De Gids. Jaargang 146

Russisch
Willem G. Weststeijn
Andrej Bitov

Andrej Bitov (geboren in 1937 in Leningrad, opgeleid tot mijnbouwingenieur) publiceerde zijn eerste verhalen in 1959. Hij behoort tot de generatie van schrijvers en dichters die is opgegroeid in de Stalintijd maar debuteerde in de ‘dooi’-periode na de dood van Stalin en profiteerde van de relatief liberale periode van de jaren zestig.

De literatuur van die tijd werd door de kritiek gekenschetst als het molodaja malaja proza (‘het jonge kleine proza’). Het bestond uit korte verhalen en novellen waarin de problemen van de nieuwe generatie aan de orde werden gesteld. De kritiek van de ouderen op de jeugd werd gepareerd: de nieuwe generatie had - in een duidelijk veranderde wereld - recht op een eigen levensstijl, op een eigen denkwijze en op een eigen manier de taken waarvoor men stond te volbrengen.

Dit betekende niet dat de helden van het ‘jonge proza’ zich altijd verzetten tegen de socialistische idealen als zodanig. In veel gevallen hadden ze net zulke hoge principes en net zoveel Ausdauer als hun ‘vaders en grootvaders’, de positieve helden van de industrieromans. De ‘zoons’ waren echter menselijker: ze hadden naast hun sterke ook hun zwakke kanten en wilden hun leven niet uitsluitend in dienst stellen van de staat, maar ook werken aan hun persoonlijk geluk. Het zichzelf wegcijferen voor staat en vaderland - een obligaat en vanzelfsprekend aspect van het socialistisch realisme - kwam nog wel voor, maar niet nadat de held daar bewust voor gekozen had, meestal na gelouterd te zijn door een crisissituatie.

Tot de belangrijkste auteurs van het ‘jonge proza’ behoorden, naast Bitov, Vasili Aksjonov, Anatoli Gladilin en Anatoli Koeznetsov. Opmerkelijk is dat de laatste drie allen naar het Westen zijn uitgeweken (Aksjonov in 1981, Gladilin in 1976 en Koeznetsov in 1969), een bewijs dat hun ‘strijd’ met de ouderen toch dieper zat dan hun, waarschijnlijk aan de censuur aangepaste, jeugdwerk zou doen vermoeden.

Ook Bitov heeft zich overigens niet ontwikkeld tot een in de pas lopend Sovjetschrijver. Hij was een van de redacteuren van Metropool, een verzamelbundel van literair werk die vergeefs bij een aantal Sovjetuitgeverijen ter publikatie werd aangeboden en uiteindelijk, tot grote woede van de autoriteiten, in het Westen verscheen (1980). Van zijn hoofdwerk, de roman Poesjkinski Dom (Het Poesjkinhuis) mochten alleen fragmenten in de Sovjetpers worden gepubliceerd. In zijn geheel verscheen de roman in 1978 in Amerika.

[p. 589]

Onder de schrijvers van zijn generatie neemt Bitov een aparte plaats in. In bijna al zijn werk concentreert hij zich op één personage dat een moment of een periode van crisis doormaakt. Veel meer dan de andere schrijvers van zijn tijd richt Bitov zich daarbij op de innerlijke beleving van zijn helden, het weergeven van hun gedachten en gevoelens, meestal vanuit het standpunt van de held zelf. Verder vloeit de crisis die beschreven wordt lang niet altijd voort uit sociale omstandigheden, maar is die eerder existentieel te noemen. De held zoekt naar een eigen identiteit, naar de zin van het leven, heeft problemen met het volwassen worden.

In het weergeven van de innerlijke wereld is Bitov een van de meest uitgesproken psychologische schrijvers in de moderne Sovjetliteratuur. Zijn beperking tot de psyche van de held zelf, niet onmiddellijk verbonden met de externe realiteit, geeft zijn werk een typisch westers tintje.

