De Gids. Jaargang 146

Dood en leven
G. van Benthem van den Bergh
Over normale en abnormale grootmachten

Het brute neerschieten van een uit zijn koers geraakt verkeersvliegtuig door een Sovjetstraaljager heeft terecht veel verontwaardiging gewekt. Zelfs al was het in feite een Amerikaans spionagevliegtuig - hetgeen niet aannemelijk is gemaakt - zou dat een armetierig excuus zijn. De dood van bijna driehonderd nietsvermoedende passagiers valt ook dan niet te rechtvaardigen. Dat te meer, omdat alleen een gedwongen landing het bewijs van spionage-apparatuur had kunnen leveren. En als de Sovjet-luchtmacht niet in staat is een verkeersvliegtuig te identificeren en tot landen te dwingen, is ze geen knip voor de neus waard. Al weten we langzamerhand wel, dat communistische staten niet in staat zijn fouten (of misdaden) toe te geven (met Kroetsjovs befaamde rede als uitzondering), het viel toch

[p. 678]

tegen dat er pas na weken enig blijk van medeleven met de nabestaanden af kon.

Niettemin dook ook hier weer de Pavlov-reactie op, die ieder blijk van verontwaardiging over daden van de Sovjetunie onmiddellijk omzet in een doelbewust pogen de koude oorlog aan te wakkeren en de ontspanning om zeep te helpen. Zeker, beide grootmachten maken propagandistisch gebruik van de wandaden van hun tegenstander. Maar sluit dat terechte - en spontane - verontwaardiging uit? Willen verkeersvliegers de koude oorlog, of gewoon betere bescherming tegen dit soort bruut geweld? Had Reagan het zich tegenover het Amerikaanse publiek kunnen veroorloven geen harde woorden te gebruiken? Was dat niet des te meer nodig om de onderhandelingen in Genève te kunnen voortzetten en daar zelfs concessies te doen? De Pavlov-reactie komt voort uit de stelling, dat Amerika een ongebreidelde koude oorlog nastreeft en iedere gelegenheid aangrijpt om die toestand te bereiken. De ontwikkeling van de internationale politiek wordt zo verklaard uit de slechte eigenschappen van de Verenigde Staten. Amerika zou geen gewone grote mogendheid zijn, maar een (kapitalistisch) imperialistische, en zou daarom uit zijn op de wereldoverheersing. De schuld voor koude oorlog en toegenomen spanning ligt altijd bij Amerika.

Wat we hier in werking zien is de dommekracht van ideologie die op dualistisch denken berust. Ieder conflict wordt teruggebracht op de kwade eigenschappen van de tegenstander. Wij dragen geen schuld, wij zijn gedwongen te reageren. Dat de tegenstander zou kunnen reageren op iets dat wij doen, daar is geen sprake van. Schuldtoewijzing is eigen aan alle conflicten en wordt des te belangrijker naarmate deze conflicten bedreigender zijn. De schuldvraag leidt tot eindeloze ruzies tussen geliefden en tot eindeloze polemieken in en over politiek.

De geschiedschrijving in het Westen van de koude oorlog is een goed voorbeeld. Tot aan het uitbreken van de oorlog in Vietnam stond de schuld van de Sovjetunie aan het beginnen en doen voortduren van de koude oorlog vast. Het Westen was gedwongen te reageren door ‘indamming’ van de Sovjet-macht. De Sovjetunie was inherent expansionistisch, het Westen inherent defensief. Dit beeld werd door de ‘revisionisten’ (David Horowitz, Gabriel Kolko) eenvoudig omgekeerd. De Verenigde Staten lokten de koude oorlog uit en waren ‘imperialistisch’, de Sovjetunie moest zich daar als ingesloten staat wel tegen verdedigen. Dit soort geschiedschrijving wordt door de schuldvraag bepaald, feiten worden gerangschikt en getuigen aangeroepen als in het pleidooi van een advocaat.

