibalen en een kudde zeer religieuze, maar ook zeer scabreuze centaurs. Dat deze roman, die in alle opzichten extravagant is, ook voor anderen dan de ware liefhebbers van fantastisch proza een boeiende en overtuigende vertelling kan zijn, is niet in de laatste plaats te danken aan het Engels waarin Angela Carter schrijft: heldere zinnen met een zorgvuldige woordkeus, die een keur aan ritmische variaties bieden.

Beschrijft Dr. Hoffman hectische tijden, Heroes and Villains speelt in de dagen dat de aarde weer woest en ledig is geworden. (Volgens Angela Carter leven wij in ‘Gotische tijden’, nu het aanbrekende fin du siècle ook wel eens het fin du monde zou kunnen blijken.) De ‘rationele’ beschaving, althans wat daarvan nog over is, heeft zich teruggetrokken in versterkte nederzettingen, terwijl de omringende jungle wordt beheerst door de Barbaren. Zoals zo vaak in Carters verhalen is ook nu weer de hoofdpersoon een onbezoedelde maagd, ditmaal Marianne geheten. Zij laat zich moedwillig ontvoeren door de moordenaar van haar broer, de Barbaar Jewel. Mariannes komst brengt in de stam, die een nomadisch bestaan leidt en leeft van de natuur en de resten van de verdwenen cultuur, de nodige spanning teweeg. Zij is een vreemde, met ‘sharp, cold eyes’, hatelijk; haar koele rationaliteit komt in botsing met het bijgeloof dat onder de leden van de stam heerst. De sjamaan van de stam, de ex-geleerde Donally, die nu zijn publikatiedrift botviert op muren waarop hij pretentieuze nonsens - als een soort filosofische graffiti - neerkalkt, is Mariannes interessante tegenspeler. Hij is tevens Jewels mentor. Aan het slot van het boek ontpopt Marianne zich als een nieuwe Eva: haar Adam (Jewel) komt ten val..., maar niet dan nadat Donally, de Wijze Vader, ook uit dit post-nucleaire paradijs is verbannen.

Heroes and Villains, overigens ook een heel romantisch verhaal, maakt indruk door de ingehouden virtuositeit, en gaat - zoals gewoonlijk bij Carter - zwanger van allerlei implicaties.

De aard van die implicaties laat zich niet moeilijk raden. Niet alleen in haar fictie, maar ook in haar journalistieke en essayistische werk geeft Angela Carter voldoende aanwijzingen. The Sadeian Woman is een met flair geschreven studie over het werk van De Sade, die tevens kan dienen als sleutel tot Carters eigen scheppingen. Zij is van mening dat De Sade in zijn beschrijving en verheerlijking van de perversie eigenlijk nog niet ver genoeg is gegaan; zijn perversie is slechts een vorm van auto-erotiek, seksuele praktijken gericht op lustbevrediging van ten hoogste één deelnemende partij. Ervan uitgaande dat maatschappelijke verhoudingen zich weerspiegelen in seksuele relaties komt Carter tot de slotsom dat De Sades werk weliswaar satirische en kritische kanten vertoont, maar dat het beeld dat - ongewild - van de omringende samenleving wordt getoond geen protest bevat. De Sades libertijnen hebben die samenleving juist nodig,

[p. 831]

om zich ertegen af te zetten: verbodsovertreding bevordert het seksueel genot. In de ogen van Carter staat deze libertijnse seksualiteit, omgeven door een waas van het verbodene, los van het normale menselijke verkeer. De feministe Angela Carter, die de emancipatie van de vrouw wenst te zien als een vorm van secularisatie, wil ook deze laatste mythologische resten verwijderen en de pornografische vertelling omsmeden tot een middel ter demystificatie.

De titel van haar onlangs verschenen verzameling journalistieke stukken dient dus letterlijk te worden genomen: Nothing Sacred. Hieruit komt Angela Carter naar voren als een zelfbewuste en openhartige persoonlijkheid. Alle stukken zijn bondig geschreven, veelal op dezelfde oneerbiedige toon. Naast een afdeling met onbeschroomde autobiografische opstellen biedt deze bloemlezing artikelen over Japan (waar Carter twee jaar heeft gewoond) en over Engeland, alsmede een aantal romanbesprekingen, waarin onder andere hedendaagse koninginnen van de Amerikaanse (soft-)pornoroman op de hak worden genomen. Opnieuw geeft Angela Carter in deze opstellen blijk van haar hevige belangstelling voor de uiterlijke schijn van de dingen en haar feminisme, twee interesses die een leidraad voor haar gehele oeuvre vormen.