De Gids. Jaargang 146

Engels
Pieter Sijpersma
De poëzie van distantie en betrokkenheid

De mooiste Engelse poëzie wordt heden ten dage geschreven door dichters afkomstig uit Ulster. Dat is althans de conclusie die zich opdringt na lezing van The Penguin Book of Contemporary British Poetry, een bloemlezing van de allernieuwste Engelse poëzie, bezorgd door Blake Morrison en Andrew Motion.

In hun inleiding op de bundel constateren de redacteuren dat sedert het verschijnen van de laatste grote bloemlezing van moderne Engelse poëzie, The New Poetry, samengesteld door A. Alvarez in 1962, een nieuwe geest door de Engelse dichtkunst is gaan waaien. Er zou een nieuwe generatie van dichters zijn opgestaan, van wie het werk nogal wat verschilt van zowel de common sense-poëzie van Philip Larkin als van de zo persoonlijke en geladen gedichten van Sylvia Plath en Robert Lowell (overigens Amerikanen).

Wat deze nieuwe Tachtigers van het Verenigd Koninkrijk in de eerste plaats kenmerkt is hun afstandelijkheid en hun relativisme. De dichter is niet meer de ‘knowing insider’, de meneer van hiernaast (zoals Alvarez het destijds omschreef), maar een vreemde, wiens beschrijvingen het ons bekende en vertrouwde soms letterlijk met andere ogen leren zien. De eigen zieleroerselen van de dichter worden buiten beschouwing gelaten; de zelf-observatie is tot een minimum beperkt. Met name de allerjongsten onder deze nieuwe lichting zijn gefascineerde waarnemers. Niet van zichzelf, zoals hun beroemde suïcidale voorgangers, maar van hun omgeving, hun geschiedenis van de wereld waarvan zij deel uitmaken. Hun observaties zijn meestal vervat in beschrijvingen, korte vertellingen of gewone spreektaal en laten in het midden hoe de dichter zelf over zijn onderwerp denkt; veel gedichten hebben dan ook een open einde. Dankzij een speels en suggestief taalgebruik is

[p. 585]

hun poezie in sommige gevallen rijk aan wat Lionel Trilling de ‘hum and buzz of implication’ noemt.

Het werk van de Noordier Seamus Heaney, volgens Morrison en Motion de belangrijkste dichter in de hele bundel, is een goed voorbeeld van de afstandelijkheid in de nieuwe Engelse poëzie. In ‘Punishment’ wordt het lijk van een meisje beschreven dat in één van de talrijke veengaten van Noord-Ierland drijft. Om haar hals zit nog de strop waaraan zij is opgehangen; haar hoofd is kaalgeschoren. De ‘ik’ in het gedicht toont geen emotie, in tegenstelling tot de zusters van het meisje, die met teer zijn ingesmeerd, waarschijnlijk als straf voor hun omgang met Britse soldaten. Gevoelloos is de ‘ik’ niet; hij doet er slechts het zwijgen toe:

I almost love you
but would have cast, I know,
the stones of silence.
I am the artful voyeur

In ‘Exposure’ omschrijft Heaney zichzelf als ‘neither internee nor informer; / An inner émigré, grown long-haired / And thoughtful’.

Geweld speelt in Heaney's gedichten een belangrijke rol, maar emotionele uitbarstingen of zelfs maar verzuchtingen blijven, zoals hier, achterwege. Op bedaarde toon, in zorgvuldig gekozen en directe bewoordingen worden de gevolgen van het gebruik van geweld in een gruwelijk beeld opgeroepen. Als er uit deze verzen al gevoelens jegens het onderwerp van beschrijving spreken, dan is dat veeleer een nevenverschijnsel dan opzet.

De beide redacteuren hebben een goede keuze uit Heaney's oeuvre gemaakt. De belangrijkste thema's in zijn poëzie - de band met de taal en het verleden, de rituelen en tradities van zijn land, verbondenheid met het landschap - zijn terug te vinden. Al deze thema's komen samen in Heaney's intrigerende ‘Bog Poems’, die handelen over de veen- en trekgaten van Noord-Ierland die Heaney op grond van hun bijzondere conserverende werking beschouwt als het geheugen van het landschap. In deze koele meren des doods blijft alles bewaard, van restanten uit de Vikingtijd tot en met de lichamen van de slachtoffers van het hedendaagse geweld. Een drietal gedichten uit deze reeks is hier opgenomen.

Toch valt Heaney, die al jaren tot de erkende dichters in het Engelse taalgebied wordt gerekend en in feite tot een negentiende-eeuwse traditie behoort (met name Wordsworth), enigszins uit de toon in deze bundel, waarin het jonge talent duidelijk overheerst. De vijf andere Noordierse dichters in deze bloemlezing staan nog maar aan het begin van hun dichtersloopbaan, en zijn qua thematiek onmiskenbaar meer van deze tijd. Hun poëzie zal een groter en vooral jonger publiek aanspreken.

