De Gids. Jaargang 146

[p. 676]

Kroniek & kritiek

Ondergronds leven
Wiel Kusters
4

In de roman Liberty of Een Nederlandse Amerikaan (1982) van Anton Haakman reist de verteller, Ben Dieben, via IJsland naar de Verenigde Staten. Hij wil een maand lang alleen zijn, ‘tot jezelf komen’, zoals zijn vrouw dat noemt. Zelf spreekt hij, onmiddellijk na dit citaat, van ‘naar mijzelf toereizen’, wat veel nadrukkelijker symbolisch klinkt. Aanvankelijk wil hij naar IJsland, maar wanneer men hem voorrekent dat een reis naar Amerika met een tussenlanding in Reykjavik aanzienlijk goedkoper is dan een reis met IJsland als bestemming, ligt zijn uiteindelijke reisdoel al vast: het verre westen.

Ik schrijf met opzet ‘het verre westen’, omdat Amerika in Diebens verhaal langzamerhand een soort elysium wordt, iets als de verblijfplaats van uitverkoren stervelingen, die in de Griekse mythologie eerst in het westen en later in de onderwereld werd gesitueerd. De parallel wordt in de roman twee keer, zij het heel even, expliciet. ‘Toteninsel’ is het sleutelwoord. De eerste keer gaat aan dit woord een dwaaltocht door het ondergrondse spoorwegnet vooraf. Dan neemt de hoofdpersoon de veerboot naar het Vrijheidsbeeld, symbool van the American Dream. ‘Vanaf het bootje [...] zag ik het eiland met de massieve sombere gebouwen waar de immigranten destijds in quarantaine moesten, in het zicht van het paradijs. Ellis Island, waar doet het me aan denken? De reproduktie die mijn vader zo mooi had gevonden, en die mijn moeder in de gang had laten hangen. Toteninsel.’ (Cursiveringen van mij.)

Het woord ‘Toteninsel’ schiet Dieben ook nog een keer door het hoofd in San Francisco, ‘een stad die ik ken uit mijn tweede, ondergrondse bestaan’ (waarmee de droom lijkt bedoeld, films die hij heeft gezien, boeken die hij heeft gelezen). Op een eiland in de baai ligt de Alcatraz-gevangenis. ‘Ik heb het sombere eiland alleen vanuit de verte gezien. [...] Toteninsel.’

Hebben deze passages alleen nog maar betrekking op twee specifieke lokaties ín Amerika, van meer algemene betekenis voor de elysische dimensie van het land is het feit dat familieleden van Ben Dieben na de oorlog om duistere redenen naar Californië zijn vertrokken - als doden uit het zicht verdwenen -, en dat de hoofdpersoon zich op een van de laatste pagina's van de roman naar Amerika gelokt waant door de schim van zijn vader of een geëmigreerde oom. ‘Ik haal ze nu helemaal door elkaar, want mijn eigen vader heb ik nauwelijks gekend, en foto's zijn er ook al niet. Ik haal me in mijn hoofd dat oom Sjaak mijn vader is omdat ik dat zou willen.’ Een uit Nederland afkomstige zonderling, die men de Regenmaker noemt en die in een open auto als verdoemd tussen Boston en Houston heen en weer jaagt, herinnert hem aan zijn vader, die zich met meteorologische experimenten

[p. 677]

bezighield en bij een brand in zijn laboratorium om het leven is gekomen. Een keer droomt Ben Dieben over hem; hij ziet hem tegenover zich in een wegrestaurant: ‘Mijn vader ziet er bezweet en gehavend uit, zijn jasje is gescheurd en verschroeid, eronder draagt hij een vuil overhemd met een palmboom. Met bevende hand wijst hij naar een voor de glazen deur neergezette Chevrolet. “Het is bijna tijd,” zegt hij. “Wij moeten weer terug naar mijn Hel op Wielen. Het dak van mijn auto kan niet meer dicht en alleen snel rijden kan verkoeling brengen. Voor het avond is moeten wij Boston bereiken. Maar ik ben je komen bezoeken omdat ik wil dat jij de blaam uitwist die op mijn naam rust.”’

Het verre westen is een schimmenrijk, een droom, een fictie. Het behoeft dan ook niet te verbazen, dat de man met de hem zo krachtig identificerende naam Ben Dieben (‘Ik ben die ben’) ten slotte in het niets oplost. Hij is zijn eigen dief, - ook die betekenis lijkt in zijn naam vervat. ‘Ik heb mijzelf ongedaan gemaakt,’ zegt hij in zijn laatste zinnen. ‘Ik lieg, ik heb altijd gelogen. [...] Niemand kan mij zien. Ik besta niet.’

De verdwijning van de hoofdpersoon, en wat daar onmiddellijk aan voorafgaat, herinnert sterk aan wat zijn vader overkwam. Die verdwijning vindt bovendien plaats in Death Valley. ‘De Vallei des Doods, laagste bodempeil, hoogste temperaturen. Laagste punt: Bad Water. Hoogste top: Dantes View. De hel dus.’ Verwijzingen naar het ondergrondse stapelen zich op: naar Devil's Hole, ‘een gat in de aarde, waar Charles Manson met zijn family in wilde verdwijnen toen de grond hem te heet onder de voeten werd,’ naar De vallei des doods van Karl May, naar een Indiaanse mythe en naar de Bodemloze Put uit Openbaringen. Met dit alles keert ook Diebens oorspronkelijke reisplan in de gedachten van de lezer terug. Had de hoofdpersoon niet willen nagaan hoe het vale IJsland van de reisverslagen en het zelfgemaakte IJsland van Jules Verne zich verhouden tot het ‘werkelijke’ land? Maar vooral had Dieben willen verifieren, ‘of de Snaefels, de berg waar Vernes Reis naar het Middelpunt der Aarde aanvangt, inderdaad toegang biedt tot onderaardse ruimten.’ Deze preoccupatie met de verhouding tussen werkelijkheid en verzinsels - een obsessie die veel nadrukkelijker in de roman aanwezig is dan ik hier als gevolg van mijn iets andere uitgangspunt bemerkbaar heb gemaakt - is nauw verbonden met het onderaardse, de traditionele afdaling in de eigen geest en ingewanden, en met de mythologische Onderwereld. Uiteindelijk lost voor de door en door onzekere hoofdpersoon alles in de Onderwereld op. Verdwijnen in een fictie. ‘Ik’ en ‘mijn dood’ als verzinsels. Een hele geruststelling.

Eerdere aantekeningen over ‘Ondergronds leven’ in De Gids 1983/7.