De Gids. Jaargang 146

Dood en leven
Herman de Lange
Militaire idolatrie in de Sovjetunie

Wie militaire geschriften uit de Sovjetunie doorbladert, stuit meteen op passages waarin militaire idealen en deugden schaamteloos opgehemeld worden. Daardoor en ook dankzij het militaire en marxistisch-leninistische jargon zijn zulke geschriften ongenietbaar. Dat is - denk ik - één reden waarom deze in het Westen bijna onbekend zijn. Overigens heb ik op grond van persoonlijke waarnemingen en ervaringen de indruk gekregen dat militaire publikaties allerminst een groot lezerspubliek in Oost-Europa trekken. Niettegenstaande de geringe populariteit van deze geschriften is het toch van belang dat mensen die de internationale politiek volgen en daar een mening over verkondigen, er kennis van nemen.^1.

De opvatting dat in de Sovjetunie militarisme heerst, is tamelijk verbreid in het Westen en niet enkel in extreem conservatieve kringen. Zij heeft haar historische oorsprong in de Koude Oorlog en werd daarna bevestigd door de verschillende militaire interventies van de Sovjetunie in de Oosteuropese staten. Tegenwoordig wordt vrij algemeen een beeld van het militarisme van de Sovjetunie opgebouwd met behulp van enkele bewapeningsstatistieken, overzichten van de defensie-uitgaven, van de indirecte en directe militaire interventies van de Sovjetunie in de Derde Wereld en tenslotte citaten van Sovjetleiders, die een openlijke of verborgen dreiging inhouden.^2. Maar in feite gaat het hier niet om militarisme, maar om de politieke houding en het politieke gedrag van een grote mogendheid in het kernwapentijdperk.

Wanneer het woord ‘militarisme’ valt, is het in negen van de tien gevallen een politiek scheldwoord. Het begrip wordt vaak ernstig misbruikt. Het vocabulaire waarmee Moskou en Washington elkaar tegenwoordig zwart maken, getuigt daarvan. Militarisme is echter ook een trefwoord in het woordenboek van de wetenschap van de politiek. Over definities van begrippen kan natuurlijk onafgebroken worden gedebatteerd. Persoonlijk geef ik de voorkeur aan een omschrijving die bestaat uit vier elementen die hierna de revue passeren.^3.

Het eerste element is een militante houding, die blijkt uit de bereidheid van een staat oorlog te voeren. Wanneer men in de literatuur of in media verwijst naar het militarisme van de Sovjetunie op basis van de zo even gegeven feiten, bedoelt men in werkelijkheid dit. Het is echter de vraag of de buitenlandse politiek en het defensiebeleid van de Sovjetunie (en evenzo van de Verenigde Staten) onder dit hoofd gerubriceerd kunnen worden. De bereidheid om oorlog te voeren wordt vaak afgelezen uit het feitelijke militaire vermogen van een land. In het kernwapentijdvak zijn deze vermogens niet alleen erg groot, maar ook nog permanent geworden onder invloed van de wisselwerking tussen de schier oneindige militair-technologische mogelijkheden en de daardoor groeiende strategische en tactische vereisten en behoeften.

Een ander criterium om vast te stellen of een land een agressieve politiek voert is een beoordeling van zijn politieke intenties. Ten dele kunnen die vastgesteld worden met behulp van een analyse van zijn buitenlandse politiek. Wanneer men nu de nadruk legt op het feit dat de supermogendheden geen politiek, economisch, diplomatiek, indirect militair en ideologisch middel onbenut laten om de andere partij te dwarsbomen, kunnen de intenties gemakkelijk als potentieel agressief worden beoordeeld. Wordt het accent daarentegen gelegd op het onmiskenbare feit dat de supermogendheden onder de druk van kernwapens ondanks alles zichzelf bepaalde gren-

1. S. Malko en K. Gradov, ‘West weet te weinig van Oost’. De Volkskrant 29 oktober 1983. Vlg. M. Korzec, ‘Oost-Europa, pacifisme en het satansdenken’, Transaktie, nr. 3 1983, pp. 233-238.

2. Vergelijk bijv. de geschriften van het Committee on the Present Danger.

3. Herman de Lange, ‘Het concept “militarisme”’, Transaktie, 1976, pp. 20-21.

[p. 809]

zen opleggen en zich voorzichtig en terughoudend gedragen, zien de intenties er minder kwaadaardig uit. Op grond van de voorgaande afwegingen is de conclusie gewettigd dat de buitenlandse politiek van de Sovjetunie evenals die van de Verenigde Staten soms militant genoemd kan worden.^4.

