De Gids. Jaargang 146

[p. 804]

Kroniek & kritiek

Ondergronds leven
Wiel Kusters

5

De ‘ijsprinses’ uit de in 1982 verschenen gelijknamige novellenbundel van Eric Terduyn - pseudoniem van de psycholoog, filmer en fotograaf Emiel van Moerkerken - heet Gretta-Lenore, is negentien jaar en studeert medicijnen in Groningen. Zo beschrijft de hoofdpersoon, Nils Alting, zijn eerste ontmoeting met haar op zijn logeeradres in Parijs, najaar 1938: ‘Dinsdag slof ik, na lang uitslapen, in pyjama de trap af, naar de badkamer. Daar gaat de deur open en een meisje met lang nat haar, gehuld in een ruim geplooid badlaken, glipt schichtsgewijs op blote voeten licht springend in een paar passen de gang door en de trap op; boven hoor ik een deur dichtslaan. Ik wankel de magnolia-geurende dampwarmte van de badkamer binnen en val neer op het bankje, een flauwte nabij. Alles had misschien zeven tellen geduurd en terwijl ik de witte gestalte met mijn ogen volgde had ik haar voorbijschietende profiel één milliseconde scherp gezien. Duizelig onder de douche staande, lijkt het mij of ik een hallucinatie heb gehad, al kan ik het beeld van het dansend schrijdende meisje weer gemakkelijk voor de geest halen, alsof ik het al eens eerder ooit gezien of gedroomd heb.’ Tijdens een van hun latere ontmoetingen vertelt Gretta-Lenore de verliefde Nils over een bezoek aan het Jungfraujoch in het Berner Oberland. ‘Bij het station hadden ze in het eeuwige ijs een soort grot uitgehouwen: een grote zaal met ijspilaren; de bodem was spiegelglad, je zou er kunnen schaatsen. De zoldering en vooral de wanden waren gepolijst, ze voelden niet als ijs aan alsje er langs streek met je hand, en ook niet erg koud. Er waren ook een paar nauwe gangen waar je je doorheen dacht te moeten wurmen, maar je glééd erdoor. En alles in de kleur van beschaduwde taptemelk, behalve de gelige elektrische lampjes.’ Ze lachte: ‘In een prospectus stond: “Im Eispalast dammert die silberhaarige Eisprinzessin.”’

Men zou zeggen, dat hiermee de associatie van Gretta-Lenore met ‘ijs’ afdoende verklaard is. Het verhaal, waarin het meisje verder over de geluksgevoelens spreekt die zij ervoer daarboven in de sneeuw en ijle lucht, moet voldoende indruk hebben gemaakt op haar aanbidder om zich in diens hoofd vast te zetten als een blijvende associatie. Later blijkt zelfs Nils' vriend Gustl op de hoogte van Gretta-Lenores status als Eisprinzessin.

Toch valt er over dat ‘ijs’ nog wel iets meer te zeggen, en wel in samenhang met de vreemde sensatie die Nils Alting ervoer toen het meisje die eerste keer aan hem voorbijflitste. Hij kan zich, zo citeerde ik al, haar dansendschrijdende gestalte weer gemakkelijk voor de geest halen als hij dat wil en spreekt in dit verband zelfs van een ‘mythologische oerverschijning, iets wat helemaal niet zo mijn genre is’. Wanneer hij Gretta-Lenores vader van dit merkwaardige fenomeen op de hoogte brengt,

[p. 805]

beschrijft hij de ontmoeting als een ‘filmscène met een snelle beweging waarin plotseling een “freeze-frame” voorkwam, zodat één bepaalde bewegingsfase even gestold scheen’. (Men lette op het woord freeze.) Door toedoen van Gustls vader komt even later de aap uit de mouw. Is Nils in de Rue de Seine misschien langs de surrealistische galerie Gradiva gekomen? En heeft hij daar dan misschien een foto gezien van het Griekse reliëfbeeld van de schrijdende meisjesfiguur, waaraan de naam van die galerie ontleend is? Hij kan zich de afbeelding niet herinneren. Later pas komt ze in zijn geheugen terug, als de vader van Gustl, die psychiater is, uit deel IX van Freuds Gesammelte Schriften een losse briefkaartfoto te voorschijn haalt van die Gradiva. Ditmaal beschrijft Nils zijn merkwaardige sensatie bij de badkamer als een ‘foto-tijdopname met bewegingsonscherpte en gesuperponeerd een scherpe flitslichtopname’.

