De Gids. Jaargang 146

Dood en leven
Herman de Lange
De ware aard van tactische kernwapens

Over tactische kernwapens en een beperkte kernoorlog zijn honderden boeken en duizenden artikelen geschreven. In de overgrote meerderheid ervan werd de invoering van nieuwe tactische concepten en wapensystemen verdedigd omdat de afschrikking erdoor versterkt zou worden en militaire verdediging geloofwaardiger zou zijn wanneer afschrikking zou falen. In andere publikaties werd daarentegen juist beperking of vermindering van deze kernwapens bepleit, omdat deze militair gezien niet goed bruikbaar waren en in een situatie van oorlogvoering oneindig grote vernietiging teweeg zouden brengen.

Ondanks grote verschillen in opvatting, hadden beide scholen één veronderstelling gemeen: tactische kernwapens zijn slagveldwapens. Deze opvatting werd kracht bijgezet door de honderdduizenden soldaten die uitgerust werden met handboeken over tactische nucleaire oorlogvoering en een of andere opleiding in oorlogvoering onder nucleaire omstandigheden ondergingen.

Wanneer men de manier waarop wapens worden aangeschaft bijschrijft als een markt, dan vormen militaire wetenschap, technologie en industrie de aanbodzijde, terwijl regeringen (en eventueel de krijgsmacht) de vraag naar wapens bepalen. De aanbodkant vertoont een beeld van grote activiteit en dynamiek. Om de geregelde afzet van wapens te verzekeren worden meestal geen middelen geschuwd om regeringen tot aanschaf van nieuwe wapensystemen te verlokken. Deze hebben de (stilzwijgende) instemming van parlementen en publieke opinie nodig om onafgebroken grote investeringen in de militaire sector te doen.

In deze eeuw is het beste verkoopargument altijd ‘de nationale veiligheid’ geweest. Militaire industrieën en wapenlaboratoria hebben zich bijna altijd met succes van dit argument weten te bedienen om hun waren aan de man te brengen. Regeringen gebruikten het om onwillige parlementen en kritische delen van de publieke opinie te overtuigen van de noodzaak van nieuwe wapens. Ook met betrekking tot de ontwikkeling, aanschaf en opstelling van nieuwe kernwapens en kernwapensystemen is voortdurend de formule van nationale veiligheid gebruikt. Hoewel de inhoud van het begrip ‘nationale veiligheid’ zeer vaag is, krijgt het in de context van militaire macht een duidelijke betekenis: een beleid, dat erop is gericht een oorlog die waarschijnlijk zou zijn, te verhinderen door bewapeningsmaatregelen. Doordat de noodzaak van ontwikkeling, aanschaf en plaatsing van kernwapens, hoewel deze als massavernietigingswapens hun traditionele wapenfunctie en hun specifieke militaire betekenis als slagveldwapen hadden verloren, werd gelegitimeerd met de formule ‘nationale veiligheid’, werd de indruk gewekt dat deze wapens toch nog een duidelijke militaire functie bezaten.

Ook in het besluitvormingsproces binnen de navo tussen 1956 en 1959, dat heeft geleid tot de opslag, vanaf 1959, van ongeveer zevenduizend Amerikaanse tactische kernwapens in de Bondsrepubliek, Engeland, Italië, Griekenland, Nederland en België, werden naar buiten toe hoofdzakelijk argumenten van nationale veiligheid gebruikt. De invoering van nieuwe soorten kernwapens en de verandering

[p. 380]

van strategische concepties van de navo zijn ook steeds met argumenten van nationale veiligheid gerechtvaardigd.

De indruk dat kernwapens slagveldwapens zijn - en dit geldt in het bijzonder voor tactische kernwapens - wordt voor de publieke opinie bevestigd door de vele militair-strategische doctrines die in omloop zijn. Daarin moeten namelijk alle beschikbare oorlogsmiddelen worden beschreven als militair bruikbare instrumenten. Het kernwapen wordt noodgedwongen opgevat als ‘just another weapon’, omdat alleen dan strategisch en tactisch over het mogelijk militair gebruik van deze wapens richtlijnen zijn op te stellen.