In de Sovjetunie heeft de krijgsmacht als maatschappelijke institutie een aanzienlijke politieke invloed en op enkele terreinen van de buitenlandse politiek en het defensiebeleid is zij de partner van de hoogste organen van partij en staat.^5. Dit wordt nog beklemtoond door het feit dat sommige hoge militairen ook nog belangrijke posten bekleden in de partij. Op grond van deze verhoudingen komen sommigen tot de slotsom dat er in de Sovjetunie ‘militarisme’ bestaat.^6. Daaronder verstaat men dan een dominerende positie van de militairen in de politiek. Dit is een tweede element van het begrip militarisme. De krijgsmacht is inderdaad de meest zichtbare machtsvorm van de Sovjetunie. Dit is eens plastisch onder woorden gebracht door Caspar Weinberger, de Amerikaanse minister van defensie: ‘The only domain in which Soviet communism has not proved to be a failure is the practice of military imperialism. In this domain, the Soviet Union has steadily moved ahead. It has conducted, and is still conducting, the biggest military buildup of modern times’.^7.

Toch bestaan er weinig plausibele argumenten voor de stelling dat de militairen in de Sovjetunie een overheersende positie innemen. Op een aantal terreinen is de invloed van de militaire leiding groot. Ik denk aan de volgende gebieden: beslissingen op het gebied van de ontwikkeling van nieuwe wapens, de invulling van de militaire strategie, de operationele doctrine en de tactiek; inspraak op het gebied van centrale wapenbeheersingsonderhandelingen en tenslotte de materiële belangenbehartiging van de krijgsmacht. De partijleiding op haar beurt stelt de militaire doctrine vast, besluit over de invoering van belangrijke wapentechnologische innovaties (de ontwikkeling van atoombommen, de invoering van lange-afstandsraketten en de beperkte produktie van lange-afstandsbommenwerpers); bepaalt de hoogte van de defensiebudgetten en de planning van de uitgaven over een langere periode en tenslotte is slechts zij bevoegd een beslissing te nemen over de inzet van kernwapens.^8.

Op grond van de voorgaande gegevens over de rol van de krijgsmacht en over de wapenontwikkelingen in de Sovjetunie valt vaak ook heel gemakkelijk het begrip ‘militair industrieel complex’. Meestal bedoelt men een onevenredig grote en autonome invloed van de militairen op wapenbeslissingen. Het is een onloochenbaar feit dat militairen op dit terrein invloed uitoefenen, maar zolang nog zovele feiten en feitelijke samenhangen onbekend zijn en het begrip militair industrieel complex nauwelijks éénduidig wordt omschreven (vaak is het een ‘scandal’-theorie^9.) bestaat er weinig reden om dit begrip zonder argument en feiten in te voeren.^10. Bovendien is het gebruik ervan vaak een aanloop tot het plausibel maken van een andere veronderstelling, namelijk dat er in de Sovjetunie sprake is van militarisering, het derde element van het begrip militarisme.

Militarisering houdt in dat het gehele sociale leven steeds meer wordt beheerst door de krijgsmacht en dat de maatschappij ondergeschikt is gemaakt aan de behoeften van het leger. Militarisering treedt bijvoorbeeld op in een periode van oorlogvoering (zoals de oorlogseconomieën van Engeland, de Sovjetunie en de Verenigde Staten gedurende de Tweede Wereldoorlog). Hoewel de civiele sector in de Sovjetunie in vergelijking met het Westen onderontwikkeld is en de militaire economie talrijke privileges geniet en een groter deel van het sociale produkt verbruikt dan in het Westen, kan men op grond van dergelijke gegevens niet concluderen dat de Sovjetmaatschappij vermilitariseerd is. Een interessant tegenbewijs wordt geleverd door het feit dat de militaire economie met dezelfde moeilijk-

4. Deze blijkt bijvoorbeeld ook uit hun wederzijdse percepties. Dit is recent onderzocht in een sociologische doctoraalscriptie uit Groningen. G. Snel, Wat je zegt ben je zelf..., Groningen, oktober 1983.

5. H. de Lange, De bewapeningswedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie, 1945-1980, Groningen 1982, hoofdstuk 13.