Een wat meer gedistantieerde analyse van de samenhangen tussen handelingen van de rivalen, van hun zetten en tegenzetten en van het daaruit voortkomende - door geen van beide in die vorm gewilde of voorziene - verloop van de gebeurtenissen werd pas mogelijk in dejaren zeventig, in de tijd van de ontspanning. (Zie bijvoorbeeld het werk van Daniel Yergin of John Lewis Gaddis). De schuldvraag verdween naar de achtergrond, een meer uitgebalanceerde visie werd mogelijk. De koude oorlog kon worden gezien - althans in het Westen - als een tweezijdig proces, dwangmatig voortkomend uit de traditionele rivaliteit tussen grote mogendheden, zij het versterkt door ideologische spanningen.

Maar als de conflicttemperatuur stijgt komen de oude voorstellingen weer naar boven. De schuldvraag leidt weer tot het schrijven van het requisitoir van een officier van justitie of het pleidooi van een advocaat, die analyses verdringen waarin niet naar goed of kwaad maar naar de feitelijke samenhangen wordt gevraagd.

In ons zustertijdschrift Tirade, dat als enig ander literair tijdschrift aandacht besteedt aan de internationale politiek, schrijft redacteur H.F. Cohen van tijd tot tijd zulk een requisitoir. Daarom ga ik hier nader op zijn geschriften in.

[p. 679]

Maar eerst nog dit. Cohen beroept zich op het gedachtengoed van J. de Kadt, waarvan hij vindt dat er ten onrechte geen aandacht aan wordt besteed. Dat ben ik ten dele met hem eens (vergelijk De Gids jg. 144/1, 1981), maar beslist niet waar het De Kadts ideeën over de internationale politiek betreft. De Kadt werd niet moe te wijzen op het perfide expansionisme van de Sovjetunie, dat slechts door tegenmacht kon worden tegengehouden (en liefst teruggedrongen). Daarom richtte hij onophoudelijk zijn toorn op de slappe houding en het gebrek aan weerbaarheid van de westerse democratieën. Voor De Kadt was de schuldvraag geen vraag. Hij zag de Sovjetunie niet primair als staat, maar als belichaming van het door hem zo gehate communisme. De drijvende kracht van de buitenlandse politiek van de Sovjetunie was de binnenlandse politieke ideologie en het machtssysteem van de Sovjetunie. De Kadt had daarom geen enkel oog voor het tweezijdige van de internationale politiek, namelijk voor het proces van zet en tegenzet, dat voortkomt uit de dwangmatige rivaliteit van grote mogendheden. De Sovjetunie was immers geen normale grootmacht, maar een kwaadaardig gezwel, een Fremdkörper in de statengemeenschap. Eigenlijk diende die bron van kwaad geëlimineerd. Maar helaas lieten kernwapens - de wederzijds verzekerde vernietiging - dat niet toe.

Dit is nog steeds het stramien van Cohens artikelen, zij het in wat afgezwakte vorm. Ik baseer me voor het volgende op zijn meest recente bijdrage, die uitgaat van twee eerder in Tirade verschenen artikelen (272/3 en 278/9) en is opgenomen in de bundel Te beginnen bij Nederland: opstellen over oorlog en vrede (Amsterdam, 1983). Uit de titel blijkt al meteen het De Kadtse perspectief: ‘De Sovjetunie: een grootmacht als een andere?’. Maar het is ook mogelijk dat Cohen door de Franse sovjetoloog Alain Besancon is geïnspireerd, die het tweede hoofdstuk van zijn interessante The Soviet Syndrome (ik heb alleen de Engelse vertaling) als titel ‘A state unlike any other’ meegaf.

Cohen bedoelt zijn vraag natuurlijk retorisch: de Sovjetunie is volgens hem geen normale, maar een pathologische grootmacht, niet in staat tot de ‘imperiale zelfbeperking’ van andere grote mogendheden. Cohen schrijft cursief: ‘De enige vorm van machtsbeperking die het kent, is de door tegenmacht afgedwongene’. En dat zou dan voortkomen uit de Russische historie en vooral uit de ‘leninistische leer die hun (het Sovjet-bewind) gehele handelen doortrekt’. De essentie daarvan zou zijn ‘het vasthouden tot het uiterste aan elk eenmaal verworven stukje macht, de ongeremde toepassing van geweld als alle andere middelen om de eigen machtspositie te handhaven zijn uitgeput, het tot “onomkeerbaar” verklaren van elke nieuwe verovering’. In die leer ligt het ‘pathologische’ van de Sovjetunie, volgens Cohen. En hij stelt zich dan de omineuze vraag: ‘...of wij in het democratische Westen met een dergelijke grootmacht op één planeet vreedzaam naast elkaar kunnen bestaan?’.

