De Gids. Jaargang 146

Wetenschappelijk leven
J. van Heerden
Naschrift

1. in 1972 schreef ik een artikel waarin ik veronderstelde dat het toeschrijven van een Oedipus-complex aan een vijfjarige of daaromtrent berust op ouderlijke gevoelens van agressie jegens dat kind. Een geval van projectie. Nu zegt Van Rijthoven dat ik veronachtzaamd heb dat in de psychoanalytische literatuur sinds Freud ruimschoots erkend is dat ouders erotisch en agressief tegenover hun kinderen kunnen staan en zij vertelt daar dan wat over. Nu zijn er inderdaad een paar analytici geweest die aandacht besteedden aan de ouderlijke vijandigheid maar vrijwel zonder één uitzondering beklagen zij zich erover dat dit verschijnsel in de psychoanalyse verwaarloosd wordt. Dat is voor hen ook de reden er een stukje over te schrijven. Misschien deugen die analytici niet. Daar zal ik mij niet in mengen,

[p. 554]

maar ik zie op grond van hun klacht niet in wat ik veronachtzaamd heb. Het is trouwens ook niet van belang. Ik behandelde destijds niet het verwaarloosde aspect van de ouderlijke vijandigheid, maar de mogelijkheid dat het verzinnen van een Oedipus-complex daarvan een uitdrukking is.

2. In mijn boek De zorgelijke staat van het onbewuste zeg ik in de inleiding welke beperkingen ik mij bij de behandeling van het onderwerp heb opgelegd. Ik vermeldde dat, voor zover de dieptepsychologie ter sprake zou komen, ik niet in zou gaan op de vraag hoe elke school of richting afwijkend gedrag verklaart krachtens een favoriet idee over de ontstaansgeschiedenis ervan. Daar zijn immers al zoveel boeken over geschreven. Ik beperkte mij tot de vraag die voor elk van deze scholen gelijkelijk opgaat, namelijk hoe geconstateerd wordt dat iemand onbewust door een onaangename ervaring wordt gedomineerd. Dus: hoe men ongeacht een voorkeur voor enige theorie (Freud, Jung, Adler of Freud junior) tot deze inferentie komt. Ik schreef: ‘Dat betreft dus de vraag hoe ik merk dat Jan onbewust in een lamentabele situatie verkeert en op grond waarvan ik gerechtigd ben daarin een uitspraak te doen die getoetst kan worden.’ Dat is een andere vraag dan Van Rijthoven mij in de mond legt, namelijk ‘de vraag hoe anderen Jans verdriet kunnen waarnemen.’ Het ging mij niet zozeer om de waarneming van het verdriet als wel om de logische verantwoording van het besluit, dat het een onbewust verdriet betreft.

Ik had mij volgens Van Rijthoven ook niet mogen beperken tot de hoe-vraag. Dat kan alleen bij stilstaande klokken en zo, maar niet bij mensen. Is dat nu zo? Zelf schrijft zij: ‘Wanneer Van Heerden onderdelen van de psychoanalytische theorie bediscussieert zijn de argumenten vaak ingebed in een zodanige sfeer dat de gemiddelde lezer een negatief beeld van de psychoanalyse overhoudt.’ Ik mag mij hierbij toch wel tot de vraag beperken hoe Van Rijthoven dat weet van die gemiddelde lezer.

3. Ik zou onvoldoende onderscheid maken tussen dieptepsychologie en psychoanalyse. Het enige onderscheid dat ik ken is dat dieptepsychologie de verzamelnaam is van alle vormen van dynamische psychologie en dat de psychoanalyse een element uit die verzameling is. Meer dan dat drukt het onderscheid niet uit, althans in het gangbare wetenschappelijke taalgebruik. Voor mijn betoog was dit onderscheid van ondergeschikt belang. Wat Van Rijthoven over de betekenis van beide termen heeft op te merken is nogal parochiaal. Maar ook al zou er een nieuwe betekenis van beide termen gegeven kunnen worden, het is toch duidelijk in welke zin ik ze heb opgevat. En trouwens, waarom zou ik rekening moeten houden met een coterie van psychoanalytici, wier favoriete banaan tegenwoordig anders heet.

4. De psychoanalyse veronderstelt een ingewikkelde machinerie, die verantwoordelijk is voor ons waarneembaar gedrag. Hoe de verschillende veronderstelde mechanismen en processen op elkaar ingrijpen, elkaar beperken of versterken (als zij dat al doen) is onduidelijk. Daar kun je, naar analogie met andere wetenschappen die het ontstaan van een verschijnsel verklaren, talrijke vragen over stellen. Wanneerje beweert dat al die ingrepen en processen, zoals door de psychoanalyse gepostuleerd, letterlijk plaats vinden, dan ontkomje niet aan deze vragen. Dat is een gevolg van de veronderstelling dat ze reëel zijn. Apodictisch verklaren dat het hier gaat om reële processen is op die vragen geen antwoord. Ik heb gesteld dat men zo'n antwoord kan uitstellen, als men de veronderstelling dat het om reële processen gaat, voorlopig laat varen. Men zou zich dan moeten beperken tot een model. Daarmee is niet gezegd dat de door de psychoanalyse beoogde mechanismen uiteindelijk niet reëel zouden kunnen blijken, maar alleen dat de simpele verzekering dát ze het zijn, geen interessante kennis en wetenschappelijke vooruitgang garandeert. Het idee om een model te

