De Gids. Jaargang 146

August Hans den Boef
Een pleidooi voor Gerhard Roth

Ooit leek de start van de Oostenrijkse auteur Gerhard Roth in ons land veelbelovend. Van zijn romandebuut Die Autobiographie des Albert Einstein (1972) verscheen al na een jaar een Nederlandse vertaling bij Agathon. Men vergelijke dit met de eerstelingen van andere bekende Oostenrijkers. Ruim tien jaar deed Handkes Die Hornissen erover en Thomas Bernhards Frost zelfs bijna twintig! Om nog maar te zwijgen over twee andere landgenoten als Peter Rosei en Helmuth Eisendle: er bestaan zelfs geen plannen voor het vertalen van hun debuut. Agathon publiceerde in 1975 ook Roths tweede prozawerk, Der Ausbruch des Ersten Weltkriegs, maar helaas hadden geen van beide vertalingen succes. Misschien vanwege de onappetijtelijke titels (Een hoofd vol manke vliegen, respectievelijk Hoofden in cellofaan), waarschijnlijk ook door de geringe begeleiding die ze in de kritiek kregen - zeker voor een gecompliceerd boek als Albert Einstein.

Vorig jaar waagde uitgeverij Harlekijn het nog een keer met een veel recenter werk: Winterreise (1978). De kansen leken bij deze poging gunstiger. Niet alleen had men zich ditmaal weinig vrijheden met de titel veroorloofd - het heet gewoon Winterse reis, maar bovendien is dit boek een heel wat representatievere introductie tot Roths oeuvre. Zijn aanpak heeft namelijk in de loop der tijd verscheidene ingrijpende wijzigingen ondergaan. Zijn debuut werd bij de verschijning vergeleken met Oswald Wieners Die Verbesserung von Mitteleuropa. Roth hanteerde daar een collagetechniek die voor een groot deel gebaseerd is op woordassociaties. Der Ausbruch... bestaat uit series korte scènes van soms slechts één zin en de opzet van de volgende romans is weer totaal anders. Had Roth in een deel van Der Ausbruch... al elementen aan het detectiveverhaal ontleend, Der grosse Horizont en Ein neuer Morgen (1974 en

[p. 580]

1976) vertonen alle kenmerken van hard boiled private eye-romans. De plot vertoont bovendien een chronologische opbouw, waardoor het lezen wordt vergemakkelijkt. Daar komt nog bij, dat de latere romans in het land van herkomst van dit genre, in de Verenigde Staten, spelen. Voor de goede orde: Roth is niet zo ver gegaan dat hij een soort Oostenrijkse pendanten heeft geschreven van Boris Vians Vernon Sullivan-boeken. Eerder lijken ze op Handkes Der Hausierer. Het spanningselement hanteert Roth voornamelijk om de panische vlucht van zijn personages gestalte te geven. Uitstekend past hierin de grote hoeveelheid details waarmee hij hun omgeving beschrijft: lichtreclames, uithangborden, vuilnis, etalages, spelende kinderen. De lezer neemt hierdoor niet alleen de vervreemde kijk op de werkelijkheid over van de hoofdfiguren, maar zoekt achter al deze details steeds meer verborgen betekenissen. Met bijzonder veel genoegen heb ik deze boeken gelezen en herlezen.

Roth is nu bezig aan wat ik de derde fase in zijn produktie wil noemen. De afgelopen jaren heeft hij maandenlang zijn woning in Graz verruild voor één in een bergdorpje in het zuidwesten van Stiermarken. Daar heeft hij de wereld van het Oostenrijkse platteland tot object van zijn romans Der stille Ozean (1980) en Circus Saluti (1981) gemaakt.