Gelukkig schrijft hij meteen daarna, dat de Russische kernbewapening het voeren van een oorlog om dat probleem op te lossen onmogelijk maakt. Houdt dat niet in dat het Westen wel gedwongen is om met de Sovjetunie om te gaan alsof het een volstrekt normale grootmacht ware? Stelt Cohens gebruik van de term ‘pathologisch’ dan meer voor dan het vervangen van het etiket ‘slecht’ door het etiket ‘ziek’ - dat de associatie ‘slecht’ trouwens behoudt.

Maar wat is ‘normaal’ gedrag voor grootmachten eigenlijk? Is dat zelfbeperking? Of is het nu juist gedrag, zoals het volgens Cohen uit de leninistische leer voortvloeit? Hoe worden staten tot grote mogendheden? En kunnen we grote mogendheden gelijkstellen met imperia, zoals het Romeinse Rijk of het oude China?

De Europese staten - en Rusland behoort tot hun kring - zijn zelf ontstaan uit een voortdurende eliminatiestrijd tussen feodale huizen, die kleinere territoria beheersten. De dynasti-

[p. 680]

sche staten, die uit deze strijd voortkwamen, bleven die eliminatiestrijd voortzetten. Zo werden Zweden, Spanje, Portugal en Holland uitgeschakeld. En al werd de eliminatiestrijd ingeperkt door de politiek van machtsbalanceren, dat was geen beletsel voor de verdeling van Polen tussen de drie grootmachten Pruisen, Oostenrijk-Hongarije en Rusland. De matiging van de machtsstrijd in Europa werd bovendien mogelijk gemaakt door de expansie van de grootmachten - en van een paar kleinere - buiten Europa.

Het Russische rijk nu begon vanuit de kleine Moscovitische staat, die alleen kon overleven door militairisering van de samenleving, waardoor het een sterk landleger op de been kon houden. Verdediging vereiste vaak aanval. Het centrum van de staat kon makkelijker worden verdedigd door meer en meer perifere gebieden onder controle te brengen. Dat is als zodanig geen bijzonder geval. Het is hooguit de landlocked geografische positie, die het Russische rijk en zijn opvolger de Sovjetunie specifieke trekken geeft: expansie naar Azië, geografisch contigu in plaats van door zee gescheiden; sterke landlegers en daardoor een gecentraliseerd, militair-hiërarchisch staatsbestel (Peter de Grote). Het Sovjet-veiligheidsdenken wordt ongetwijfeld beïnvloed door de wijze waarop de Russische grootmacht is gevormd. Daarbij stond steeds de beheersing van de periferie van het eigen rijk voorop. Dat bepaalt nog steeds de houding tegenover Oost-Europa. Geen machtsverlies: die stelregel was waarschijnlijk ook doorslaggevend bij de interventie in Afghanistan, waar de vrees voor een Chinees bruggehoofd bestond.

De vorming van en de strijd tussen grootmachten is altijd door stelregels bepaald, die Cohen leninistisch mag noemen, maar die in feite nog scherper door Machiavelli, of door Kautilya in India en de Legalisten in China zijn geformuleerd. Zoals Elias ergens het gezegde over een Amerikaanse pionier vermeldt: hij wilde niet al het land, hij wilde alleen het land naast het zijne. De politiek van grootmachten is altijd Realpolitik geweest: iedere grootmacht liet zich alleen door tegenmacht beperken. Van imperiale zelfbeperking was alleen sprake in gebieden waar slechts één grootmacht was overgebleven die een hecht geconsolideerd imperium had gevestigd en daarom niet meer gedwongen was tot rivaliteit en machtsstrijd met andere grootmachten. Misschien zijn de Verenigde Staten daarom een abnormale grootmacht, omdat zij door geschiedenis en geografische positie tot afzijdigheid en ‘imperiale zelfvoldaanheid’ waren voorbestemd. En ‘abnormaal’ in positieve zin was ook het Marshallplan, waarmee een potentieel concurrent machtiger werd gemaakt.

