De Gids. Jaargang 146

Frans
G.J. Resink
Het melodietje van Vinteuil

Meer dan een halve eeuw nadat in 1913 Marcel Prousts Un amour de Swann uitkwam, waarin ‘la petite phrase’ uit de sonate van Vinteuil zo'n belangrijke rol vervult dat Dresden in zijn inleiding tot de Nederlandse vertaling van dat boek daaraan meerdere voortreffelijke bladzijden heeft gewijd,^1. schreef Edward Lockspeiser in het tweede deel van zijn standaardbiografie Debussy: His Life and Mind uit 1965: ‘Many attemps have been made to trace the origins of Proust's musical ideas and to define his musical allegiances, notably in regard to the associations of “the little phrase”. Proustians have long tried to discover the work or works that generated the idea “the little phrase”. Proust himself gave two versions, to Jacques de Lacretelle and to Prince Antoine Bibesco. Besides works of Schubert, Saint-Saëns, Franck, and Wagner (Lohengrin and the Good Friday music from Parsifal), both include works by Fauré, the Ballade and “some ravishing piano pieces”. I do not believe these two versions tell us everything. Whether Proust mentions them or not we must take into account other works he heard before or during his work on A la Recherche. One of them was the Quartet of Debussy which was played to him in private by the Capet Quartet under curious conditions. On one occasion (writes André Maurois) he had the Capet Quartet come and play for him, and for him alone, during the night... He wanted to hear the Quartet of Debussy which would help him in an indirect way to complete his account of the Septet of Vinteuil. He had hesitated to invite other people, saying to Céleste: “If there were other listeners I should be obliged to be polite and should not listen to it attentively. For my book I need impressions in their original state.”’^2.

Lockspeiser voelt zich zo sterk staan in zijn overtuiging dat achter Vinteuil ook Debussy en achter het Septet van de eerste het ‘Quator pour instruments à cordes’ van de tweede kan, ja moet worden gezocht dat hij in een voetnoot nog eerlijk vermeldt hoe Painter in zijn biografie van Proust geopenbaard heeft dat de schrijver bij zich thuis ook kwartetten van César Franck, Fauré, Mozart en Ravel liet voorspelen door het Poulet Kwartet.^3. Het is begrijpelijk dat Proust toen Debussy nog leefde niet al te duidelijk heeft durven zinspelen op de muziek van ‘Claude de France’ (D'Annunzio), die tot het stuk van Vinteuil geïnspireerd heeft.

Als echter in 1919 het eerste deel van A l'ombre des Jeunes Filles en fleurs na Debussy's dood uitkomt kost het weinig moeite om daarin achter Vinteuil de figuur van de ‘musicien français’ te zien oprijzen. Daarin vergelijkt de ik-verteller immers ‘de Sonate van Vinteuil’ met de laatste kwartetten van Beethoven! Dat rechtvaardigt niet alleen impliciet die sonate als ‘een geniale schepping’ en haar schepper als een ‘genie’ te erkennen, maar de auteur verraadt tevens hoe het ‘Septet’ op (andere) kwartetten geïnspireerd kan zijn.

Maar Debussy is op de volgende bladzijde compleet aanwezig waar Prousts deelincarnatie schrijft: ‘dat, wat nu onmiddellijk voor ons ligt, het impressionisme, de voorkeur voor de dissonant, het gebruik van het vijftoonsysteem [...] op een ongekende manier verschilt van alles wat eraan voorafgegaan is.’^4. Nu was het in die tijd gebruikelijk om Debussy's muziek als impressionisme te karakteriseren, zoals men toen in vele van zijn composities ook ‘disso-

1. Zie Marcel Proust, Een liefde van Swann (5e druk, 1977, vertaling M.E. Veenis-Pieters, inleiding S. Dresden), p. 7-31. Omdat het hier verder niet om de stijl, sfeer of structuur van Prousts werk gaat doch slechts om min of meer feitelijke bijzonderheden, gemakkelijk in Franse edities terug te vinden, wordt hier met verwijzingen naar de zo populair geworden Nederlandse vertalingen volstaan.