Het interessante van Winterse reis is dat het tussen de twee laatste fasen van Roths schrijverschap in staat. Nog steeds is de hoofdpersoon op de vlucht voor zijn dagelijkse werkelijkheid, maar via een groot aantal flash-backs maken we kennis met het platteland waar hij is geboren en getogen. Het terrein waarop de vlucht van Nagl, de hoofdfiguur, zich afspeelt, is Italië, in het bijzonder de steden Napels, Rome en Venetië. De oorspronkelijke bedoeling van Nagl was het zien van de Vesuvius, maar de confrontatie met de vulkaan is niet erg bevredigend. Net zo min als zijn hele Italiaanse reis een inspirerende en verkwikkende ervaring is (zoals we die kennen uit het werk van Goethe tot en met Peter Schneider en Peter Rosei). Door het hele boek valt het onvermogen tot communicatie van de hoofdfiguur op. Dat geldt in het bijzonder voor de verhouding tussen Nagl en zijn reisgenote Anna - een vroegere vriendin met wie de relatie eerder door jaloezie, was stukgelopen. De enige manier waarop zij met elkaar kunnen communiceren is via een voortdurende en wanhopige seksualiteit.

Een element dat sterk doet denken aan de gangster-sfeer in Roths vroegere werk is de aanwezigheid van een geheimzinnige man die 's nachts in de trein Nagls jas doorzoekt. Hier is dit echter slechts een symbool voor het afscheid dat de onderwijzer Nagl van zijn gewone bestaan heeft genomen. Halverwege het boek verdwijnt ook de laatste representant daarvan, Anna, uit zijn leven. De gesprekken die hij tussen de bedrijven met haar voerde, hebben niet tot een nieuwe toenadering kunnen leiden. Ook het opmaken van een balans van zijn eigen leven, via een fragmentarische gedachtenstroom, helpt niet. Het enige dat hij ontdekt is de geringe waarde die het leven van een individu heeft. In de laatste regel van het boek schaft hij een vliegtuigticket naar Alaska aan. De suggestie die dit bij de lezer achterlaat is niet dat Nagl daar gelukkig zal worden: het betekent zoveel als dat hij in het niets verdwijnt.

De grote aandacht voor details is in Winterse reis nog onverminderd aanwezig en de wijze waarop Roth het motief van de zee heeft verwerkt is ronduit magnifiek. Zowel in concrete vorm duikt de zee telkens op, maar ook - in het begin van de roman - als de geweldige zee van wolken en lucht die zich boven de bergen uitstrekt.

Dit laatste beeld keert in de titel van Der stille Ozean terug. Het motto voor deze roman ontleende Roth aan Herman Melville: ‘Nu alles met sneeuw is bedekt, heb ik hier op het land het gevoel dat ik op zee ben. 's Morgens als ik opsta kijk ik uit mijn raam als uit de patrijspoort van een schip op de Atlantische oceaan.’ De hoofdpersoon is Ascher, een arts

[p. 581]

onder wiens handen een patiënt is overleden. Ook al is hij vrijgesproken, toch is hij niet met zijn leven in het reine gekomen en hij besluit zich voor onbepaalde tijd in een bergdorpje terug te trekken. Zijn vrouw en zijn dochter blijven in de stad achter. Een geleidelijke kennismaking met het plattelandsleven begint. Dit schema lijkt op dat van Roths vroegere werk - iemand vlucht voor zijn gewone bestaan - maar er zijn grote verschillen. Ascher vlucht niet van de ene plaats naar de andere en bovendien onderhoudt hij het contact met zijn gezin. Alles concentreert zich in Der stille Ozean op het leven van de dorpelingen en de manier waarop Ascher op hen reageert. Op straat, in hun huizen en in de kroeg vertellen ze hem hun verhalen. Arcadisch is het leven niet: honger (regelmatig wordt honde- en kattevlees geconsumeerd), armoede, en gebrekkige openbare voorzieningen. Degenen die nog werk hebben vallen ten prooi aan bedrijfsongevallen, algemeen is het consumeren van grote hoeveelheden alcohol. De dorpelingen gaan zich te buiten aan verkrachtingen en andere wreedheden, tot moord toe. Zelfdoding is er de gewoonste zaak van de wereld. In de oorlog waren er veel nazi's; ze zijn nooit vervolgd en hebben hun ideeën sindsdien ook niet gewijzigd. Anderen zijn christen-democraat of hangen een radeloze vorm van communisme aan, een middenweg als Aschers eigen sociaal-democratie komt onder hen vrijwel niet voor. 's Avonds kijkt Ascher in zijn microscoop en overdag neemt hij langzamerhand steeds meer deel aan het dorpsleven. Behalve bij de jacht, is hij aanwezig bij sterfgevallen en een bruiloft. Hij ontmoet vreemde figuren: een overleden man bleek in het bezit van een Amati-viool en een ander mannetje heeft een mottig museumpje van veertigduizend voorwerpen die mensen hebben weggegooid. Aanvankelijk geeft Ascher zich uit voor bioloog, maar als hij bij een ziekbed aanwezig is ontmoet hij een andere arts. Deze blijkt zijn geschiedenis te kennen en kort daarna merkt Ascher dat het hele dorp op de hoogte is, maar ‘het maakt hen niets uit’. Hij begint er plezier in te krijgen af en toe weer wat medische handelingen te verrichten. Hij overweegt zelfs om een plattelandspraktijk te beginnen.