Een van Bitovs beste verhalen is ‘Leven in winderig weer (Zomerhuisgebied)’, 1967 (een Engelse vertaling ervan is verschenen in Contemporary Russian Prose, Ardis, 1982). De hoofdpersoon is een jonge schrijver die samen met vrouw en pasgeboren zoon de drukte van de grote stad ontvlucht om zich in zijn datsja in alle rust te kunnen wijden aan zijn werk. Dit wil echter niet vlotten. Ondanks het feit dat hij in gunstige omstandigheden verkeert - zijn vrouw en hij begrijpen elkaar, hij geniet van zijn zoon, heeft een goede relatie met zijn vader, zijn vrienden zijn jaloers op zijn datsja - voelt hij zich ontevreden, onvoldaan en rusteloos. Hij bedenkt allerlei boodschappen die hem noodzaken naar de stad te gaan, stort zich daar voor een dag of wat in het stadsleven en keert vervolgens weer terug naar zijn zomerhuis met het vaste voornemen nu wel wat te zullen doen. Maar dan is er weer bezoek dat hem als excuus kan dienen om niet te werken, of speelt hij als een kind urenlang met een luchtdrukpistool dat hij bij een van zijn bezoeken aan de stad heeft geleend van een vriend. Toch is de periode op het land niet voor niets. De schrijver ‘ontdekt’ hier zijn zoontje en wordt getroffen door de eerste observaties die zijn zoontje doet van de wereld om hem heen. Dit brengt hemzelf er ook toe de dingen op een nieuwe manier te zien, zijn verstarde denkgewoontes te doorbreken en het bestaan met al zijn ogenschijnlijk nietige, maar toch waardevolle dingen te accepteren.

Het interessante van het verhaal is dat Bitov het diepte weet te geven. Er zijn verschillende betekenisniveaus. Aan de oppervlakte is het - het vrij bekende - verhaal van de intellectueel die met zijn werk (nog) niet op het goede spoor is en duizend-en-één excuses bedenkt om nog niet werkelijk aan de slag te hoeven gaan. Hiermee verweven is het thema van de groei naar volwassenheid. Maar ook andere thema's worden aangeroerd, zoals het probleem van de creativiteit en de principiële geisoleerdheid van de kunstenaar die dit probleem uitsluitend zelf kan oplossen.

In een ander bekend verhaal van Bitov, ‘Penelope’ (1965), daagt het inzicht na een morele crisis. Een jonge man, Lobysjev, is voor zaken in Leningrad. Hij heeft een vrije middag, loopt over de zonovergoten Nevski Prospekt en besluit een film te gaan zien. Bij de ingang van de bioscoop, waar een filmbewerking van de Odyssee draait, ontmoet hij een meisje dat zich min of meer aan hem vastklampt. Samen gaan ze de film zien. Het meisje heeft duidelijk hulp nodig en vraagt Lobysjev zelfs of hij voor werk voor haar kan zorgen. Lobysjev heeft medelijden met haar, maar schaamt er zich tegelijkertijd voor samen met haar gezien te worden, want al is ze niet lelijk, ze ziet er nogal sjofel uit. Na de film geeft Lobysjev het meisje expres foute aanwijzingen over de plaats waar hij werkt en weet hij vervolgens snel van haar af te komen. Pas als zij weg is beseft hij het verkeerde van zijn handelwijze en realiseert hij zich dat hij zich eigenlijk altijd op een dergelijke manier gedraagt.