De Sovjetunie is dus een normale grootmacht, wat niet uitsluit dat zij als zodanig specifieke trekken vertoont die teruggaan op het eigen vormingsproces. Het is daarom onjuist de Sovjetunie als een ‘onwettig kind der geschiedenis’ te beschouwen, waartoe men in het Westen geneigd is. Macht en geweld en niet het recht zijn bepalend geweest voor de vorming van alle staten. Dat de Sovjet-leiders zich erover beklagen, zoals Cohen schrijft, dat zij als ‘onwettig’ worden beschouwd is niet ten onrechte. In ieder geval is het contraproduktief om het westerse beleid tegenover de Sovjetunie in termen van ‘straf’ en ‘beloning’ te rechtvaardigen. Dat is nodeloos beledigend moraliseren, dat de Sovjetunie alleen maar versterkt in het ongewenst geachte gedrag. Het is veel beter om dat soort maatregelen te verdedigen in termen van rivaliteit of ‘vreedzame coëxistentie’. Westers gemoraliseer geeft het Sovjet-establishment alleen maar middelen om het chauvinisme van de eigen bevolking aan te wakkeren. Andropov gaf daar onlangs een goed voorbeeld van.

Daarmee hoeft de afkeer van het Sovjet-politieke stelsel nog niet te worden verhuld. Die afkeer is in het Westen nauwelijks nog een strijdpunt. De Sovjetunie heeft ook bij links en bij de door Cohen zo verafschuwde vredesbeweging geen enkel krediet meer. Illusies

[p. 681]

over een onderdrukkend en stagnerend stelsel, dat steunt op een staats- en partijmonopolie van alle belangrijke machtsbronnen, zijn verdwenen. Maar het vroegere beeld van anticommunisten van een monolitisch georganiseerde, effectieve en krachtige staat, die, als niet overal paraat wordt gestaan om hem een halt toe te roepen, stap voor stap de wereld zal veroveren, heeft ook geen enkele overtuigingskracht meer. De Sovjetunie wordt eerder gezien - door mij in ieder geval - als een ancien régime, als een binnen het eigen imperium militair sterke, maar politiek-economisch zwakke staat, omdat hervormingen (nodig om staat en samenleving sterker te maken) geblokkeerd zijn. Ze zijn geblokkeerd omdat iedere hervorming een niet te stuiten proces kan ontketenen dat de centrale staatsmonopolies en daarmee de privileges van de heersende establishment ondermijnt. De Sovjetunie kan het best worden vergeleken met het achttiende-eeuwse Frankrijk of met Nationalistisch China. Een revolutie is in de Sovjetunie alleen onmogelijk, omdat de bevolking zich er volstrekt niet kan organiseren en het beheersingsapparaat sterk en efficiënt is. Of dat laatste ook geldt voor de militaire macht naar buiten is zeer de vraag. Wanneer men zich niet alleen door hoeveelheden wapens laat biologeren, maar ook minder gemakkelijk te beoordelen factoren als staat van onderhoud en gebruiksgereedheid van bewapening en efficiency van de legerorganisatie en van de commando- en communicatiestructuur in aanmerking neemt, blijft er volgens een recente studie van Alexander Cockburn weinig van de tot axioma geworden conventionele superioriteit van de Sovjetunie over.

Cohen lijkt me daarom bij De Kadt te zijn achtergebleven. Hij roept het beeld op van een steeds sterkere Sovjetunie en hamert op de noodzaak van waakzaamheid en niet versagen in eigen militaire inspanning. Daarom kan hij de motieven van aanhangers van de ‘vredesbeweging’ niet begrijpen. Hij ziet dat alleen als onderwerpingsgedrag jegens de (machtiger geworden) Sovjetunie. Maar de veel plausibeler verklaring, dat mensen de kernwapenarsenalen een groter gevaar kunnen vinden dan mogelijk expansionisme van de Sovjetunie wil er bij hem niet in. De vredesbeweging dankt zijn opkomst volgens mij aan gewenning aan de status quo in Europa, aan het feit dat de Sovjetunie nu geen bedreiging voor West-Europa is. Men ziet niet in, dat dit het gevolg is van de kernwapenbalans en de daarmee verbonden toestand van wederzijds verzekerde zelfbeheersing, zoals ik wederzijds verzekerde vernietiging (in het Engels mad) heb geamendeerd. De navo garandeert daarbij dat Europa onder het bereik van wvz valt. Maar door gewenning en door onberaden uitspraken van de Reagan-regering lijken kernwapens nu de grootste dreiging.