Wie deel IX van Freuds Gesammelte Schriften opslaat (of deel VII van zijn Gesammelte Werke) vindt daarin een meer dan negentig pagina's lange studie over ‘Der Wahn und die Träume in W. Jensens “Gradiva”’. In zijn novelle Gradiva (1903) vertelt Wilhelm Jensen het verhaal van een jonge archeoloog, Norbert Hanold, en diens gefascineerde en door hemzelf niet begrepen belangstelling voor het reliëf van een jonge vrouw. Omdat ik Jensens verhaal niet bij de hand heb, citeer ik uit de nogal uitvoerige samenvatting die Freud ervan geeft: ‘Das Bild stellt ein reifes junges Mädchen im Schreiten dar, welches sein reichfaltiges Gewand ein wenig aufgerafft hat, so dasz die Füsze in den Sandalen sichtbar werden. Der eine Fusz ruht ganz auf dem Boden, der andere hat sich zum Nachfolgen vom Boden abgehoben und berührt ihn nur mit den Zehenspitzen, während Sohle und Ferse sich fast senkrecht emporheben. Der hier dargestellte ungewöhnliche und besonders reizvolle Gang hatte wahrscheinlich die Aufmerksamkeit des Künstlers erregt und nach so viel Jahrhunderten nun den Blick unseres archäologischen Beschauers.’

Volgens Freud heeft Wilhelm Jensen ons met zijn verhaal zonder het te willen een volledig correcte psychiatrische studie geleverd. Want wat is er aan de hand? De archeoloog Hanold is in zijn kinderjaren zeer nauw bevriend geweest met een buurmeisje van zijn leeftijd. Door zijn latere hartstocht voor de oudheidkunde is de herinnering daaraan verdwenen, voordat die vriendschap zich tot liefde en passie kon ontwikkelen. Hij stelt alleen nog maar belang in vrouwen van steen en brons. Freud spreekt in dit verband van verdrongen erotische gevoelens en verklaart daarmee de merkwaardige ingevingen en vermeende hallucinaties die Hanolds gedrag gaan bepalen. Het verdrongene keert in het bewustzijn terug; en dat juist daar waar het middel tot verdringing in gelegen was: in zijn archeologische bezigheden. Fraai is bij dit alles, dat de plaats van handeling Pompeji is: daar, in deze opgegraven stad meende Hanold de vrouw die voor het Gradiva-beeld model moet hebben gestaan en van wie hij zonder bewuste redenen aanneemt dat zij er bij de ramp van het jaar 79 om het leven is gekomen, te zullen weerzien. Een irrationele verwachting.

De relatie van Terduyns boek De ijsprinses tot Gradiva van Wilhelm Jensen is een merkwaardige. Leidt de confrontatie met de stenen Gradiva bij Jensen tot de terugkeer van verdrongen gevoelens, bij Eric Terduyn zien we het omgekeerde gebeuren. Daar brengt de vliegensvlugge aanblik van het meisje Gretta-Lenore in het geheugen van de hoofdpersoon een ‘beeld’ tot stand, dat zijn bijzondere uitwerking voor een deel blijkt te ontlenen aan een vergeten reliëf (uit de etalage van nota bene een surrealistische galerie), maar dat zelf ook weer een soort stolling ondergaat en een ‘foto’ wordt, die een bewuste verliefdheid veroorzaakt en markeert. ‘Ik heb jou liever dan het meisje op dat plaatje.’

