De Gids. Jaargang 146

Dood en leven
Herman de Lange
Manicheïsme en totalitair denken in de bewapeningswedloop

Ik schrok even toen ik in een artikel van de dissidente gebroeders Medvedev de opmerking tegenkwam dat volgens hen de verantwoordelijkheid voor de huidige internationale crisis niet gelijkmatig verdeeld kon worden tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie.^1. Had ik de laatste tijd niet vaker oproepen gelezen om in de strijd tussen goed en kwaad kleur te bekennen? Zoals van president Reagan die begin maart 1983 de evangelische bewegingen in de Verenigde Staten voorhield: ‘So in your dicsussions of the nuclear freeze proposals, I urge you to beware the temptation of pride, the temptation blithely to declare yourselves above it all and label both sides equally at fault, to ignore the facts of history and the agressive impulses of an evil empire, to simply call the arms race a giant misunderstanding and thereby remove yourselves from the struggle between right and wrong, good and evil...’.^2. Of zoals de zogenaamde vredesideologen uit de Sovjeunie die in 1982 een campagne begonnen tegen de volgens hen te gedistantieerde en genuanceerde opvattingen van vredesbewegingen uit West-Europa over de oorzaken en achtergronden van de crisis in de politieke verhoudingen tussen Oost en West. In het bijzonder de European Nuclear Disarmament (end) beweging uit Engeland had de toorn van de Sovjets opgewekt, aangezien de belangrijkste woordvoerders van deze beweging, Edward P. Thompson en Dan Smith, in het oprichtingsmanifest van april 1980 hadden geschreven dat beide supermogendheden even schuldig waren aan de huidige impasse. In een brief aan vredesactivisten in West-Europa schreef Joeri Zjoekov, voorzitter van het vredescomité van de Sovjetunie in december 1982: ‘We are firmly convinced that this concept [van gelijke verantwoordelijkheid - HdL] is aimed at the disorientation, demobilisation and undermining of the antiwar movement and is called upon to conceal and justify an aggressive militarist policy of the usa and nato.’^3.

Het moet een vreemde gewaarwording geweest zijn voor Thompson en end om zich plotseling beschreven te zien als handlangers van Reagan en de navo. Hun verbazing zal niet minder geworden zijn toen zij in het Russische maandblad International Affairs konden lezen dat hun beweging geïnfiltreerd was door de cia: ‘The very name of the new movement conveyed the idea of removing the nuclear weapons from the European continent which was popular among the public. But as it turned out, it was a trap with which certain forces tried to impose the “equal responsibility” concept, so false and dangerous to the cause of peace, in a bid to set up, on its basis, a “new”, “independent” and “non-aligned” antiwar movement.’^4.

Deze vredesbeweging is inderdaad in een rare positie terechtgekomen, want van de andere kant wordt ze soms voorgesteld als handlanger of onbedoeld instrument van Moskou.^5.

De gebroeders Medvedev wijzen een symmetrie in verantwoordelijkheid voor de internationale politieke crisis van de hand, omdat

1. Roy en Zhores Medvedev, ‘The ussr and the arms race’, in: Exterminism and the Cold War, London 1982 pp. 153-154.

2. Geciteerd door C. McC. Mathias, Habitual hatred - unsound policy. Foreign Affairs, vol. 61 nr. 5 summer 1983 p. 1019. Vgl. J. van Wieringen. Reagan noemt bevriezing van kernwapens fraude en illusie. De Volkskrant 10 maart 1983.

3. Afgedrukt in END Bulletin nr. 12 1982 p. 16.

4. V. Oryol, The antiwar movement: its friends and foes. International Affairs (Moscow) nr. 4 1983 p. 41.

5. Voorbeelden: J.A.E. Vermaat, De Sovjet-Unie en de vredesbeweging, Militaire Spectator maart 1983 pp 101-114. Wynfred Joshua, Soviet manipulation of the european peace movement, Strategic Review, vol. XI nr. 1, winter 1983 pp. 9-18. Deze schrijfsels zijn qua aard en methode van bewijsvoering sterk verwant aan de Sovjetagitprop (noot 4). In de Verenigde Staten wordt er natuurlijk ook zakelijker geschreven over de vredesbeweging. Zie: Nato today: the alliance in evolution. A report to the committee on Foreign Relations US Senate. April 1982, Washington 1982 pp. 76-85.