Met Cohen ben ik het eens, dat de navo de grondslag van blijvende Europese veiligheid is - en van de bescherming der Westerse democratie. Zeker, als de Sovjetunie dat zonder enig risico voor het ontstaan van een kernoorlog zou kunnen doen, zou het West-Europa onder controle brengen, direct of indirect. Maar zolang dat risico blijft bestaan, zijn andere gevaren belangrijker. En die maken het noodzakelijk om normale relaties met de Sovjetunie te onderhouden. Cohen lijkt het bestaan van kernwapens haast te betreuren, omdat ze het uit de wereld helpen van de Sovjetunie verhinderen. Hij ziet daarom ook afschrikking als eenzijdig. Maar we leven nu en we zullen blijven leven in een wereld waarin de mogelijkheid van wederzijdse vernietiging de grootmachten voor het eerst in de geschiedenis dwingt om zich zo voorzichtig te gedragen dat zelfs een misschien niet in de hand te houden politieke crisis in Europa wordt vermeden. De grootmachten kunnen er immers nooit zeker van zijn, dat een militaire confrontatie, hoe klein ook, beperkt gehouden kan worden en niet op een kernoorlog zal uitlopen. Zelfbeperking van grootmachten is nu een eigenschap van hun onderlinge betrekkingen geworden. Zij worden daartoe door de kernwapenbalans gedwongen. Daarmee kan Cohens verhaal

[p. 682]

over ‘imperiale zelfbeperking’ in het museum van oudheden worden bijgezet.

Omdat de kernwapenverhouding niet alleen wederzijds is, maar ook een gedeeld gevaar inhoudt, is bovendien samenwerking tussen de grootmachten nodig. Er moet gewaakt worden tegen een ongewild uitbreken van een kernoorlog, tegen mogelijke gevolgen van verdergaande proliferatie van kernwapens, tegen het uit de hand lopen van crises en van conflicten in de derde wereld. De verbetering van de hot line en andere crisisbeheersingsmaatregelen; het zo goed mogelijk beveiligen van kernwapens (de Verenigde Staten hebben met dat doel de Sovjetunie het zogenaamde pal-systeem doorgespeeld, dat ieder ongeautoriseerd gebruik uitsluit); het overeenkomen van vertrouwenwekkende maatregelen en voortgaande beheersing van de wapenontwikkeling - dat alles vereist een zekere mate van ontspanning en van vertrouwen dat de rivaal de grondslagen van de wederzijdse zelfbeheersing niet zal aantasten. Daarom was Reagans rede over een ondoordringbare verdediging met behulp van satellietsystemen heel onverstandig en schadelijk.

Cohen zal het waarschijnlijk eens zijn met Amerikaanse strategen als Colin Gray en Samuel Huntington, die aanbevelen dat de navo over het militair vermogen komt te beschikken van een ‘forward retaliatory defense’, waarmee de Sovjetunie zou kunnen worden weerhouden van een militaire interventie in een Warschau Pact-land zoals Polen of Tsjecho-Slovakije. Een dergelijke milde versie van de ‘rollback’-politiek houdt in, dat men de Sovjetunie de vrije beschikking over zijn machtsbereik in Oost-Europa ontzegt. Ook dat is het ondermijnen van een van de grondslagen van wvz. Dat maakt ‘smalle onspanning’ onmogelijk en is daarom niet in het ‘welbegrepen eigenbelang’ van het Westen. Duurzame vrede vereist het blijvend voortbestaan van de ‘blokken’ van Oost en West. Het volgen van Cohens recept om de Sovjetunie als ‘abnormale’ grootmacht te behandelen is daarom kortzichtig en gevaarlijk.