Wat Nils Alting in de gestalte van de stenen Gradiva getroffen zal hebben, is, denk ik, niet zozeer het sierlijke van haar gang, alswel het

[p. 806]

feit dat deze jonge vrouw, gestold of bevroren als een ‘ijsprinses’, beweegt en stilstaat tegelijk. Zo verbeeldt zij onder meer zijn liefde tot de fotografie, een van de steeds terugkerende motieven in de ‘Nils Alting verhalen’, zoals de ondertitel van De ijsprinses luidt. Ook zonder camera fotografeert de hoofdpersoon zich zijn blijvende beelden bij elkaar, zoals hier, in een fragment uit een ander verhaal, ‘Anabels Heimkehr’: ‘Bliksemsnel klapte ze met beide handen het bovenstuk van haar badjas open en dicht. In die halve of kwartseconde zag ik haar kleine borsten, met donkere kringen om de uitspringende tepels, en waarvan het nabeeld in mijn ogen nog door haar badjas heen bleef branden. [...] Het beeld van haar borsten - waar ik, eerlijk gezegd, nooit zo op gelet had, het was bij haar steeds: haar gezicht, haar ogen, haar mond - bleef sindsdien voorgoed in mijn geest, “in meiner Seele” gegrift’.

In hetzelfde verhaal beschrijft Nils een experiment met Anabel, waardoor meer dan honderdvijftig pagina's verderop, en zeven jaar later, het afscheid van Gretta-Lenore in een bijzonder licht komt te staan. Uit ‘Anabels Heimkehr’: ‘Ik pakte de vroeger door Tom bij de pianostudie gebruikte metronoom en de lensloze Compur-sluiter uit de kast; we keken of we door de sluiter in 1, 1/5, 1/10 tot 1/250 seconde de metronoomwijzer in zijn beweging stil konden zien staan (dit viel niet mee). We keken door de sluiter naar elkaars gezicht en moesten zeggen of we gezien hadden: tong uit, mond open, malle grijns... Het bleek dat we in 1/100 seconde nog gemakkelijk elkaars gezichtsuitdrukking konden herkennen. Dolle pret, haar schaterlach. “Du hast gesehen my nipples half a second, was willst du noch mehr...” zei ze lachend. Ik zei: “Tausend Sekunden.”’ En uit het laatste verhaal van de bundel: ‘Ze staat daar alleen; flink en zelfstandig zoals ze is. Ik zie haar zwaaien zoals je naar een kind zwaait, de hele arm heen en weer, met de handpalm naar mij gericht. Ze doet een paar passen naar de rand van het perron. Haar smalle gezicht onder de ijsmuts; mijn ijsprinsesje... Kordaat, maar teleurgesteld en machteloos. De arm met de witwollen handpalm zwaaiend, als een metronoom, heen en weer. Ik wuif terug. Ze blijft zwaaien. Tenslotte zie ik nog het bewegende witte, waarvan ik weet dat het haar hand is.’

Herinnering. Dat is kijken in de seconden of delen van seconden die daarvoor staan. Maar ten slotte verdwijnen soms ook die beelden: dan is er alleen nog een weten.

6

Nog eens ‘oog en tijd’ in De ijsprinses: ‘(...) Man Ray's bekende Metronoom met een oog bovenop de heen en weer klappende wijzer. Wij moeten nu trouwens ook de tijd in het oog houden, zei hij.’

7

Heeft het ondergrondse ook iets met ‘tijd’ en ‘zien’ (met fotograferen dus) van doen? De ijsgrot van de ijsprinses is een conserverende ruimte ‘in de kleur van beschaduwde taptemelk, behalve de gelige elektrische lampjes’. Maar hoe staat het met het donker onder de grond? In het verhaal over Gretta-Lenore komen niet alleen de Parijse catacomben ter sprake - ‘luguber en indrukwekkend’ -, maar in het verlengde daarvan ook de Zuidlimburgse mergelgroten. Over een van deze grotten lezen we in een jeugdherinnering van Nils Alting: ‘Hier hadden de kinderen Heuts mij op een avond heengevoerd, stiekem via een verborgen zij-ingang (want de hoofdingang was door de gids afgesloten), tot in het hoge gewelf, groot als een zaal, en met de ene petroleumlamp die we meehadden nauwelijks te verlichten. Aan het eind van een korte zijgang bevond zich een zware ijzeren deur met een sleutel in het slot. Toen we de deur openden woei ons een kille wind tegemoet. Het bonggeluid van het dichtslaan van de deur ging me door merg en been.’

[p. 807]

Het beklemmende van zo'n onder de grond dichtslaande deur: dat kennen we ook uit De onzichtbare steden van Italo Calvino (zie Ondergronds leven in De Gids 1983/7). En ook schieten me daarbij deze regels uit het gedicht ‘Vorhölle’ van Georg Trakl door het hoofd:

Nachhallen die purpurnen Flüche
Des Hungers im faulenden Dunkel,
Die schwarzen Schwerter der Lüge,
Als schlüge zusammen ein ehernes Tor.