Der stille Ozean culmineert in de geschiedenis van Lüscher, die als een moderne Michael Kohlhaas de strijd met het gerecht verliest, vervolgens krankzinnig wordt en aan het moorden slaat. Omdat hij liever communist wordt dan gevangene, probeert hij naar Joegoslavië te vluchten, maar een leger politieagenten weet dit te verhinderen. Na zijn arrestatie belt Ascher zijn vrouw, het boek eindigt terwijl hij overweegt wat hij haar zal zeggen. Het lijkt niet waarschijnlijk dat hij nog lang in het dorp zal blijven.

Door de verhalen van de dorpelingen, over hun harde leven en over hun fatalisme, krijgt de roman een bijna documentair karakter, hetgeen nog versterkt wordt door Roths oog voor details. De ontwikkeling van de figuur Ascher in contrast met het platteland tilt Der stille Ozean ver boven het niveau van een documentaire uit.

Onlangs is het boek verfilmd door Xaver Schwarzenberger, de cameraman van Fassbinder. Ironisch genoeg heeft Schwarzenberger aan het verhaal een draai gegeven die sterk herinnert aan Roths detective-periode. Hij brengt al heel snel en nadrukkelijk de Lüscher-figuur in het verhaal en tijdens diens vlucht is Ascher bijna medeplichtig. De vrouw die hem enige malen heimelijk bezoekt is niet zijn echtgenote, maar wordt in de film een geheimzinnige Française uit Nevers. Het maakt de film spannender, maar ook simpeler dan het boek: aan het eind ziet men Ascher dan ook met zijn koffer op de trein wachten.

In dezelfde streek waar Der stille Ozean zich afspeelt (en trouwens ook de jeugd van Nagl in Winterse reis) is de novelle Circus Saluti gesitueerd. Opmerkelijk is dat de hoofdfiguur, in tegenstelling tot in de voorgaande boeken, zijn verhaal zelf vertelt. Het effect is des te indringender omdat de hoofdpersoon hier, de boerenzoon Lindner, doofstom is. Lindner wordt

[p. 582]

gebiologeerd door een rondtrekkend circus, met name door de directeur daarvan. Schaamteloos vertrouwt deze de jongen toe op welke wijze hij te werk pleegt te gaan. Via zijn onuitputtelijke doos met trucs is hij niet alleen in staat om dieren te temmen, maar ook om het publiek te manipuleren en zijn employés te exploiteren.

Macht, daar gaat het de directeur om. Lindner herkent in de besloten circuswereld het reilen en zeilen van de werkelijkheid die hem dagelijks omringt. Dit is de reden dat hij het circus des te nieuwsgieriger bestudeert, dat hij het volhoudt om met de van zichzelf vervulde directeur te discussiëren, ook al laat de macchiavellist zich op geen enkele manier door Lindners kritiek beïnvloeden.