6. R. Pipes, ‘Militarism and the Soviet state’, Daedalus, Fall 1980, pp. 1-12.

7. C.W. Weinberger, Annual report to the Congress. Fiscal Year 1983, Washington 8 februari 1982, pp. 1-22.

8. Over de bevoegdheid kernwapens in te zetten zie: D. Ball, Can nuclear war be controlled? Adelphi Paper 169, London 1981, pp. 30-35 en 43-45.

9. B. Brodie, War and Politics, London 1973, p. 289.

10. Vlg. D. Holloway, The Soviet Union and the arms race, London 1983.

[p. 810]

heden op het terrein van toelevering, distributie, transport en management kampt als de civiele economie.^11.

Het vierde element van militarisme is militaire idolatrie, het propageren van en verheerlijken van militaire idealen en deugden. Militaire idòlatrie treft men aan in de media, in de pers, in literaire produkten die zich afspelen in de periode van de revolutie-oorlogen en in de Tweede Wereldoorlog en ook zelfs in de kinderboeken van de Sovjetunie. De verheerlijking van militaire deugden neemt soms bizarre vormen aan. In de grote militaire encyclopedie komt bijvoorbeeld een trefwoord ‘bos’ voor dat op de volgende wijze wordt omschreven: ‘Eine der Hauptarten des Bodenbewuchses der Erde mit spezifischen Schutz- und Tarneigenschaften’.^12. Verstoppertje spelen? In onze ogen mogen de talloze uitingen van militaire idolatrie grotesk en infantiel lijken, maar het zou te ver gaan ze geheel en al te verwaarlozen. Uitgezonderd enkele militaire dictaturen in het bijzonder in Latijns-Amerika leidt de militaire idolatrie in de westelijke cultuur sinds het einde van de Eerste Wereldoorlog of ten minste sinds 1945 een perifeer en obscuur bestaan. In de Sovjetunie daarentegen komt een systematische vorm van idolatrie voor die herinnert aan de wereld van het Franse militarisme aan de vóóravond van de Eerste Wereldoorlog dat veertien jaar geleden zo boeiend is beschreven door de Leidse historicus Wesseling.^13. In de tweede plaats is militaire idolatrie een ernstig verschijnsel omdat men het effect daarvan op de bevolking en de invloed ervan op de politieke leiding niet kan vaststellen. In een ernstige crisissituatie die al vooraf is gegaan door vele andere crises, kunnen bevolkingen en politieke leiders langzamerhand hun zelfbeheersing gaan verliezen omdat zij min of meer in de militaire propaganda zijn gaan geloven. Tenslotte kunnen uitingen van militaire idolatrie de houding en het gedrag van de tegenpartij nadelig beinvloeden. De kans daarop is groter naarmate conservatieve stromingen in het Westen deze uitingen beter kunnen uitbuiten voor hun eigen politieke doeleinden. Al met al is militaire idolatrie een onderwerp dat serieus genomen moet worden. Tot besluit volgen hier enkele voorbeelden ervan:

11. A. Cockburn, The threat inside the Soviet military machine, New York 1983. H. Adomeit, ‘De gulzige moloch’, Intermediair, 13 mei 1983, pp. 11-15.

12. Sowjetische Militärenzyklopädie (hierna afgekort als S.M.), Oost-Berlijn, Heft 13, p. 102.

13. H.L. Wesseling, Soldaat en krijger. Franse opvattingen over leger en oorlog, Assen 1969.

Militaire deugden

Geen westelijk land bezit een officiële militaire literatuur waarin soldatendeugden zoals moed, dapperheid, heldendom, vaderlandsliefde etc. niet alleen worden opgehemeld, maar ook als volstrekt onmisbare eigenschappen van de soldaat worden beschouwd. In de Grote Militaire Encyclopedie worden ze min of meer uitvoerig omschreven, maar ook in allerlei andere militaire verhandelingen keren deze onderwerpen terug. Militaire deugden worden gerekend tot de ‘moralisch-kämpferische’ eigenschappen, zoals ‘... Pflichttreue, Treue zum Fahneneind, kämpferische Aktivität, Diszipliniertheit, Standhaftigkeit, Mut, Kühnheit, Entschlossenheit, Siegesstreben, Initiative, militärisches Können und physische Ausdauer’.^14. Ze maken deel uit van de soldatenplichten die in het imperialisme op een leugenachtige wijze worden beschreven: ‘Um die Angehörigen der werktätigen Klassen dazu zu nötigen, sich mit der Waffe in der Hand für ihnen fremde Interessen der Ausbeuter, der imperialistischen Monopole zu schlagen, wenden die herrschenden Klassen verstärkt die ideologische Manipulierung der Armeeangehörigen im Geiste des Antikommunismus und der rassistischen Überheblichkeit an’.^15. Soldatenmoed komt in de legers van de imperialistische staten, die onrechtvaardige en roofzuchtige oorlogen voeren om andere volkeren te onderwerpen en in slavernij te brengen, niet voor.^16. Zulke deugden kunnen in het imperialisme ook niet bestaan, want volgens het marxisme-leninisme bestaan er fundamentele verschillen tussen het socialistische en het burgerlijke vaderland: ‘Ein wahrhaftes Vaterland kann nur das sozialistische sein’.^17.