De hekdeuren van de Geulemergrot (bij Valkenburg) doen Nils denken aan de grot uit zijn lievelingsboek, Tom Sawyer: ‘de romantiek van Tom Sawyer en Becky Thatcher plaatste ik in mijn verbeelding steeds in een gewone mergelgroeve.’ Ook in het verhaal ‘Oma's hemelvaart’ moet de jonge Alting aan Tom en Becky denken. Samen met een aantal andere kinderen van een internaat in Noordwijkerhout beheert hij het ‘hemelhol’: ‘een ronde kuil, uitgegraven en met zand ommuurd, zodat het dak (twee oude deuren aangevuld met asfaltpapier en met een dunne laag zand bedekt) nog een flink stuk boven de grond uitkwam. Voor de ingang hing een dik gordijn.’ Een van de meisjes die het hemelhol mogen betreden is Froukje: ‘Ik wist meteen: zó moest Becky Thatcher er uitzien! Een engel in het hemelhol, zei ik tegen mezelf.’ En een paar pagina's verder lezen we: ‘Ik fantaseerde dat ik, net als Tom Sawyer met Becky Thatcher, in een diepe grot verdwaald was met Froukje.’

Het ‘hemelhol’, een merkwaardige verbinding van ‘hoog’ en ‘laag’, althans wat zijn naam betreft, krijgt tegen het eind van het verhaal een uiterst bizarre betekenis: de zonderlinge oma uit de titel, een oude dame die met welbehagen in jongensbilletjes knijpt, verongelukt tijdens een dronken poging het hol binnen te dringen: zo vaart zij op averechtse wijze ten hemel.

De kinderlijke fantasieën over vampirisme, zoals die in ‘Oma's hemelvaart’ voorkomen, en de gesuggereerde gelijkenis tussen Oma en de wolf uit Roodkapje, maken van het toch al zo dubbelzinnige hemelhol een soort grensgebied van het bewuste en het onbewuste, een plaats waar wat wij wel of niet willen denken herkenbaar kan worden of in het duister verzinken. Dat ‘Oma's hemelvaart’ zich onder kinderen afspeelt, maakt deze interpretatiemogelijkheid niet minder plausibel.

Onontkoombaar dringt zich hier nu ook een associatie met de donkere kamer van de fotograaf aan me op. Niet alleen omdat Nils Alting in de overige verhalen uit De ijsprinses zo hartstochtelijk met film en foto in de weer is, maar ook en vooral omdat hij het te veel licht doorlatende gordijn voor de ingang van het hemelhol afkeurt en voor het construeren van een labyrint-ingang pleit: ‘twee gangen naast elkaar, verbonden door een haarspeldbocht en van boven afgedekt; dan zou er geen licht door kunnen want dat ging niet om de bocht, en het hemelhol zou pikdonker zijn. [...] Ik vertelde er bij, dat een fotowinkel thuis ook zo'n ingang had voor de donkere kamer.’

Het ondergrondse heeft alles met duister te maken. Met zien en met tijd en het ontbreken daarvan. Met ‘fotograferen’ en vergeten. Uit ‘Anabels Heimkehr’: ‘Er waren hier nog overblijfselen van een staatsgevangenis, en misschien wel onderaardse gangen met bengende ijzeren deuren, en oubliettes, vergeetputten. Tom had destijds beweerd: daar word je ingegooid en vergeten, húúú!, of je vergeet zelf alles.’

8

In verband met het onder de grond dichtslaan van deuren kijk ik nog even terug naar het eerste fragment dat ik hier uit De ijsprinses geciteerd heb. ‘Daar gaat de deur open en een meisje met lang nat haar, gehuld in een ruim geplooid badlaken, glipt schichtsgewijs op blote voeten licht springend in een paar passen de gang door en de trap op; boven hoor ik een deur dichtslaan.’ Hoewel het geluid van boven komt, hoor ik in het dichtslaan van die

[p. 808]

deur het versterkte geluid van een klikkende sluiter. Alles zwart, alles donker, om wat daarvóór nog zichtbaar was beter te blijven zien.