Lindner voelt zich sterk gehandicapt doordat hij slechts via briefjes met zijn omgeving kan communiceren. Soms komt zijn briefje pas op een moment dat het gesprek reeds een andere wending heeft genomen. Vaak lezen de mensen de briefjes helemaal niet, in de veronderstelling dat ze met een zwakzinnige te doen hebben. Bovendien, en misschien is dit Lindners grootste probleem, kan hij ‘niet alles opschrijven wat door zijn hoofd gaat’. De climax in de controverse tussen de directeur en zijn criticus (de jongen heeft overigens een gymnasiumopleiding, met een ongeletterde protagonist kan Roth blijkbaar nog steeds niet uit de voeten) is een duivels plan. De directeur biedt Lindner namelijk aan van hun relatie een circusnummer te maken: ‘Met uw zwijgen en mijn vragen kunnen wij de toeschouwers tranen met tuiten laten lachen.’ Uiteraard laat Lindner zich niet tot clown van de directeur degraderen, maar hij reageert op diens voorstel met gemengde gevoelens: hij voelt zich bespot maar ook een beetje vereerd.

Wat Circus Saluti binnen het werk van Roth zo interessant maakt is dat hij op een bepaalde manier terugkeert naar de problematiek van zijn debuut. De taal als communicatiemiddel speelt weer een grote rol. En ook nu is er een ik-verteller en is deze een volstrekte buitenstaander, al is hij dit keer slechts doofstom en niet krankzinnig.

Het hierboven beschreven type proza is niet het enige genre waarin Roth zich beweegt. Afgezien van een paar gedichten heeft hij een kinderboek, enkele scenario's en een drietal toneelstukken geschreven. Zijn Vader des Vaderlands Bruno Kreisky bewierookte hij in een hagiografie, die vervolgens door collega Bernhard de grond in werd geboord. Aan kranten en tijdschriften draagt hij regelmatig essays en kritieken bij. Bovendien is hij een voortreffelijk fotograaf, waarvan onder meer de omslagen van zijn boeken getuigen. De foto's liggen in het verlengde van de aandacht voor details die zijn proza kenmerkt.

Een deel van het bovengenoemde materiaal is samen met Roths vroege proza gebundeld in Menschen Bilder Marionetten (1979). Zijn uitgever, Fischer, geeft dit dikke boek nu in delen in pocketvorm uit. De prozastukken zijn al verschenen, eind dit jaar volgen de toneelstukken en het meest recent kwam Die schönen Bilder beim Trabrennen uit, een bundel verspreide stukken, veelal van recente datum. Soms zijn het observaties bij sportevementen, zoals in het titelstuk of de beschrijving van de voetbalwedstrijd Bayern München - Leeds United die Roth in Parijs bijwoonde, samen met Peter Handke. Andere keren gaat het om kritieken op kunstwerken of boeken (of een zeer boeiend portretterend interview met Max Frisch).

In het kader van Roths romans zijn vooral de verhalen in deze bundel boeiend, omdat zij vaak varianten op de romanstof vormen. Hierdoor steekt de bundel ver uit boven gelegenheidsuitgaven als Handkes Het einde van het flaneren. Men legge de stukken die in Venetië en New York spelen naast de romans Winterse reis en Ein neuer Morgen: dezelfde gespannen sfeer, dezelfde nauwkeurige aandacht voor de lokatie. Tweemaal is het circus onderwerp van een verhaal. De eerste keer gaat het vooral om de illusies die op de piste worden voorgetoverd, de andere keer sluit de inhoud meer aan bij

[p. 583]

die van Circus Saluti. Al is het in ‘Circus Maus’ juist de directeur die met de kritiek komt: ‘Het circus leeft van de uitbuiting [...] en veel in het circus berust op mensenverachting.’

Roth gebruikt niet alleen dit type ‘autobiografisch’ materiaal. Behalve zijn reizen, zijn medicijnenstudie en zijn verblijf op het Oostenrijkse platteland zal binnenkort de stad Wenen stof opleveren voor zijn romans. Met dit doel heeft Roth zich namelijk daar gevestigd.

Zo ontpopt Gerhard Roth zich na tien jaar van Oswald Wiener-epigoon tot een auteur met een geheel eigen aanpak die steeds nieuwe invalshoeken probeert te vinden. Het zou zonde zijn wanneer deze schrijver voor de tweede keer aan de aandacht van Nederlandse lezers zou ontsnappen.