De Gids. Jaargang 146

Maatschappelijk leven
F.E. Frenkel
Heksengeloof in modern kostuum

In 1692 werden in Salem, Massachusetts, dertien personen opgehangen wegens hekserij. Ontdaan van allerlei parafernalia kwam de zaak hierop neer, dat een aantal kinderen voortdurend toevallen vertoonde waarbij zij in hevige kramptoestand neervielen, en in eerste instantie mededeelden te worden gepijnigd door een aantal vrouwen, die daartoe in een soort astrale vorm uit hun lichaam traden - voor de kinderen waarneembaar, voor anderen niet.

Vaststaat dat minstens een van de vrouwen, een creoolse, zich met voodoo of iets dergelijks bezighield. Eveneens staat vast dat minstens een van de in eerste instantie beschuldigde vrouwen bij een baldadigheid als het omtrappen van een melkemmer de kinderen met gebalde vuisten vloekende had bedreigd. Het gegeven dat het vloeken plus het knijpend gebaar de Duivel toegang hadden verleend om genoemde astrale gedragingen te bewerkstelligen, en dat dit een wettig en overtuigend bewijs vormde, vermeld ik slechts terzijde.

Het is een wat al te gemakkelijk gebruik in onze tijd, waarin overigens te pas en te onpas naar heksenprocessen wordt verwezen, om te menen dat het hier een vreemde massawaan betrof, stammende uit duister bijgeloof in de ‘middeleeuwen’, een alleen maar vreemd en achterhaald verschijnsel. Het verschijnsel dat de kinderen vertoonden was echter zeer feitelijk van aard en heeft zich ook, na het wegebben van het heksengeloof, nog tot ver in onze eeuw onder de noemer ‘hysterie’ als psychiatrisch ziektebeeld gemanifesteerd. Daarbij komt dan dat de kinderen met goede redenen meenden dat op zijn minst een paar van de beschuldigden hen niet bijzonder goed gezind waren alsook dat deze zich inlieten met zaken die wij vandaag paranormaal zouden noemen. En in de culturele antropologie is ook bevonden dat personen ziek ‘getoverd’ konden worden, wanneer de voorwaarden maar vervuld waren dat:

-	er een gedeeld referentiesysteem bestond waarin men meende dat dit mogelijk was;
-	een kandidaat-betoverde wist of vermoedde dat een ander daarmede met betrekking tot hem bezig was;
-	een kandidaat-betoverde geloofde dat de ander de macht daartoe bezat;
-	de ander daarbij eventueel in het bezit was van daartoe noodzakelijk geachte zaken als

[p. 384]

bij voorbeeld delen haar of nagels.

Koloniale wetgevers en bestuurders van moederlanden, waarin bij wet en jurisprudentie het verschijnsel zelfs principieel onmogelijk was verklaard, konden in de door hen bestuurde gebieden op ongemakkelijke wijze ook niet om de ‘toverij’ heen. En zelfs van bij voorbeeld Indische Nederlanders bleef het ‘bijgeloof’ legendarisch.

Maar daar is het niet bij gebleven. In een periode - sedert de oorlog - waarin overheidsgebouwen werden voorzien van aardstralen kastjes, gebedsgenezing grote mensenmenigten trok en krantenvoorpagina's haalde en zogenaamde paranormale geneeskunst kans op erkenning lijkt te maken, bleken studenten niet geneigd zich bloot te stellen aan een telefoongesprek met iemand, die langs deze weg kon ‘genezen’, maar uiteraard ook het omgekeerde pretendeerde te kunnen uitvoeren.

Dat is nog wel wat anders dan te huiveren bij films als ‘Exorcist’ of ‘Rosemary's baby’, waarin de hele opvoering van de vijftiende-eeuwse Heksenhamer zonder veel nieuwe fantasie, alleen in wandelkostuum wordt ten beste gegeven. Wanneer de theorie zelf in een gemoderniseerd jasje wordt gestoken blijft de schok der herkenning uit.

Dit is nog veel sterker het geval met een andere moderne ‘Salem-variant’. Ik denk hierbij aan de - thans nog twee - gedetineerde oorlogsmisdadigers van Breda. Voor het verloop van mijn beschouwing is het noodzakelijk een paar feiten uit het verloop van zaken in deze kwestie uit te lichten.

Betrekkelijk kort voordat in de periode 1971-1972 de nieuwe minister van justitie Van Agt het voornemen had te kennen gegeven tot gratieverlening over te gaan, had een besloten première plaats gehad van een film waarin J. Bastiaans en Louis van Gasteren een oud-verzetsman toonden, die in een labiele toestand ten gevolge van een daartoe toegediend psychofarmacon, zijn concentratiekampervaringen vrijwel actueel opnieuw doorleefde. Nadrukkelijk werd verklaard dat, vanwege het schokkende karakter, vertoning van deze film uitsluitend bedoeld was en beperkt zou blijven tot bij dit soort zaken betrokken streng geselecteerde beroepsgroepen - ondanks de toen nog voor mij onbegrijpelijke uitnodiging aan de koningin. Nadat het voornemen van minister Van Agt - als reeds tevoren niet ongebruikelijk - weer de nodige beroering had verwekt, bleek het echter in de ontketende campagne zelfs verantwoord deze film ‘de huiskamers’ binnen te brengen, zoals dat heet.