‘Penelope’ is in veel opzichten karakteristiek voor Bitovs werk. De gedachten en gevoe-

[p. 590]

lens van de hoofdpersoon worden heel nauwkeurig getoond. Dit gebeurt door een verteller die vertelt vanuit het perspectief van Lobysjev en diens gedachten dikwijls weergeeft via een innerlijke monoloog. Hierdoor ‘voelt de lezer mee’ met Lobysjev. Er is echter ook een duidelijke ondertoon van ironie. Die komt onder meer naar voren wanneer de verteller zelf optreedt in het verhaal, afstand neemt van zijn held en rechtstreeks verwijst naar de laatste zin van het verhaal waarin Lobysjev tot inzicht komt. Ook een ander literair procédé heeft een ironisch effect, namelijk de introductie van de Odyssee. Dit suggereert onvermijdelijk een parallel tussen de zwerftochten van Odysseus en de beproevingen van Lobysjev tijdens zijn bezoek aan de bioscoop.

Het verhaal is zorgvuldig uitgewerkt. Elementen van licht en donker (de zonnige Nevski Prospekt, de donkere ingang van de bioscoop, het licht in de foyer en tijdens de pauze de donkere zaal wanneer de film draait) zijn op een subtiele manier verweven met de wisselende gevoelens van de hoofdpersoon en met het morele conflict dat ter sprake wordt gebracht. Ook stilistisch is Bitov heel precies. Het ingewikkelde taalgebruik van de psychologische analyse wordt afgewisseld met lapidaire ironische opmerkingen en stukken innerlijke monoloog waarin een vleugje spreektaal doorklinkt.

Ernst en ironie gaan vaak samen bij Bitov. We vinden dit bij voorbeeld ook in de novelle ‘De reis naar een jeugdvriend’. De ik-verteller, een journalist, heeft de opdracht gekregen te schrijven over een positieve held. Hij besluit zijn jeugdvriend Genrich te nemen, een beroemd vulkaanonderzoeker, die van jongs af aan al staaltjes van durf en uithoudingsvermogen heeft getoond. De journalist, die zijn vriend altijd bewonderd had, begint hem nu in een ander licht te zien. Bij de hernieuwde confrontatie beseft hij dat Genrichs moed voortvloeit uit onzekerheid over zichzelf: hij moet zich voortdurend bewijzen, ook al gebeurt dit door heldendaden waar niemand iets aan heeft.

De ironie heeft hier een dubbele bodem. De obsessie van de vriend wordt ironiserend beschreven, maar er is tevens ironie ten aanzien van de positieve held als obligaat model van het socialistisch realisme. Dit komt ook al naar voren in de opzet van het verhaal: een journalist die de ‘opdracht’ krijgt over een positieve held te schrijven, dit ook doet, maar tegelijkertijd meer doet: de psychologie van deze held ontrafelen en daarmee de positieve held ontmaskeren. Bitovs eigen schrijverschap in een notedop.

Een uitgebreid oeuvre heeft Bitov niet op zijn naam staan. Er zijn in de loop der jaren wel enkele verhalen- en novellenbundels verschenen, maar vaak overlappen deze elkaar: eerder gepubliceerd werk wordt in latere bundels nogmaals opgenomen. In één geval zijn vijf novellen samengevoegd tot een roman. Omdat in sommige gevallen de held alleen met ‘hij’ wordt aangeduid, wordt de suggestie gewekt dat door de hele roman heen dezelfde persoon optreedt.

Bitovs belangrijkste werk, de roman Het Poesjkinhuis verscheen aanvankelijk ook als een serie min of meer losstaande novellen. Deze werden in 1976 gepubliceerd onder de titel De jonge Odojevtsev, romanheld, met elkaar ongeveer een vierde deel van de uiteindelijke versie van de roman die twee jaar later in het Westen verscheen (het manuscript bleek daar al in 1972 te zijn gearriveerd, maar publikatie ervan werd opgehouden in afwachting van een mogelijk gunstige beslissing van de Sovjetautoriteiten de roman in de Sovjetunie uit te geven).