Van hen hebben Tom Paulin (geboren in Leeds, maar getogen in Belfast) en Derek Mahon (die de veertig overigens alweer gepasseerd is) zonder twijfel het meeste talent. Anders dan bij Heaney overstijgt Paulins poëzie het lokale element. In zijn debuut, A State of Justice (1977), waren de belangrijkste thema's rechtvaardigheid en het functioneren van de staat, die in ‘Under the Eyes’ ‘a set of scales that squeezes out blood’ genoemd wordt. ‘Settlers’ vertelt het verhaal van Paulins grootvader, die in het begin van deze eeuw naar Belfast emigreerde en daar fabrieksdirecteur en ouderling in de protestantse gemeente werd. Soms, wanneer hij 's ochtends op het fabrieksterrein aankwam, legde hij een hand op de nog warme motorkap van een vrachtwagen, die 's nachts gebruikt was voor het transport van wapens bestemd voor het protestantse vrijwilligersleger van Ulster (‘Carson's Army’):

He touches the bonnet of a brown lorry.

It is warm. The men watch and say nothing.

‘Queer, how it runs off in the night,’

[p. 586]

 

He says to McCullough, then climbs to his office.

 

He stores a warm knowledge on his palm.

 

 

 

Nightlandings on the Antrim coast, the movement of guns

 

Now snug in their oiled paper below the floors

 

Of sundry kirks and tabernacles in that county.

Dit gedicht, dat eigenlijk een sonnet is waarvan de elfde regel is weggelaten om de verzwegen kennis te symboliseren, en dat eindigt in zo'n sinister beeld van rust (snug), is exemplarisch voor Paulins werkwijze. Verhalen die in familiekring de ronde doen, geruchten, nieuwsfeiten en persoonlijke ervaringen vormen de basis voor zijn gedichten, waarvan de ruimere betekenis geenszins in de weg wordt gestaan door het regionale karakter van sommige van de verwerkte gegevens. (‘Settlers’ zou betrekking kunnen hebben op allerlei vormen van ondergronds verzet.) Van de elf gedichten van Paulin in deze bloemlezing is het stemmige ‘Second-Rate Republics’ misschien nog het sterkst: geuren, beelden, geluiden, herinneringen, een handeling met tijdsverloop en een onverwachte associatie maken dit gedicht tot een schoolvoorbeeld van de werking van de verbeeldingskracht.

Derek Mahon heeft een merkwaardige voorkeur voor desolate oorden, waarover hij prachtige verzen schrijft, vol ironie en historische en literaire zinspelingen, gedurfd van woordkeus en opvallend door het gekozen metrum. Soms klinkt in deze evocaties van troosteloze plaatsen van verval, haveloosheid en ontreddering de hoop op betere tijden door; meestal krijgt het besef van de toevalligheid en de onherroepelijkheid van gedane zaken de overhand. Zo worden in indringende beelden de plaatsen opgeroepen waar de in ballingschap gezonden goden zich ophouden. Het lot dat hen is beschoren is al even treurig als dat van de paddestoelen die in een verlaten schuur, ergens in het graafschap Wexford, wanhopig vechten voor een plaatsje onder de zon, in hun geval: een sleutelgat, ‘the one star in their firmament’ - een hopeloze situatie, die in een apostrof wordt geassocieerd met de verloren volkeren van Treblinka en Pompeï. Uit ‘The Last of the Fire Kings’, ‘Ecclesiastes’ en ‘Afterlives’ blijkt dat het streven naar een ideaal dichtersbestaan onmogelijk is voor de Noordier Mahon. Het is nu eenmaal moeilijk vol te houden dat je met de geschiedenis niets te maken hebt wanneer je ruiten in hun sponningen trillen.

De Schot Douglas Dunn en de Engelsen Tony Harrison en Jeffrey Wainwright kunnen zich ook maar moeilijk losmaken van de eigen herkomst. Voor hen is de working class-achtergrond een bron om uit te putten; het verleden is niet iets om mee te worstelen, maar iets om met instemming op terug te zien. In ‘Self-Justification’ wordt met genegenheid teruggedacht aan de stotterende oom die drukker werd en met wie het jongetje Harrison de liefde voor het gedrukte woord deelde. (Het stotteren wordt ook typografisch uitgebeeld.) Met zijn debuut Terry Street (1969) verwierf Douglas Dunn vrijwel onmiddellijk een grote bekendheid in Engeland. De bundel beschrijft het leven in een afbraakwijk van de grote stad. Doordat de spreker in de gedichten steeds een vreemde is weet Dunn te voorkomen dat zijn affiniteit met het lower class-bestaan omslaat in ongenuanceerde identificatie. Uit de keuze van de samenstellers valt goed af te lezen dat Dunn later steeds fictionelere poëzie is gaan schrijven, veelal in vrijere versvormen.

