De Gids. Jaargang 146

Duits
Annemarie Houwink ten Cate
De rattenvanger van Zürich

Klaus Marbach, de ik-figuur in de roman Gegenzauber (1967) van de Zwitser Adolf Muschg, is scholier in Zürich... Dr. Hämmerli en Andres Platten, hoofdfiguren in Muschgs roman Mitgespielt (1969), zijn respectievelijk leraar en leerling aan een gymnasium in Zürich... Dr. Albisser, een van de twee hoofdfiguren in Muschgs roman Albissers Grund (1974), is leraar Engels aan een gymnasium in Zürich... Mocht deze opsomming de indruk wekken dat Adolf Muschg (geboren in 1934 in Zollikon, Zürich) een schrijver van Züricher genreromans is, dan moet terstond worden opgemerkt dat ongenuanceerde etikettering van het werk van deze zeer produktieve auteur (sinds 1965 bijna ieder jaar een nieuwe titel) zeer onterecht zou zijn. Adolf Muschg wordt wel de derde punt genoemd in de driehoek Frisch-Dürrenmatt-Muschg die sinds enkele decennia de Zwitserse literatuur voor een niet onbelangrijk deel bepaalt. De door Muschg bewonderde Max Frisch (geboren in 1911) is echter bijna een generatie ouder dan Muschg zelf; Dürrenmatt is geboren in 1921.

Toen Adolf Muschg in 1965 zijn debuut als romancier maakte, had hij in Zürich en Cambridge germanistiek, anglistiek en psychologie gestudeerd, had hij met een proefschrift over het dramatische werk van de expressionist Ernst Barlach de doktorsgraad behaald, was hij in Zürich leraar en literair radioredacteur geweest en had hij twee jaar aan de Duitse afdeling van de International Christian University in Tokio gewerkt.

Im Sommer des Hasen, Muschgs eerste roman, waarvan de handeling zich afspeelt in Japan, is een raamvertelling waarin de ervaringen van zes Zwitserse schrijvers die in opdracht van een grote industriële onderneming naar Japan reizen, worden ingelijst in het verslag dat de reclamechef van het sponsorbedrijf aan zijn superieur uitbrengt. En alsof deze opzet de debuterende schrijver nog niet ingewikkeld genoeg was, geeft Muschg zijn Japanse schilderij nog een extra perspectief, zo men wil het karakter van een trompe l'oeil, door de man die over de zes schrijvers rapporteert aan een tafeltje in een Zwitserse dorpsherberg te laten plaats nemen. Muschg geeft daarmee zijn hoofdfiguur de mogelijkheid de belevenissen van zijn landgenoten, wier verblijf in Japan hij begeleidt, met distantie te bezien; de han-

[p. 577]

deling wordt actueel gemaakt door de bespiegelingen van deze erudiete reclamechef in de tegenwoordige tijd te plaatsen, waardoor spelend een verweving van eigen en andermans ervaringen en een afwisseling in tijd en lokatie tot stand komen. Het succes van dit debuut was groot: Muschg veroverde zich direct een plaats op de lijst van Zwitserse bestseller-auteurs, er werden hem drie literaire aanmoedigingsprijzen toegekend, recensenten gebruikten adjectieven als ‘erstaunlich’ en ‘reichfacettiert’, er werd aan Boccaccio's Decamerone gerefereerd en, iets nuchterder, sprak in Nederland Derk Salomons in 1966 over ‘een roman voor stilistische fijnproevers, een biefstuk van de haas’. In 1968 werd Muschgs debuut voor Meulenhoff/De Bezige Bij onder de titel In de zomer van de haas vertaald, in 1972 verscheen een vertaling in het Japans.

En toen kreeg Muschg klop. Scherpe kritiek ontmoette zijn tweede roman, Gegenzauber, een verhaal over de redding van een bizar huis in een dorp bij Zürich, dat een aantal scholieren als een verloren paradijs wil behouden: symbool van kinderlijk geluk, van vrijheid en intelligente schelmerij, van verzet tegen bureaucratie en verstedelijking, beschreven met de nauwkeurigheid van een geograaf die sociologie van de betere standen als bijvak bedrijft. ‘Halt, Klaus Marbach,’ roept de auteur zichzelf op bladzijde 199 toe, alsof hij bang is te hard van stapel te lopen, maar de lezer heeft dan nog bijna driehonderd bladzijden voor de boeg, en dat was misschien voor een Züricher pendant van Pippi Langkous' Villa Kakelbont wel wat veel eer.