Soldatendeugden zijn de vrucht van het so-

14. S.M. Heft 18 p. 27.

15. S.M. Heft 13 p. 34.

16. S.M. Heft 13 p. 35.

17. S.M. Heft 21 p. 30.

[p. 811]

cialisme. Ondanks het opgekrikte gevoel van superioriteit dat in al deze geschriften doorklinkt, kan er toch sprake zijn van het tegendeel, namelijk angst en paniek. Deze worden als negatieve verschijnselen gekenschetst, die het beste kunnen worden overwonnen wanneer de soldaten ‘...sich eine solide ideologische Überzeugung und ein eben solches politisches Bewusstsein aneigenen sowie Vaterlandsliebe, Hass auf den Feind, Siegeszuversicht, Vertrauen in die eigene Kraft und die eigenen Waffen bei sich ausprägen’.^18. Angstige soldaten zijn nu eenmaal politiek, moreel, psychologisch, lichamelijk, technisch en tactisch onvoldoende opgeleid en voorbereid.^19. Angst, onzekerheid en paniek kunnen met name optreden in penibele oorlogssituaties, bijvoorbeeld wanneer de vijand kernwapens gaat inzetten. Met behulp van de soldatendeugden kunnen de angsten overwonnen worden.^20. Zeer kras laat generaal Volkogonov zich in dit verband uit over de functie van morele factoren: ‘Im Kriege, besonders in einem möglichen Raketenkernwaffenkrieg, werden sehr viele Probleme auftauchen, deren Lösung völlige Selbstlosigkeit erfordert, zum Beispiel die Überwindung grosser aktivierter Räume. Den Widerspruch zwischen der unbedingten Notwendigkeit, diese Aufgabe zu erfüllen, und der Möglichkeit, eine gefährliche Strahlungsdosis aufzunehmen, löst der Mensch dadurch, dass er seinen Selbsterhaltungstrieb bewusst seiner inneren moralischen Einstellung, seine militärische Pflicht bedingungslos zu erfüllen, unterordnet’.^21.

18. S.M. Heft 22 p. 19.

19. S.M. Heft 22 p. 19.

20. A.A. Gretschko, Auf Wacht für den Frieden, Moskou 1971, pp. 71-72.

21. D.A. Wolkogonow, Ethik für den sowjetischen Offizier, Oost-Berlijn 1975, pp. 170-171.

De vijand en klassehaat

Uit het voorgaande blijkt dat de militaire literatuur van de Sovjetunie slechts de kleuren zwart en wit kent. Dit wordt duidelijk in passages, die over de vijand spreken, ofschoon de militaire encyclopedie spreekt over de tegenstander.^22. In 1968 merkte de tegenwoordige minister van defensie Oestinov op dat de Sovjetunie geconfronteerd werd ‘...mit einem erfahreren und heimtückischen Gegner..., der es versteht, sich der neuen Lage in der Welt anzupassen’.^23. Vijf jaar later zei hij dat de partij zich beslist keerde ‘...gegen das Eindringen bürgerlicher und kleinbürgerlicher Anschauungen und Sitten in unsere Umwelt. Für den Kommunisten, für den Sowjetbürger ist der aktive Kampf gegen feindliche ideologische Einflüsse ein Kampf für den Sieg der Prinzipien des Sozialismus, für den Sieg unserer Ideale’.^24. De principiële onverzoenlijkheid van de communistische ideologie blijkt telkens wanneer een bijzondere soldatendeugd ter sprake wordt gebracht, namelijk het haten van de klassevijand. Volkogonov noemt dit geen blinde haat, want haat die berust op de wetenschap dat twee werelden principieel tegenover elkaar staan.^25. Het bontst maken het twee Oostduitse epigonen die een onderscheid maken tussen rechtvaardige en onrechtvaardige haat. De laatste is de haat van de imperialisten tegen het socialisme. Klassehaat is een rechtvaardig en diep zedelijk gevoel. Het socialisme kan het imperialisme pas overwinnen wanneer men geleerd heeft het te haten. Door de auteurs worden deze opvattingen toegepast op de militaire ethiek van het socialisme.^26. In dit verband citeren wij Erich Honecker: ‘Der junge Soldat hat die Skrupellosigkeit, Brutalität und Heimtücke der deutschen Imperialisten nie am eigenen Leibe zu spüren bekommen; ihm fällt es deshalb leichter, den Freund zu erkennen als den Feind. Aber seine Aufgaben wird er nur dann in jeder Situation erfolgreich erfüllen können, wenn er den Imperialismus, seine Ziele und Absichten genau erkennt, wenn er den Feind mit derselben Leidenschaft und Überzeugung hasst, wie er den Freund liebt und ihm vertraut’.^27. Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat deze Oostduitse auteurs nog een andere waarde behandelen, namelijk geluk. In de eerste plaats bespreken zij het geluksgevoel na afloop van een militaire overwinning. Daarna vermelden zij het ge-