[p. 558]

daarmee ondanks alles aan de verhoudingen in de Sovjetunie onrecht wordt gedaan. Met het idee dat gedeelde schuld zoals deze onder woorden is gebracht door Thompson en Smith, heb ik niet minder moeite omdat de aandacht ook dan te sterk op het ‘wie’ en ‘wat’ wordt gevestigd in plaats van op het ‘hoe’ en op de samenhangen.^6. De asymmetrieën tussen de Amerikaanse en de Russische maatschappij, speciaal op het gebied van defensie en verdedigingsbeleid, waarop de Medvedevs wijzen, zijn niet zo groot. De overeenkomsten tussen beide zijn veel groter dan de verschillen. Het gebruik van het begrip ‘asymmetrie’ in verband met de bewapeningswedloop leidt maar al te makkelijk tot een voorstelling van zaken waarin de Sovjetunie wordt vrijgesproken en de schuld aan de bewapeningswedloop en de Koude Oorlog uitsluitend aan het Westen wordt toegerekend.^7. Om deze voorstelling van zaken te steunen maakt men objectief lijkende lijstjes en statistieken waaruit moet blijken dat de tegenpartij steeds de bewapeningswedloop is begonnen. In een propaganda-geschrift produceerde het Sovjetministerie van defensie een lijstje met 6 wapensystemen die het eerst door de Verenigde Staten zijn ontwikkeld. Daarbij werd het volgende commentaar geschreven: ‘De Sovjetunie heeft in de geschiedenis sinds 1945 nooit het initiatief genomen tot het vervaardigen van nieuwe wapens. Bij het opbouwen van haar strijdkrachten heeft zij alleen maar gereageerd op de gevaren die werden geschapen door het Westen.’^8. Zo tracht de Sovjetunie zich vrij te pleiten van verantwoordelijkheid en de schuld uitsluitend te leggen bij het Westen. Zoals bijna altijd kloppen wapenlijstjes en defensiestatistieken niet, en ook dit keer is dat het geval. Niet vermeld werd een belangrijk wapensysteem waartoe de Sovjetunie in het verleden het initiatief had genomen, namelijk de lange afstandsraket (icbm), met name de ss-6 die het Westen als lanceersysteem voor de Spoetnik in 1957 zoveel angst heeft aangejaagd. Omdat hij zwaar en onhandelbaar was, bleek de ss-6 overigens verre de mindere van de na 1957 versneld ontwikkelde Amerikaanse Atlas en Titan-raketten.^9.

In al deze voorbeelden wordt het woord asymmetrie eigenlijk verkeerd gebruikt. De term ‘asymmetrisch verloop van de bewapeningswedloop of het trendsetter-imitator model’ zoals ik dit verschijnsel vroeger eens genoemd heb, verwijst niet naar de oorzaken van de bewapeningswedloop maar naar de aard van de acties en reacties in het feitelijk verloop van een bewapeningswedloop.^10. Wie een technologische voorsprong heeft, zal meestal als eerste een nieuw wapen kunnen opstellen. Hij ‘begint’, de ander ‘reageert’. De Sovjetunie reageerde op de kwalitatieve voorsprong op wapengebied van de Verenigde Staten soms met een imitatie van dezelfde technologische ontwikkelingen en/of met een vergroting van haar militaire macht. Soms volstond zij een tijdlang met bluf. De term asymmetrische bewapeningswedloop berust dus op een misverstand, maar kan goed voor propagandistische doeleinden worden gebruikt.

Door middel van bewapeningsstatistieken kunnen beide partijen naar believen asymmetrieën aantonen en daarmee nieuwe bewapeningsmaatregelen legitimeren. Zulke statistieken worden voorgesteld als objectieve criteria met behulp waarvan men de bedreiging door de tegenpartij kan vaststellen, zonder de eigen rol te hoeven vermelden. Zo wordt de aandacht van het werkelijke probleem afgeleid. Dat is eens kernachtig verwoord door Norbert Elias: ‘Het is de verwoestende kracht van de mensen, niet die van de atoombom, waarvoor mensen bang moeten zijn, of preciezer gezegd de verwoestende kracht van de menselijke vervlechtingen’.^11.

Mensen kunnen materiële instrumenten zoals wapens, computers en communicatiesystemen veel gemakkelijker beheersen dan de sociale netwerken en politieke organisaties die in de loop van eeuwen zijn ontstaan en als zodanig door niemand zijn gepland of gewild.

6. Vgl. Het essay ‘De schuldvraag als oriëntatiemiddel’ van G. van Benthem van den Bergh in zijn bundel De staat van geweld en andere essays (Amsterdam 1980) dat beoefenaren van de internationale politiek regelmatig moeten herlezen.