[p. 555]

ontwerpen, zoals bij voorbeeld in de cognitieve psychologie thans gangbaar is, was maar een voorstel, ingegeven door de aantoonbare zwakheden van een psychoanalytische theorie, die alles wat zij verzint letterlijk neemt. Van Rijthoven is over twijfels aan de kwaliteit van die theorie nogal luchthartig. Als voorbeeld noem ik haar verzekering dat sublimeren een psychische activiteit is, die daadwerkelijk plaatsvindt. Ik toonde mij daarover gereserveerder en opperde als mogelijkheid dat sublimeren niet verwijst naar een activiteit maar de waardering van een activiteit benoemt. Je kunt een onderscheid maken tussen trappen en raken, spelen en winnen, luisteren en horen, reizen en arriveren. Het laatste van elk paar is een succeswerkwoord, dat niet naar een bepaalde verrichting verwijst maar aangeeft dat een bepaalde verrrichting met een bepaald succes is beloond. Men kan bij wijze van psychologische diagnose opmerken, dat iemand het constant nodig heeft te winnen of het doel te raken. Men zegt dan met zoveel woorden dat hij voortdurend bezig is met schieten en spelen met een bepaald effect. Daarin kan hij slagen of mislukken. Ik heb opgemerkt dat men iets soortgelijks kan zeggen van sublimeren en nam als voorbeeld een schilder, zonder natuurlijk te willen zeggen dat alle schilders al schilderend sublimeren. Dat interesseert me niet. Het is niet zo dat een schilder sublimeert én schildert, als combinatie van twee activiteiten. Hij krijgt ook geen dubbele uitkering. Hij schildert met een bepaald resultaat. Als men deze analyse verwerpt, moet men zeggen wat een schilder buiten het schilderen om doet als hij sublimeert, net zoals men zou moeten zeggen wat iemand buiten het spelen om doet, als hij wint. Ik ben benieuwd.

5. Van Rijthoven vindt dat ik een psychoanalyticus presenteer als een aasgier, belust op duiden. Ter illustratie haalt zij van mij een zinnetje aan: ‘Wat in het dagelijks leven beschouwd wordt als een blijk van vermoeidheid of gebrek aan concentratie of een ongelukkig toeval, wordt in de psychoanalyse gemakkelijk geduid als opzettelijk, gemotiveerd en bedenkelijk’. In dit als letterlijk gebrachte citaat heeft zij vier woorden laten cursiveren, zonder te vermelden dat deze cursivering door haar is aangebracht. Eerder citeert zij Soudijn en in dat citaat laat zij eveneens een aantal woorden cursiveren, opnieuw zonder te vermelden dat zulks op haar instigatie geschiedt. Zeker vergeten. Van Rijthoven is immers behalve psychoanalyticus ook een gewoon filosoof. Ik zou over deze omissies niet zo vallen, als beide citaten niet ook dienden als exclusieve toelichting op een veronderstelde mentaliteit bij de oorspronkelijke auteurs. Zij vermeldt immers ook de toon die in beide citaten beluisterd moet worden. Wat zij van mij aanhaalt dient in haar betoog ter illustratie van mijn verzuring en het citaat van Soudijn belicht zijn mate van serviliteit. Zulks moet zeker blijken uit die cursiveringen. Ik moet zeggen dat het in de wetenschap zeer ongebruikelijk is op deze wijze te pogen een gelijk binnen te halen. Van Rijthoven zal toch niet pas begonnen zijn met lezen.

6. Tot slot nog dit. Van Rijthoven rondt haar betoog af met enkele opmerkingen over de logica, de computer en de rekensom. Wie in het dagelijks leven de formele logica toepast en een formule als ‘a = a’ hanteert bedient zich van een primitieve logica, zegt zij. Wat dit met mij te maken heeft, ontgaat mij enigszins maar ik wil niet onopgemerkt laten dat het hanteren van de genoemde wet uit de theorie der identiteit niet zozeer primitief is als wel fundamenteel. Ik kan deze wet dan ook van harte aanbevelen, ook voor dagelijks gebruik. Wat voorts een ‘onoverbrugbare wereld’ is, gaat mij zozeer boven de pet, dat ik er maar niet tegen protesteer, maar dat moet ik wel doen tegen haar visie dat natuurwetten niet voor mensen gelden. Ik heb het altijd heel verstandig van Galileï gevonden dat hij te Pisa twee stenen mee naar boven nam en niet twee

[p. 556]

geliefde leerlingen van ongelijk gewicht. Hoewel dat had gekund. Dat dit verhaal toevallig apocrief is, doet natuurlijk niet terzake. Voor mensen gelden natuurwetten. Misschien bedoelt Van Rijthoven dat voor mensen aparte wetten gelden, maar waarom zouden wij dat geen natuurwetten mogen noemen? Misschien bedoelt zij dat voor mensen helemaal geen wetten gelden, zelfs geen probabilistische of geclausuleerde. In dat geval zijn niet alleen mijn vragen aan haar inderdaad niet besteed, maar moet ook haar exposé van de wetenschappelijke vorderingen, die de psychoanalyse hier en daar heeft geboekt, noodzakelijkerwijs met een korreltje zout genomen worden.