22. S.M. Heft 15 p. 89.

23. D.F. Ustinow, Ausgewählte Reden und Aufsätze, Oost-Berlijn 1981, p. 152.

24. D.F. Ustinov, o.c. p. 17.

25. D.A. Wolkogonow, o.c. pp. 61-66.

26. A. Loose en L. Glass, Wehrmoral und Soldatenethos im Sozialismus, Oost-Berlijn 1975, pp. 71-74.

27. A. Loose en L. Glass, o.c. pp. 75-76.

[p. 812]

luksgevoel na afloop van een militaire inzet in de tijd van vrede. Als voorbeelden worden genoemd: ‘Die Errichtung des antifaschistischen Schutzwalls 1961 in Berlin und die Kampfbereitschaft, die die Aggression gegen die Republik Kuba im Jahre 1962 verhindern half...’.^28. Er kunnen nog talloze andere voorbeelden van militaire idolatrie in de Sovjetunie worden gegeven. Men kan denken aan de paramilitaire opleiding van de jeugd, waarbij de school een voorhof van het leger wordt.^29. In dit geval ziet men het leger als de school van de natie en de officier als de onderwijzer. De vroegere minister van defensie, maarschalk Gretsjko, heeft in dit verband eens geschreven: ‘Der sowjetische Offizier ist nicht schlechthin ein Militärspezialist im engen Sinne dieses Wortes. Er ist auch Pädagoge und Erzieher’.^30. Een ander frappant voorbeeld is het onderscheid tussen rechtvaardige en onrechtvaardige oorlogen. Onrechtvaardig zijn de oorlogen van en tussen de imperialistische staten. De Tweede Wereldoorlog begon als een onrechtvaardige oorlog tussen enerzijds Duitsland en anderzijds Engeland en Frankrijk in 1939, maar werd na de Duitse overval op de Sovjetunie voor Engeland en Frankrijk een rechtvaardige oorlog.^31.

De voorgaande passages hebben een beknopte indruk gegeven van enkele kenmerken van de wijze waarop in de Sovjetunie militaire deugden en idealen worden aangeprezen. Er kunnen twee lessen uit worden getrokken. Een imitatie ervan onder het mom van de Sovjetbedreiging en de noodzaak van verweer daartegen brengt niet alleen onze democratie in gevaar, maar sloopt tevens onze belangrijkste machtmiddelen. Dat blijkt duidelijk uit de wijze waarop de Sovjetunie de macht van het imperialisme inschat. In de tweede plaats maakt het voorgaande duidelijk dat een voorwaarde voor een politiek van ontspanning en samenwerking met de Sovjetunie is dat men de ideologische achtergronden van de Sovjetunie goed kent. Dit betekent noch een ‘Koude Oorlog’-houding noch het inslikken van kritiek op het communisme.

28. A. Loose en L. Glass, o.c. p. 116.

29. Zie o.a. M. van den Heuvel. De militair-patriottische opvoeding van de sovjet-jeugd. NIVV Den Haag 1979.

30. A.A. Gretschko, o.c. p. 73.

31. S.M. Heft 5 pp. 36-37. Voorts: W. Scheler en G. Kiessling, Gerechte und ungerechte Kriege in unserer Zeit, Oost-Berlijn 1981.