7. Vgl. A.J. Rasker, Vredesactie van kerken en ideologische propaganda, Hervormd Nederland 9 juli 1983 pp. 22-23.

8. Whence the threat to peace, Moscow 1982 pp. 6-7. Dezelfde redenering komt terug in een ander propogandageschrift: Hoe het gevaar voor Europa af te wenden, Moskou 1983 p. 27.

9. Vgl. Herman de Lange, De bewapeningswedloop tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie, 1945-1980, Groningen 1982.

10. Herman de Lange, Het moderne oorlogssysteem en de vrede, Bloemendaal 1975 pp. 97-98 en 126-127.

11. Norbert Elias, Wat is sociologie, Utrecht 1971 p. 26.

[p. 559]

De tegenstelling ‘de bom versus de mensheid’ slaat nergens op. Toch speelt deze tegenstelling een grote rol. Dit gebeurt vanuit verschillende perspectieven als volgt: de Russische kernwapens tegen het vrije Westen; de Amerikaanse kernwapens tegen de verworvenheden van het socialisme en de kernwapens van de supermogendheden tegen de wereldvrede. Men probeert zo het verloop van de menselijke geschiedenis te wijten aan dingen buiten en boven de mensen zelf.

De verwoestende kracht van menselijke vervlechtingen wordt duidelijk wanneer men zich onbevangen rekenschap geeft van het verloop van politieke processen. De belangrijkste organisatievorm van mensen zijn nog altijd de nationale staten. In het langdurige historische proces van staatsvorming vinden we één van de belangrijkste kenmerken van de internationale politiek terug: de sterke neiging van nationale staten om met elkaar te rivaliseren. Hun langdurige competitie om macht, invloed en hulpbronnen heeft ertoe geleid dat de rivalen elkaar in hun houding en activiteiten steeds weer bevestigden in de noodzaak de onderlinge strijd te voeren. Dit werd niet alleen in de hand gewerkt door hun feitelijke gedrag, maar ook door de manier waarop de rivalen elkaar waarnemen. Er ontstond een wijze van perceptie en interpretatie die de handelingen en uitlatingen van de rivaal als het ware automatisch registreerde als bedreigend en gevaarlijk. De invloed van dit perceptiepatroon wordt bij voorbeeld duidelijk geïllustreerd door de ontwikkeling van de Koude Oorlog. Een gematigd en verzoenend gebaar van partij A wordt door partij B opgevat als een daad van agressie die de dreiging versterkt. De tegenactie van partij B overtuigt partij A ervan dat onderhandelingen en concessies een doodlopende weg zijn. Dan gaat A zich zodanig gedragen dat het beeld dat partij B koesterde, nog verder wordt versterkt. Het onvermogen van de betrokkenen om te zien welke ontwikkelingen zij jegens elkaar op gang hebben gebracht, leidt tot een haast dwangmatig gedrag waarmee zij deze ontwikkelingen herhalen en elkaar wederzijds in het voor beiden schadelijk gedrag versterken. Om ordening en begrijpelijkheid in deze bedreigende en angstaanjagende ontwikkeling te brengen hanteren zij een dualistisch wereldbeeld, dat weinig ruimte voor twijfel laat.

Wanneer men de ontwikkelingen in de huidige Amerikaanse politiek beziet, dan kan men dit proces gemakkelijk herkennen. De bijdrage van de Amerikaanse politiek aan de ‘verwoestende kracht van de menselijke vervlechtingen’ wordt doorgaans aangetoond met cijfers over bewapeningsuitgaven en wapens. Dit is een onjuiste benadering die ironisch genoeg nog extra betekenisloos is geworden doordat de drastische verhogingen van defensie-uitgaven van de Verenigde Staten grotendeels neerkomen op een verspillingswedloop met zichzelf. In werkelijkheid zijn de Verenigde Staten sinds 1979 in een competitief gedrag gedreven op grond van bovenbeschreven interpretaties en percepties. Deze roldwang is versterkt door het gebruik van bedreigende retoriek, riskante strategische speculaties en (militaire) interventies in kleine landen, met name in de derde wereld. En dat heeft de Sovjetunie weer in de eigen roldwang bevestigd.