In Mitgespielt kiest Muschg voor dezelfde schoolse ambiance, maar de thematiek van deze roman is veel ernstiger. Centraal staat een hard spel met de dood dat een leraar en een leerling met elkaar spelen. De roman als geheel geeft een sterk tijdsgebonden beeld van een adolescentie in het midden van de jaren zestig, van klassenmenging en klassenstrijd, van politieke bewustwording en solidariteit, van hasj en homofilie, en legt daarmee het leven van dejeugd in een grote stad vast. De talloze verwijzingen naar de fenomenen die jongeren zo'n kleine twintig jaar geleden bezighielden (Che Guevara, de Beatles, Ian Flemming) zijn in de loop der jaren wellicht wat verbleekt. Gebleven is echter een thriller vol spanning rond de verdwijning van een schooljongen, waarbij een tijdloos edele vriend de rol van speurende ridder op zich neemt.

Het spel met de dood treedt nog sterker op de voorgrond in Albissers Grund (1974), waarin Muschg zijn belangstelling voor en kennis van de psychoanalyse demonstreert. In dit boek - voor de eerste keer in Muschgs werk tot dusverre - geen veelheid van figuren die de handeling dragen, maar twee mensen scherp tegenover elkaar geplaatst: de vluchteling tegenover de Zwitser, de man die werkelijk ernstig lichamelijk lijden te verduren heeft tegenover de ingebeelde zieke, de man die weinig woorden nodig heeft om zijn scherpe ontledende visie op justitie en ziekenhuis te formuleren tegenover de geëngageerde leraar die zijn eigen stemgeluid zo graag beluistert. In Albissers Grund (dat in het Frans werd vertaald) toont Muschg zich een subtiel stilist van hoge klasse. Onbarmhartig wordt vanuit een politieke stellingname zichtbaar gemaakt - Muschg is als sociaal-democraat in het kanton Zürich actief - hoe de lastige oude vluchteling, die zijn omgeving maar niet het genoegen doet te overlijden, de gang van zaken in het ziekenhuis verstoort.

In een gesprek met Christoph Geiser, dat door Judith Ricker-Abderhalden werd opgenomen in haar bundel Über Adolf Muschg (Suhrkamp Verlag, 1979), heeft Muschg zich uitgesproken over de mate waarin de leraar Albisser een afspiegeling van zijn eigen ontwikkeling vormde: ‘Het is ook bedoeld als een spiegel van de ontwikkeling van de burgerlijke intellectueel in Zwitserland na de jaren vijftig, bij wie maatschappelijke problemen zich eerst als persoonlijk onbehagen, bij voorbeeld in de

[p. 578]

vorm van psychosomatische ziekten, hebben voorgedaan, zoals ze zich bij een groot aantal van hen nog steeds manifesteren. Ik heb deze weg gekozen omdat dit, behoudens een aantal divergenties, mijn eigen weg was en ik alleen wil praten over dingen die ik ken.’

Maar hier heeft Muschg zichzelf wel erg negatief geschetst; want als Albisser, geblokkeerd door zijn obsessies, in de denkwereld van de jaren zestig blijft steken, heeft de schrijver al lang afscheid van het leraarschap genomen en een prachtige carrière opgebouwd. In 1967-1969 doceerde Muschg aan de Cornell University in New York, het jaar daarna werkte hij aan de universiteit in Genève en sinds twaalf jaar is hij hoogleraar in de Duitse taal- en letterkunde aan de Eidgenossische Technische Hochschule in Zürich.

In Literatur als Therapie? (1981), de neerslag van de ‘Frankfurter Vorlesungen’ die Muschg als gastdocent in de winter van 1980 aan de universiteit van Frankfurt heeft gegeven, gunt de auteur de lezer een blik op zijn jeugd als enig kind van een verpleegster en een veel oudere, studieuze onderwijzer die ‘dicht bij zijn pensionering, dikwijls als de grootvader van het kind werd aangesproken’. De beschrijving van de moeder in dit kleine huishouden van stilte, leren en lezen doet bijna vermoeden dat Muschg zijn visie op het vak van zijn moeder heeft neergelegd in de beschrijving van het onbevangen en teder contact tussen de jonge verpleegster en de berooide oude man in Albissers Grund.