Men kan zich afvragen wat meer tot activering of verscherping van symptomen van het ‘kz-syndroom’ zal hebben bijgedragen: de met veel tam-tam aangekondigde en inhoudelijk uitvoerig voorbesproken film (ook al zou men besluiten die zelf maar liever niet te zien) of de voorgenomen en eventueel uitgevoerde gratieverlening aan drie - toen dertig jaar tevoren - betrokken daders. Maar waar het om gaat is het volgende: toen in 1972 geen enkele rechtsgrond - van wat voor ‘school’ ook - meer voorhanden bleek om de detentie nog voort te zetten, werd een nieuw argument ingevoerd: de vrijlating zou activering en verscherping van symptomen van het kz-syndroom teweeg brengen, en in dit argument tegen vrijlating werd een nieuwe rechtsgrond voor verdere detentie gevonden.

Dat dit psychisch verschijnsel zich voordoet wordt door mij niet bestreden. Wél is het zo, dat de Bredase gedetineerden vanaf het einde van de oorlog onafgebroken gedetineerd geweest zijn, dat zij blijkens rapporten van verzorgers die met hen omgaan zich niet meer identificeren met hun vroegere gedrag, dat zij, kortgezegd, ook geen enkele bedreiging meer vormen voor groepen en personen voor wie zij dat vroeger waren. Dat ligt wel anders bij vele anderen, die meer en erger op hun conto hadden, van wie soms wel het tegendeel van een gezindheidsverandering gebleken is, en die zelfs soms wel in landen waar het klimaat daarvoor gunstig was, hun praktijken tot op zekere hoogte nog konden voortzetten ook.

[p. 385]

Reeksen andere overwegingen kortheidshalve nu maar buiten beschouwing gelaten, kan geconcludeerd worden dat een relatie van het verdere lot van nu juist de vroegere oorlogsmisdadigers in Breda en de psychische toestand van een deel van vroegere slachtoffers - niet eens alleen van henzelf, maar ook van anderen binnen het gehele systeem waar zij deel van uitmaakten - alleen gelegen is in het geloof dat die betrokkenen in die relatie gevestigd hebben. Een geloof dat sinds 1972 gesanctioneerd is. Om de vicieuze cirkel te sluiten: in 1692 werd één verdachte door de jury en de rechter onschuldig bevonden. Onmiddellijk na de uitspraak lagen de getuigen - de kinderen - echter al weer verkrampt op de vloer. Ondanks de reeds gedane uitspraak trok de jury zich terug en kwam alsnog met een doodvonnis, dat ook voltrokken werd. Het geconstateerde feit van de toevallen leverde de rechtvaardiging daarvan.

Waar het nu om gaat is het volgende. Tegen de opvattingen van Bastiaans met betrekking tot het kz-syndroom bestond en bestaat kritiek. De al of niet gegrondheid daarvan doet hier niet ter zake. Veel van deze kritiek werd vervat in een column van schrijver Gerrit Komrij in nrc-Handelsblad, die met weliswaar de nodige aanscherping en overdrijving die men bij een satiricus mag verwachten, inhoudelijk bepaald niet veel afweek van deze niet lichtvaardige of laag-bij-de-grondse bezwaren. Dit resulteerde in de publikatie van vier brieven, uiterst emotioneel van toonzetting en doorspekt met denigrerende opmerkingen ten aanzien van Komrij. Het bedenkelijke daarbij is, dat nu ook al een kritiek op Bastiaans buiten discussie gesteld lijkt te moeten worden met een beroep op het activeren van het kz-syndroom, wat een van de schrijvers ook expliciet als ervaring vermeldt. Tevens is op enkele plaatsen de suggestie te vinden, dat wie - als in casu Komrij - een dergelijke kritiek schrijft, zelf een nazi-sympathisant is.

Ik leg er de nadruk op, dat het hierbij niet gaat om een vergelijking, laat staan een allegorie, maar om structureel identieke mechanismen in Salem in 1692 en thans hier te lande. Het betreft met name twee elementaire componenten.

Buiten de immers niet thans erkende rechtsgronden voor het voortduren van de detentie van de Bredase oorlogsmisdadigers heeft men een nieuwe rechtsgrond gecreëerd, die het geschetste syndroom in stand houdt. Een weliswaar geïnvesteerde maar overigens alleen gewaande betrekking van het lot van juist deze oorlogsmisdadigers en het optreden van nieuwe insulten bij lijders aan het kz-syndroom. Met in de tweede plaats een moeiteloze uitbreiding van medeplichtigheid tot willekeurige personen van wie n'importe welke uiting of gedraging wordt geduid als blijk van ‘tot het verkeerde kamp’ te behoren. Het gebeuren in Salem was onherroepelijk en resulteerde binnen enkele jaren in een reusachtige kater. Ons rechtssysteem kan zich nog ter elfder ure deze blamage besparen.