De Sovjetunie heeft tot de herleving van een koude oorlog niet alleen door middel van wapens zoals tanks, satellieten en de vele soorten ss-raketten bijgedragen. Volgens Arthur Cox heeft veeleer de directe en indirecte interventiepolitiek van de Sovjetunie in Angola, de Hoorn van Afrika en Afghanistan, anders gezegd de Sovjetunie die zich de rol van wereldpolitieman aanmeet, sterk bijgedragen aan de verslechtering van de betrekkingen tussen beide supermogendheden.^12. Georgi Arbatov, de directeur van het Moskouse Instituut voor Amerika, bestreed natuurlijk deze analyse want over wapens en militaire pariteit kan men discussiëren, maar de politieke principes van de Sovjetunie staan niet ter discussie en politieke acties in het verlengde daarvan zijn

12. A.M. Cox, Russian Roulette. The superpower game. New York 1982 pp. 29-61.

[p. 560]

in principe altijd juist. Hier zien we weer het beeld, dat de Verenigde Staten per definitie schuldig zijn en dat de politiek van de Sovjetunie alleen maar humanitaire doeleinden nastreeft.^13.

Deze symptomen van politiek manicheïsme in de Sovjetunie en de Verenigde Staten duiden op het voortbestaan van de koude oorlog. Manicheïsme is ook een onmisbaar element in de beschrijving, die de Amerikaanse socioloog Irving Louis Horowitz van totalitair denken heeft gegeven. Totalitair denken is volgens hem namelijk gebaseerd op de voorstelling dat aan de ene kant het absoluut goede en aan de andere kant het absoluut kwade huist. De formules en principes van het denken in deze categorieën zijn daarom onfeilbaar. Het kent geen objectiviteit, alleen maar partijdigheid. De geschiedenis wordt daartoe als instrument misbruikt: ‘History is a source of verification, not information. History not only absolves but it proves.’^14. In de boven geciteerde toespraak van Reagan komen we deze elementen van totalitair denken tegen. Hoewel dit met het presidentschap van Reagan een belangrijke stem is geworden in de politieke cultuur van de Verenigde Staten, beheerst het niet het Amerikaanse politieke systeem. Het vertegenwoordigt in Amerika eigenlijk ook geen systeem. Wel zijn de consequenties van deze invloedrijke stroming in de Amerikaanse politiek rampzalig omdat nu het politieke verkeer tussen de grote mogendheden veranderd is in een toeterdiplomatie, waaraan de Sovjetunie met het gebruikelijke pannengekletter bijdraagt. Een duidelijk voorbeeld levert de eerder geciteerde auteur uit International Affairs die het niet alleen bestaat de vredesbeweging vóór 1980 in te lijven in het Sovjetkamp, maar ook de nieuwe vredesbeweging voor te houden dat alleen de Sovjetunie vredespolitiek bedrijft en dat zij dus de Sovjetunie blindelings moet steunen: ‘Modern history gives a clear demonstration that it is the usa that has triggered the development of new weapons and built up the arms race.’^15.

Uit dit overzicht mag blijken dat het stellen van de schuldvraag een vorm van zelfmisleiding kan zijn (gebroeders Medvedev) maar meestal een uiting van totalitair dualistisch denken (de Sovjetunie en Reagan) is. En de stelling van de gelijkwaardige verantwoordelijkheid is een onjuiste formulering van een zekere symmetrie in het gedrag en de retoriek van beide partijen. Meer verantwoord is de aanpak van Cox, die in zijn boek Russian Roulette de Sovjetbijdrage aan de crisis in de internationale politiek op een originele wijze heeft omschreven.^12. Hij brengt een eenvoudige vuistregel van de buitenlandse politiek onder woorden: een realistische politiek laat activiteiten na die, hoe gerechtvaardigd ook uit eigen zicht, de tegenpartij onnodig kunnen prikkelen zodat deze sterk in de verleiding komt een politieke koers in te slaan die nadelig is voor jezelf en uiteindelijk de onderlinge verhoudingen vergiftigt. De periode van de ontspanningspolitiek heeft geleerd dat de Sovjetunie nog zo bevangen was door de eigen totalitaire retoriek en pas verworven machtspositie, dat zij de rustende gigant, de Verenigde Staten, die zij in een vlaag van zelfbedrog reeds zag sterven, tot een onverwachte en onbeheerste reactie heeft geprovoceerd. Teruggeworpen op haarzelf kan de Sovjetunie alleen maar op een arrogante manier de schuldvraag beantwoorden. Daarmede is de kans groot dat beide supermogendheden - in de woorden van G. van Benthem van den Bergh - ‘...hetzelfde elkaar bedreigende gedrag blijven voortbrengen, dat tot het stellen van de schuldvraag noopt’.^16.

13. A.M. Cox, o.c., pp. 173-199.

14. I.L. Horowitz, Language, truth, and politics, The Washington Quarterly, winter 1983 pp. 71-77. Speciaal p. 73.

15. V. Oryol, o.c. p. 42.

12. A.M. Cox, Russian Roulette. The superpower game. New York 1982 pp. 29-61.

16. G. van Benthem van den Bergh, o.c. p. 11.