Dat idee komt voort uit een denkfout, dezelfde die De Kadt al maakte - en die nu ook het uitgangspunt van de Van Oorschot-bundel Te beginnen bij Nederland blijkt te zijn. De flaptekst zegt het zo: ‘Dit boekje gaat uit van de werkelijkheid. Die werkelijkheid is het wereldwijde conflict tussen democratie en dictatuur’. Maar dat is de werkelijkheid helemaal niet. Het conflict tussen democratie en dictatuur is niet identiek aan het conflict tussen de grote mogendheden. Het eerste is een conflict tussen beginselen of ideologieën, het tweede een conflict tussen werkelijk bestaande menselijke groeperingen. Het ene overplanten op het andere kan gevaarlijk zijn, juist omdat het de werkelijkheid vertekent en de toch al zo sterke tendens tot dualistisch denken aanwakkert. Dat de Sovjetunie een dictatuur is en de Verenigde Staten een democratie zijn maakt die staten ongelijksoortig. Maar dat is een onvoldoende en onjuiste grondslag voor buitenlandse en veiligheidspolitiek. Al vind ook ik het aangaan van een ideologische confrontatie met de Sovjetunie nodig, het instandhouden en versterken van de wederzijdse zelfbeheersing dient te allen tijde politiek en militair te prevaleren.

Daarom is een achterhaald anticommunisme à la De Kadt, waarin de strijd voor democratie met internationale politiek wordt verward en de kracht en de dreiging van de Sovjetunie schromelijk wordt overschat, een slechte grondslag voor het denken over de moeilijke vraag naar de beste politiek van het Westen jegens de Sovjetunie. Op het ogenblik is er een niet te verwaarlozen stroming in de Verenigde Staten, die het streven naar militaire ‘pre-eminence’ (hier in de betekenis van superioriteit gebruikt) vooropstelt, waaruit dan alles verder zou volgen. Dat een vredesbeweging daartegenover beklemtoont dat het voorkómen van een kernoorlog de eerste prioriteit dient te zijn, vind ik volstrekt terecht. In navolging van De Kadts afkeer van ‘Ban de Bommers’ laat Cohen niet alleen zijn eigen minachting voor aanhangers van de vredes-

[p. 683]

beweging blijken, maar slaat bovendien alarm omdat de kans op oorlog door hun toedoen zou worden vergroot: ‘waar het pacifisme tot massabeweging wordt, wordt het voeren van oorlog voor een potentieel aanvaller nu eenmaal navenant aantrekkelijker’. (Tirade 280/281). Dat was misschien zo in het prenucleaire tijdperk, al werd Nederland niet in de tijd van het gebroken geweertje maar daarna door Hitler-Duitsland overrompeld. Maar in het nucleaire tijdperk komt zo'n samenhang in ieder geval pas aan de orde na volledige eenzijdige nucleaire ontwapening, hetgeen niemand in de vredesbeweging voorstaat. Dit soort bestrijding van de vredesbeweging is daarom zinloos.

Het dilemma (of de paradox) van kernwapens moet onder ogen worden gezien. Het zijn massavernietigingswapens, waarvan ieder gebruik apocalyptische gevolgen kan hebben. Daarom kan geen enkel gebruik ervan in redelijkheid worden gerechtvaardigd.

Maar juist de vernietigingskracht en de angst voor een kernoorlog houdt de nucleaire grootmachten in toom. Het risico van escalatie tot een kernoorlog moet daarom blijven bestaan, maar het moet tegelijkertijd zo onschadelijk mogelijk worden gemaakt, zonder een van beide partijen daarbij te bevoordelen. Dat vereist ‘schipperen’ à la Ter Braak, geen geideologiseer. Beide grootmachten zullen zich hoe langer hoe ‘abnormaler’ moeten gaan gedragen, zich overal waar nodig moeten beperken - en stabiele samenwerkingsvormen ontwikkelen om de gevaren van een kernoorlog zo klein mogelijk te maken. Hun ideologische en politiek-economische rivaliteit zal voortgaan, maar de rol van militaire macht zal daarbij steeds verder op de achtergrond moeten worden gedrongen. Prenucleair denken als van Cohen belemmert nodeloos een dergelijke ontwikkeling.