De jongsten onder de Engelse hedendaagse dichters worden soms Martianen genoemd. Deze benaming is ontleend aan Craig Raines ‘A Martian Sends a Postcard Home’, een gedicht dat programmatisch mag heten voor deze nieuwe school. Raine schildert erin hoe onze alledaagse werkelijkheid er in de ogen van een bewoner van Mars uitziet. Door het perspectief van de buitenstaander te kiezen

[p. 587]

weet Raine te bewerkstelligen dat onze alledaagse werkelijkheid een uiterst bizar aanzien krijgt. Het pogen een frisse kijk op het gewone te verwerven is een streven dat aan praktisch alle Martiaanse poëzie ten grondslag ligt. Meestal levert dat poëzie op waarin het wemelt van de metaforen en vergelijkingen. Het tweede element dat de poëzie van de Martianen kenmerkt - waartoe verder Medb McGuckian, Christopher Reid, Penelope Shuttle en David Sweetman worden gerekend -, is de poging om poëzie te schrijven waarvoor geldt dat er staat wat er staat. Voor de lezer van gedichten die gewend is aan de gedachte dat de meeste poëzie haar betekenis pas na interpretatie prijsgeeft, betekent dit, dat hij zijn gebruikelijke manier van lezen moet laten varen - waarmee de triomf van de Martiaan compleet is: de beoogde perspectiefverandering is nu immers ook op het niveau van het lezen tot stand gebracht.

Hoe moeilijk het is als lezer de gedachte aan de diepere betekenis van poëzie te laten varen, blijkt bij het lezen van de verzen van Christopher Reid. Bij Craig Raine heeft het herzetten en herzien soms nog teveel weg van een foefje, maar Reid maakt er een ware methode van, die hij bewijst volledig te beheersen. Zijn gedichten zitten zeer vernuftig in elkaar. Meestal betreft het heel gewone dingen, scènes uit het leven van alledag, die door gesleutel en geschuif met woorden en zinnen weer tot leven worden gewekt. De toon is vaak ironisch, soms sardonisch (‘Baldanders’):

Pity the poor weightlifter
alone on his catasta,

who carries his pregnant belly
in the hammock of his leotard

like a melon wedged in a shopping-bag...
A volatile prima donna,

he flaps his fingers dry,
then - squat as an armchair -

gropes about the floor
for inspiration, and finds it there.

His Japanese muscularity
resolves to domestic parody.

Glazed, like a mantelpiece frog,
he strains to become

the World Champion (somebody, answer it!)
Human Telephone.

Mocht u bij het lezen hiervan de neiging hebben naar het woordenboek te grijpen dan staat u niet alleen. Reids woordkeus is over het algemeen uitheems. Naar verluidt ziet ook menig Engelstalige lezer zich genoodzaakt de Concise Oxford Dictionary te raadplegen. Hier en daar lijkt het alsof de dichter heel even een vergezicht opent. Het blijft echter altijd bij een glimp die kan worden opgevangen; nooit wordt het vermoeden van een diepere of wijdere betekenis gewettigd. Aan het slot van ‘A Parable of Geometric Expression’, een gedicht over het vouwen van het linnengoed, doemt bij voorbeeld een ‘family of nobodies’ op: ‘How patiently you tangle / with wry triangles, clothing / the family of nobodies / who loiter in our dark.’ Dat lijkt misschien een raadselachtig einde, maar het is het niet: sprake is slechts van de duisternis in de hangkast (de driehoeken zijn klerenhangers). Reid gebruikt een overdaad aan toespelingen in zowel zijn beeld- als woordkeus. De suggestiviteit daarvan staat echter nooit in dienst van het gedicht als geheel, maar louter in dienst van zichzelf.

Uit hun inleiding alsook uit het grote aantal Martianen dat zij hebben opgenomen, blijkt dat de redacteuren een groot vertrouwen in deze jonge dichters hebben. Of dat vertrouwen gerechtvaardigd is, zal pas later kunnen blijken. Veel zal afhangen van de verdere produktie van deze jongeren. (Christopher Reid heeft inmiddels zijn tweede bundel, Pea Soup, het licht doen zien.)

[p. 588]

In ieder geval staat vast dat Morrison en Motion met hun bloemlezing, die ongetwijfeld een belangrijke canoniserende werking zal hebben, het nodige lef hebben getoond. In Engeland heeft de bundel zowel lof als kritiek geoogst, maar het belang ervan is nergens aangevochten. De aanschaf van de bundel wordt alleen al gerechtvaardigd door de kennismaking met de verzen van Mahon, Paulin, Reid en James Fenton (wiens Audeneske poëzie hier onbesproken moet worden gelaten). Eén kritische opmerking naar aanleiding van de titel van Morrison en Motions verzamelwerk mag daarom voldoende zijn: een begrip als ‘hedendaags’ is betrekkelijk nietszeggend en bovendien niet bestand tegen de tijd. Het zou in dit geval de lezer ook nog eens kunnen doen vermoeden dat levende dichters als Philip Larkin, Thom Gunn, Christopher Hill of Richard Murphy uitgeschreven of uit de tijd zouden zijn. Niets is minder waar. Zie bij voorbeeld British Poetry since 1970: A Critical Survey bezorgd en ingeleid door Peter Jones en Michael Schmidt, dat in 1980 door Carcanet Press, Manchester werd gepubliceerd. Het was misschien beter geweest een vlag te zoeken die de lading dekt.