De militaire en technische kenmerken van wapensystemen geeft men in allerlei overzichten van ‘het militair evenwicht’ quasi-exact weer: explosief vermogen, snelheid, reikwijdte, doelaccuratesse et cetera. De bedoeling daarvan is vaak om zo nauwkeurig mogelijk aan te geven aan welke gevaren de mensheid zal worden blootgesteld wanneer deze wapens daadwerkelijk worden gebruikt. Een volgende stap is dat men op grond van de kenmerken van kernwapens en de grote hoeveelheden, die er beschikbaar van zijn, de conclusie oppert dat het uitbreken van een kernoorlog niet onwaarschijnlijk is. Daarbij gaat men ervan uit, dat tactische kernwapens vechtwapens zijn, omdat deze ‘schoner’ zijn of kunnen worden, een beperkt explosief vermogen bezitten en daarom geschikt zijn voor overzichtelijk en beperkt te houden militair gebruik.

Dit is een bijna niet uit te roeien mythe. Tactische kernwapens zouden slagveldwapens zijn die beheerst in een gevecht kunnen worden ingezet zonder dusdanige fysieke, psychologische en politieke schade teweeg te brengen, dat een totale kernoorlog waarschijnlijk wordt.

Als alle wapens zijn kernwapens op zich militair-strategische instrumenten. Maar om als zodanig te kunnen functioneren zijn mensen en politieke wilsbeslissingen vereist. Maar ondanks alle geschriften van avontuurlijke strategen, ondanks de hardnekkigheid van de traditie van het militaire denken en de soms verlokkende logica van abstracte scenario's en formules, blijven mensen ongeschikt om met kernwapens oorlog te voeren en vinden de politieke en militaire leiders van nucleaire mogendheden het risico van een dergelijke oorlog zo groot, dat ze in de praktijk het er niet op aan laten komen er zelfs maar een heel klein beetje in de buurt van te raken. Dit betekent dat een kernoorlog alleen dan waarschijnlijk wordt wanneer zich politiek, maatschappelijk en cultureel over een langere periode zeer extreme ontwikkelingen voordoen. Er bestaan geen goede historische voorbeelden om ons voorstellingsvermogen over aard en omvang van zulke extreme ontwikkelingen te verlevendigen. Zelfs de crisis van de jaren dertig en de opkomst van het nationaal-socialisme in Duitsland zijn nog niet toereikend.

Rest de mogelijkheid dat een kernoorlog zou kunnen uitbreken als gevolg van technische fouten of inzet van kernwapens door militaire commandanten die daartoe niet gemachtigd zijn. In dit laatste geval denkt men bij voorbeeld aan een krankzinnige onderzeebootcommandant die zijn raketten gaat lanceren of aan president Nixon die in 1973 en 1974 onder invloed van het Watergate-schandaal zijn huid probeert te redden door een kernoorlog te ontketenen. De theoretische mogelijkheid van zulke situaties hebben alle regeringen van de Verenigde Staten geïnspireerd tot het nemen van een zo lange reeks van procedurele, organisationele en technische beveiligingsmaatregelen dat de kans daarop gelijk nul is. Men kan overigens veilig aannemen dat in de Sovjetunie en in de andere kernwapenlanden overeenkomstige beveiligingsmaatregelen zijn getroffen.

In de Amerikaanse politiek bestaan al bijna dertig jaar twee concurrerende visies op de functies van militaire macht in het kernwapentijdperk. Volgens de eerste visie is de kans op een kernoorlog en een gewapend conflict

[p. 381]

tussen Oost en West onwaarschijnlijk, gezien het stabiele afschrikkingsevenwicht dat er bestaat tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie. Hun enige militaire functie vervullen deze kernwapens door er te zijn, terwijl het de taak van de krijgsmacht is deze wapens, inclusief hun infra- en superstructuur, te bewaken. De politieke functie van deze militaire macht is het voorkomen van oorlog. Behalve het bevestigen van een situatie van wederzijdse zelfbeheersing tussen de kernwapenmogendheden hebben deze wapens geen andere politieke functie. Diplomatiek rendement in de vorm van gedragsbeïnvloeding van de tegenpartij levert het kernwapen niet op, omdat er militair - en dus politiek - gesproken een patstelling bestaat. Kwantitatief en/of kwalitatief overwicht op het terrein van militaire macht is politiek gesproken betekenisloos. Het is niet meer dan een statistisch gegeven. Deze visie prevaleerde tijdens de regeringsperiode van Eisenhower en in de periode tussen 1966 en 1979 (enkele tijdelijke uitzonderingen daargelaten).