2. Edward Lockspeiser Debussy: his Life and Mind, vol. 2, 1965, p. 93-94.

3. Idem, p. 94.

4. In de schaduw van de bloeiende meisjes, Deel een: Rondom mevrouw Swann (2e druk, 1976, vertaling C.N. Lijsen), p. 117-118.

[p. 315]

nanten’ hoorde die tegenwoordig niet meer ‘bestaan’.^5. Zij bestonden zeker niet voor Debussy, die al op de wereldtentoonstelling in Parijs in 1889 en later op een dergelijke expositie in 1900 de gamelan en andere vormen van oosterse muziek leerde kennen. Maar het meest frappeert hier toch wel de vermelding van de pentatonische schalen waarvan Debussy volgens Constantin Brailoiu 182 maal in zijn composities gebruik heeft gemaakt.^6. Nu komt de ‘Schotse’, ‘Chinese’ of ‘Javaanse’ schaal van vijf tonen relatief het meest voor in een van de gemakkelijk te spelen en daarom ook heel populaire en korte pianopréludes van Debussy, die in hoofdzaak gebruik maakt van de zwarte toetsen op de piano en ‘La Fille aux cheuveux de lin’ heet.^7. En die aanduiding past weer wonderwel bij die andere titel: A l'ombre des Jeunes Filles en fleur!

Nog weer een pagina verder associeert Swann het ‘motiefje van Vinteuil’, ja, de hele sonate met maanlicht, de zee en het Bois de Boulogne. Nu schijnt het maanlicht wel heel helder door in (de titels van) Debussy's composities als ‘Claire de lune’ voor zang en piano op tekst van Verlaine en voor piano alleen in de Suite bergamasque ‘Et la lune descend sur le temple qui fut’ in de tweede bundel Images en ‘La Terrasse des audiences de clair de lune’ uit de tweede serie Douze Préludes. En wat de zee betreft behoeft men slechts te herinneren aan het derde deel ‘Sirènes’ van het orkestwerk Nocturnes, het symfonische La Mer en de beroemde pianoprelude ‘La cathédrale engloutie’ om ook hier weer achter Vinteuil Debussy te horen oprijzen.^8. Ja, het water is voor de muziek van ‘Claude l'Unique’ (Jankélévitch) zo karakteristiek dat in het aan hem in Parijs gewijde monument niet zijn beeltenis maar een vijvertje is aangebracht en wel uitgerekend in dat zelfde Bois de Boulogne waarmee Swann de sonate van Vinteuil in verband brengt.

Om het melodietje van Vinteuil echter nader te lokaliseren moeten we terug naar de muziekavonden van Madame de Verdurin en Madame de Saint-Euverte, in Een liefde van Swann beschreven. En dan valt al dadelijk tijdens de eerste soirée op dat de sonate ‘in fis’ is geschreven, een ongebruikelijke toonschaal, die Saint-Saëns zelfs heeft geraden te vermijden bij het componeren van orkestwerken.^9. Maar Debussy heeft dat advies in de wind geslagen toen hij zijn suite in twee delen voor vocaliserende vrouwenstemmen en orkest Printemps schreef, waarvoor hij in 1882 de Prix de Rome kreeg.^10. Maar bovendien ligt die fis nu juist een halve toon lager dan de g, in wier mineurschaal het kwartet van Debussy geschreven is, alsof Proust niet een keuze had kunnen doen uit de verder dan een halve toon van de g gelegen negen tonen in het octaaf om er Vinteuils sonate mee aan te duiden. Ook wordt die sonate steeds als ‘de’ sonate voorgesteld zoals het enige ‘quator’ van Debussy ‘het’ strijkkwartet wordt genoemd.

Een grote stap verder brengt ons de vermelding in Een liefde van Swann van het ‘andante’ uit Vinteuils sonate waarin het kleine thema voorkomt. En dat ‘andante’ correspondeert dan weer met het derde deel van het in sonatevorm gecomponeerde kwartet, dat aangeduid wordt met: ‘Andantino doucement expressif’! Enige pagina's verderop wordt het kleine thema dan weer gekarakteriseerd door zijn ‘traag ritme’, waarop ‘een nieuwe beweging’ volgt - ‘Un peu plus vite’ staat boven maat achtentwintig in de partituur - ‘sneller, fijner, droefgeestiger, indringender’ en na welk middendeel dan weer de beginmelodie terugkeert, wat allemaal weer helemaal in harmonie is met de thematiek van Debussy's ‘Andantino’.^11.