Het Poesjkinhuis is geen gemakkelijk boek. Er zijn talloze literaire toespelingen, vooral op de Russische negentiende-eeuwse literatuur (Poesjkin, Lermontov, Dostojevksi, Toergenjev, Sologoeb) en terloopse verwijzingen, vaak tussen de regels, naar aspecten van de Sovjetwerkelijkheid, onder andere de strafkampen. Bitovs neiging de innerlijke monoloog te verbinden met het ironische commen-

[p. 591]

taar van de verteller over de constructie van zijn werk maakt het er niet gemakkelijker op. De roman vereist een zeer zorgvuldige lezing, is niet overal even sterk (sommige van de procédés van de verteller doen wat geforceerd aan), maar heeft ook prachtige hoofdstukken (bij voorbeeld die waarin op een bedekte manier het kampverleden van bepaalde personages wordt gesuggereerd).

De hoofdpersoon van de roman is Leva Odojevtsev, geboren vlak voor de Tweede Wereldoorlog, enig kind en opgroeiend in een typisch intellectueel milieu. Zijn vader is docent aan een universiteit en ook hijzelf is voorbestemd een geleerde te worden. Zowel de vader als de grootvader van Leva hebben te lijden gehad van de vervolgingen onder Stalin. Dit wordt Leva zich geleidelijk bewust - zoals steeds bij Bitov zien we alles door de ogen van de hoofdpersoon, zodat er slechts een vage indruk ontstaat van wat de vader en de grootvader werkelijk hebben meegemaakt. Tegelijk beseft hij dat ook hij positie moet kiezen in het leven.

Leva blijkt een zwakkere figuur dan zijn integere voorouders. Hoewel hij hen als veelbelovend literatuurhistoricus eer aandoet, past hij zich meer aan en staat hij sterker onder invloed van anderen.

De negatieve invloed die leeftijdgenoten op de vorming van Leva's karakter hebben, wordt geschetst in het tweede deel van de roman. Uitgebreid wordt de relatie met Fajna beschreven, een getrouwde vrouw op wie Leva hevig verliefd wordt en door wie hij zich gemakkelijk laat inpalmen. Ook kan hij zich niet bevrijden van de druk van een vroegere schoolvriend, Mitisjatjev, een handige jongen in wiens bijzijn Leva zich schaamt voor hoogstaande idealen, menselijkheid en liefde voor literatuur, alles wat hij van ‘thuis’ heeft meegekregen. De berekenende, opportunistische Mitisjatjev is de belichaming van het moreel slechte, zijn ‘vriendschap’ met Leva heeft desastreuze consequenties voor de laatste.

In het derde deel van het boek wordt de relatie tussen Leva en Mitisjatjev verder uitgediept. Mitisjatjev is medewerker geworden aan hetzelfde instituut waar Leva zijn dissertatie voorbereidt en, ook al is hij lager in rang dan Leva, zijn vroegere invloed op Leva heeft hij niet verloren. De spanningen tussen beiden lopen hoog op en eindigen tenslotte in een negentiende-eeuws duel, waarbij in een kamer van het instituut wordt geschoten met ouderwetse pistolen. Leva raakt hierbij gewond. Of de crisissituatie hem voldoende heeft gestaald om zijn leven te beteren, wordt - zoals altijd bij Bitov - in het midden gelaten. Moeilijkheden zullen er blijven maar, anderzijds, het inzicht heeft gedaagd.

In Leva Odojevtsev heeft Bitov, zoals hij zelf ook aangeeft, via een verwijzing naar Lermontov, ‘een held van onze tijd’ geschetst. Op een nauwkeurige, literair zeer interessante manier, heeft hij de ontwikkeling geschetst van een karakter op de grens van volwassenheid. Dat dit een zwak karakter is, tekent Bitovs afstand nemen van het socialistisch realisme. Zijn grote aandacht voor de psychologie van de held en voor de morele problemen waar deze mee wordt geconfronteerd, maakt Bitov, samen met Joeri Trifonov, tot een van de beste analysatoren van de intellectueel in de Sovjetunie van deze tijd. Zijn werk is, om in zijn eigen woorden te spreken, een boeiende ‘variant van het heden’, een interessante ‘versie van de werkelijkheid’.