Bij de andere stroming domineren pre-nucleaire opvattingen over de betekenis van militaire macht in het kernwapentijdperk. De kans op een kernoorlog, in het bijzonder één van beperkte aard, wordt niet uitgesloten geacht. Om deze reden dient de afschrikkingsmacht zo perfect mogelijk te zijn. De kans op een beperkt of lokaal conventioneel conflict met de Sovjetunie acht men groot. Om deze kwade kans af te weren worden er altijd twee maatregelen voorgesteld: opvoering van de conventionele slagkracht waardoor de atoomdrempel wordt verhoogd en een dusdanig opgebouwde kernmacht, dat op een zo selectieve en beheerste wijze kernwapens kunnen worden gebruikt, dat de strijd beëindigd en gewonnen kan worden zonder de samenleving onherstelbare schade toe te brengen. Ondanks de situatie van afschrikkingsevenwicht, die overigens niet zo stabiel zou zijn als de andere school meent, is de specifieke krachtsverhouding op nucleair en conventioneel terrein politiek en militair van groot belang. Een gering overwicht of zelfs de onjuiste indruk dat een van de partijen een overwicht heeft kan ernstige consequenties hebben. Dankzij een overwicht kan de ene partij de andere politiek onder druk zetten en door chantagepolitiek haar invloed stukje bij beetje beperken. Als de tegenpartij een zeker overwicht zou krijgen, zou hij kunnen besluiten tot een verrassingsaanval op een deel van de eigen strategische wapens en vervolgens erop hopen dat de Amerikaanse president geen vergeldingsaanval ontketend om niet de totale vernietiging te riskeren. Op deze wijze kan de tegenpartij haar daardoor nog grotere overwicht gaan gebruiken voor nog sterkere politieke pressie en chantage. Dergelijke opvattingen waren kenmerkend voor het denken van president Kennedy. Tegenwoordig worden ze aangehangen door de regering Reagan.

Ondanks hun opvattingen over kernwapens als mogelijk bruikbare wapens ontdekten Kennedy en zijn ministers en beleidsadviseurs al heel snel dat het kernwapen politiek gezien een weergaloos gevaarlijk monster was. Dat monster moest getemd worden, om het bruikbaar te maken voor de politiek. De wetenschap en de technologie, die het monster hadden geschapen, moesten te hulp geroepen worden om het te temmen. Maar deze konden dan kleinere en schonere atoombommen en nauwkeuriger overbrengingsmiddelen gaan voortbrengen, het bleven uiteindelijk kernwapens en de raketten bleven inaccuraat genoeg, zodat de droom van een selectieve en beheerste kernwapenoorlog volgens het model van de achttiende-eeuwse kabinetsoorlogen een illusie bleek. In feite konden wetenschap en technologie het fundamentele probleem niet oplossen, want een kernmacht is een instrument van de politiek dat bediend wordt door mensen. En mensen zijn niet onfeilbaar, zodat politieke en menselijke controle en correctiemogelijkheden geschapen moesten worden om een kernoorlog als gevolg van technische fouten te voorkomen. Maar ook de mensen, die

[p. 382]

beslissingen moesten nemen of uitvoeren, zouden met behulp van technische procedures in toom gehouden kunnen worden, als zij op drift zouden raken en eigenmachtig een kernoorlog zouden willen beginnen. Op deze wijze deed zich de paradoxale ontwikkeling voor dat tegelijk met het fabriceren van tomeloze oorlogsscenario's, de wildgroei van strategische doctrines en het streven kernwapens politiek bruikbaar te maken, er een proces op gang gezet werd om kernwapens zodanig te vergrendelen dat de feitelijke perceptie van de militair-politieke situatie bijna niet meer verschilde van de politieke patstelling en het strategische afschrikkingsevenwicht zoals die werden gezien door de eerste school. Via de omweg van barokke wapentechnologie en verbale retoriek kwam Prometheus tot het inzicht dat de politieke verhouding tussen de supermogendheden in het nucleaire tijdvak berustte op een situatie van verzekerde en wederzijdse afschrikking (‘mutual assured destruction’).

Wat betekende deze ontwikkeling nu voor de slagveldwapens of tactische kernwapens in West-Europa?