Baiyun oder die Freundschaftsgesellschaft (1980), de vijfde roman van Muschg, doet weer denken aan de roman waarmee hij debuteerde: alleen reizen dit keer geen zes Zwitsers naar Japan, maar acht landgenoten, zeven mannen en een vrouw, naar China, waar Muschg met enkele andere Duitstalige auteurs in 1979 op uitnodiging van de Volksrepubliek verbleef. Ook in dit boek weer een opbouw in episoden die door regels wit van elkaar worden gescheiden, in dit geval eveneens toegepast als methodiek om gedachtensprongen in de tijd te maken, waardoor de ik-persoon, een psycholoog, zich in ogenblikken die hem benard voorkomen van de werkelijkheid kan losmaken en zich aan zijn eigen gedachten kan overgeven. Net zoals Im Sommer des Hasen wordt bij de lezer de suggestie gewekt dat hij over de schouder van de hoofdpersoon in diens persoonlijke notities, portretteringen en beschrijvingen mag meelezen.

We treffen overigens een bonte verscheidenheid aan in de lange lijst van publikaties die Muschg sinds 1965 op zijn naam heeft gebracht: onder meer een toneelstuk over en een biografie van Gottfried Keller, een toneelstuk gebaseerd op een fragment van Goethe, een hoorspel over Zürich anno 1968, en een bundel boekbesprekingen. Noch ein Wunsch is een novelle uit 1981, een treurig verhaal, met grote terughoudendheid geschreven, over de liefde zonder hartstocht van een vijfenveertigjarige man voor een jonge vrouw, een liefde die groteske vormen aanneemt door de last die een nukkige auto de man bezorgt.

Adolf Muschg is een liefhebber van de schilderijen van Johannes Vermeer; waarom hij deze schilder bewondert, heeft hij precies geformuleerd in een interview dat hem in 1981 tijdens een lezingentournee door Nederland werd afgenomen. De tekst van dit interview, dat werd gepubliceerd in Deutsche Bücher (Rodopi, Amsterdam, 1981/3), luidt wat (Rembrandt en) Vermeer betreft als volgt: ‘Bei meinem Besuch des “Rijksmuseum” in Amsterdam ist mir aufgefallen, welche Maler in der grossen niederländischen Tradition mir etwas sagen und welche nicht. Jemand, den ich ungeheuer respektiere und mit dem ich nichts anfangen kann, ist Rembrandt. Jemand, den ich für den allergrössten Maler, den ich überhaupt kenne, halte, ist Vermeer. Vermeers Figuren sind undemonstrative, mit keinem Hinter- und Tiefsinn spielende, jeder aufdringlichen Symbolik entbehrende Figuren. Sie sind, was sie sind.’

Het is interessant dat de korte verhalen van Adolf Muschg (gebundeld in Fremdkörper,

[p. 579]

1968, Liebesgeschichten, 1972, Entfernte Bekannte, 1976 en Leib und Leben, 1982) een aantal eigenschappen bezitten die aan het picturale werk van Vermeer doen denken: er treden slechts weinig figuren in de verhalen op en het lijkt alsof situaties zo koel en beredeneerd worden verteld dat de lezer Muschgs observaties afstandelijk of misschien zelfs passief zal ondergaan. Maar zodra de schrijver zijn figuren in dialogen of in weergegeven gedachten zelf aan het woord laat, blijkt hij volledig voor de lezer open te staan. Zijn verhalen worden met de grootste precisie geschetst, zo, dat de atmosfeer volkomen helder is, en de thematiek geheel doorzichtig. Wie van de schilder Vermeer en van Duitstalige literatuur houdt, zal mijns inziens in Muschgs virtuoze miniatuurkunst herkenningspunten vinden. Muschgs figuren ‘sind, was sie sind’ en dan is het niet belangrijk of de hoofdpersoon van het verhaal een geroutineerd en hardnekkig zoontje van gescheiden ouders is, een volwassen man die zijn moeder naar een bejaardentehuis probeert te manoeuvreren, een Duitser in India wiens blik op de Tadj Mahal verduisterd wordt door de armoede van de grote stad waarin hij de weg kwijtraakt, of een galeriehoudster in Basel die tegen een hartinfarct vecht.

De bekende Duitse criticus Marcel Reich-Ranicki, die over Muschgs eerste romans geen goed woord wilde horen (‘modieus gekoketteer met stilistische brille’) kon niet anders dan zich gewonnen geven aan Muschg als schrijver van korte verhalen. Binnen de beperkte vorm van het verhaal maakt Muschg virtuoos gebruik van zijn talenten als jongleur en stemmenimitator; daarom liet Reich-Ranicki zich graag meelokken door de stem van de schrijver die hij tien jaar geleden in Die Zeit de eretitel ‘de rattenvanger van Zürich’ toewees.