Tenslotte komen op een en dezelfde bladzijde de sonate en Vinteuil nog drie maal ter sprake op het huisconcert van de Verdurins.^12. Eerst wordt vermeld hoe Swann te weten kwam ‘dat de onlangs verschenen sonate van Vinteuil diepe indruk had gemaakt op een school waar men zeer vooruitstrevende opvattingen had’. Die ‘école’ nu kan niet anders zijn geweest dan de Schola Cantorum van Vincent

5. Zie Stefan Jarocinski, Debussy. Impressionism and Symbolism (1976, translated from the French by Rollo Meyers), hoofdstuk 2 ‘The meaning of impressionism in musicology’, p. 11-21.

6. Zie Lockspeiser, op. cit., p. 233.

7. Zie idem voor de titels van composities van Debussy, hier en verderop genoemd, p. 288-293.

8. Een echo van deze laatste fantastische titel hoort men zelfs in In de schaduw van de bloeiende meisjes, Deel twee: Plaatsnamen: de plaats (1976, vertaling C.N. Lijsen), p. 64, waarin sprake is van de ‘kathedraal van de zee’.

9. Zie Proust, op. cit. p. 55.

10. Zie Jarocinski, op. cit., p. 11-12.

11. Zie Proust, op. cit., p. 55, 59.

12. Idem, op. cit., p. 63.

[p. 316]

d'Indy voor wie de latere Debussy echter al te progressief werd.^13.

Verder blijkt er ten aanzien van Vinteuil een persoonsverwarring op te treden tussen de componist die ook pianolessen gaf en een pianoleraar Vinteuil van de zusters van de grootmoeder van Swann. Interessanter is echter dat die pianoleraar al in Combray één dochter heeft, die zich echter wel anders gedragen heeft dan Debussy's enige kind, zijn ‘chère petite Chouchou’ aan wie hij zijn Children's Corner opdroeg.^14.

En de derde levensbijzonderheid, die we betreffende Vinteuil in Een liefde van Swann te lezen krijgen is dat hij ‘op 't ogenblik erg ziek was en dat dokter Potain vreesde hem niet te kunnen redden.^15. Ook dit gegeven klopt volkomen met Debussy's langdurige ziektegeschiedenis, want hij leed sinds 1909 en stierf in 1918 aan kanker.^16.

Maar nu terug naar ‘het kleine thema’ dat we thans echter te horen krijgen op de beroemde soirée van Madame de Saint-Euverte, waaraan vele bladzijden worden gewijd. Maar de belangrijkste passage daaruit is toch wel die, waarin geïntoneerd wordt dat het thema zijn ‘ingehouden huiverende zachtheid’ ontleende aan ‘de geringe onderlinge afstand tussen de vijf tonen waaruit het was opgebouwd en waarvan er twee regelmatig terugkeerden.^17. Welnu, in het ‘Andantino doucement expressif’ brengt voor mij althans ‘het kleine thema’, over de maten vijf en zes uitgevloeid, de vijf noten es, f, ges, as en bes, gevolgd door de grondtoon des. Daarin keren de ges en de as één maal en de f zeven maal terug en dit alles binnen de spanne van de kwint esbes! Nu mag ieder bij het melodietje van Vinteuil naast ‘Jan daar ligt een kip in't water’, waarmee Debussy trouwens zijn eerste Etude ‘pour les “cinq doigts”, d'aprés Monsieur Czerny begint, ook een ander lievelingsdeuntje horen en aan een andere beroemde Franse componist denken.

Maar laat mij gelukkig zijn met de hommage hier gebracht aan de ‘Verlaine van de muziek’ (Lockspeiser), de ‘Debussy van het Franse proza’ en de Nederlandse vertalers van Proust.

13. Zie Jarocinski, op. cit., p. 15-16.

14. Marcel Proust, De kant van Swann, Deel een: Combray (3e druk, 1977, vertaling C.N. Lijsen), p. 162-165.

15. Zie Proust, op. cit., p. 63.

16. Zie Lockspeiser, op. cit., vol. 2, p. 122.

17. Zie Proust, Een liefde van Swann, p. 214.