1. Besluitvorming en militaire paraatheid

Formeel wordt het besluit kernwapens gereed te maken voor gebruik en het lanceerbevel door de Amerikaanse president gegeven. Op dit hoogste niveau geldt echter ook de ‘tweemanregel’. De uiteindelijke besluiten worden genomen door de president en de minister van defensie na raadpleging van de Chefs van Staven. De president alleen kan nooit een dergelijk besluit nemen en het lanceerbevel uitvaardigen. Overigens is een dergelijke besluitvormingsprocedure tijdrovend en onderworpen aan toetsingsregels. Het besluit kernwapens in West-Europa gereed te maken voor gebruik vergt een nog ingewikkelder procedure omdat de navo-staf en de bondgenoten geraadpleegd moeten worden. Hoewel de Amerikaanse regering niet verplicht is de bondgenoten te raadplegen, lijkt een dergelijke consultatie wel voor de hand te liggen omdat er waarschijnlijk een flinke tijdsruimte zit tussen het militair paraat maken van de kernwapensystemen en het lanceerbevel.

2. Transport van de kernwapensystemen naar oorlogsbases

De kernwapens in West-Europa liggen opgeslagen op tientallen zwaar bewaakte bases, die overigens goed zichtbaar zijn voor de Sovjetunie. In het algemeen liggen de kernwapens vrij ver verwijderd van hun eventuele oorlogsbases, zodat transport noodzakelijk wordt. Een dergelijk transport is zeer omvangrijk en tijdrovend. Op transport gaan niet enkel de kernwapens, maar ook de omvangrijke communicatiesystemen en bewakingstroepen. Dit geheel wordt beveiligd door zwaar bewapende eenheden om aanvallen op het transport af te sláan. In sommige gevallen zullen ook houwitsers en raketten op transport gaan.

3. De inrichting van de oorlogsbasis

De oorlogsbasis dient beveiligd te worden en om deze reden wordt een hek van harmicagaas opgericht. Overigens wordt dat gaas ook mee op transport genomen. Alleen al hieruit blijkt dat een dergelijk transport gepaard gaat met enorme logistieke problemen. Tevens moet een communicatiecentrum ingericht worden, opdat de basis in constante verbinding blijft met de centrale commandoposten en met de Amerikaanse president en de minister van defensie (de nationale commando-autoriteiten).

4. Het lanceerbevel

Wanneer het lanceerbevel op een basis binnenkomt, dan dient de commandant eerst vast te stellen of dit bevel komt van de Amerikaanse president. Tot dit moment kan er met het kernwapen niets gebeuren. Het kan niet gelanceerd of afgevuurd worden, omdat het nog steeds bewaakt wordt door twee Amerikaanse soldaten. Tot dat moment is het mogelijk dat het bevel van de nationale commando-autoriteiten binnenkomt de kernwapens. terug te trekken of ter plekke te vernietigen. Pas wanneer het bevel authentiek is bevonden volgens de voorschriften in de codeboeken, is het ‘point

[p. 383]

of no return’ bereikt. Door een ingreep van de beide Amerikaanse soldaten wordt het kernwapen ontgrendeld.

Uit de overvloed aan beschermingsmaatregelen, voorschriften over te volgen procedures, technische beveiligingsmaatregelen en de uitgebreide bewaking blijkt dat de meeste kernwapens in het geheel geen ‘first use’ wapens en ook geen slagveldwapens kunnen zijn. Het zijn wapens van een andere categorie, die men misschien het beste als politiek-symbolische wapens kan betitelen.

Uit dit overzicht blijkt tevens dat deze vorm van militaire macht ongeschikt is voor tactische of strategische programma's in het kader van een kernoorlog. De poging het kernwapenmonster zodanig te dresseren dat het militair en politiek bruikbaar zou worden, is niet gelukt. Het zijn zitwapens gebleven, en als zodanig zijn zij waarschijnlijk een overtollige bijdrage aan de wederzijdse afschrikking. Niet alleen de tactische kernwapens, maar ook de middellange- en lange-afstandssystemen zijn aan dezelfde en andere beheersingsmaatregelen onderworpen, zodat ook op dat terrein er geen sprake kan zijn van beheerste en selectieve inzet. Er gaapt een diepe kloof tussen politieke retoriek en strategische fantasieën enerzijds en de realiteit van politieke en nucleaire beheersing anderzijds.