De Gids. Jaargang 146

Duits
Hans Ester
Nieuwe poëzie van Sarah Kirsch

In de poëzie van de in 1935 in Limlingerode (Harz) geboren dichteres Sarah Kirsch komt steeds de naam van het kasteel Wiepersdorf voor. Dit ten zuiden van Berlijn, tussen Jüterbog en Torgau gelegen kasteel was tot enkele jaren geleden een soort retraite-oord voor ddr-schrijvers, die daar enige tijd onbekommerd konden werken. Ook Sarah Kirsch heeft Wiepersdorf een tijdje mogen bewonen. Maar voor haar betekende het toch in de eerste plaats het vroegere landgoed van de schrijfster Bettina von Arnim-Brentano.

Deze kleindochter van Sophie von La Roche was getrouwd met de romanticus Achim von Arnim en in haar tijd een zeer geëmancipeerde vrouw. Ze maakte de oude Goethe het hof en is vooral bekend geworden doordat ze openlijk partij koos voor de vervolgden en verdrukten van haar tijd. In 1843 kwam haar boek Dies Buch gehört dem König uit. Een tweede deel verscheen negen jaar later onder de titel Gespräche mit Dämonen. In beide kritiseert ze als liberale burgeres uit Frankfort de Pruisische staat en pleit ze voor afschaffing van de privileges. In 1847 werd ze tot twee maanden gevangenisstraf veroordeeld. Teleurgesteld door het verloop van de maartrevolutie van 1848 trok Bettina von Arnim zich terug op haar kasteel in Wiepersdorf, waar ze in 1859 stierf. Met deze Bettina voelt Sarah Kirsch zich nauw verwant. De verwijzingen naar Wiepersdorf in haar gedichten bevestigen de affiniteit:

[p. 312]

 

Deze avond, Bettina, het is

 

Alles als vanouds. Altijd

 

Zijn wij alleen, als we aan de koningen schrijven

 

Die van het hart en die

 

Van de staat. En nog

 

Schrikt ons hart

 

Wanneer aan de andere kant van het huis

 

Een voertuig te horen is.

(Uit de cyclus ‘Wiepersdorf’ uit de bundel Rückenwind)

Ik zag in Wiepersdorf oude vrouwen
Pioenrozen over het kerkhof dragen
De rode bladen vielen al af
En bleven liggen op de zerken.

(Uit de cyclus ‘Reisezehrung’ uit de bundel Erdreich)

Sarah Kirsch laat zich door ideologische rimram niet om de tuin leiden. Haar gedichten zijn in de eerste plaats op het eigen ‘ik’ georiënteerd. Pas hiervan uitgaand komen elementen uit de sociale en politieke realiteit in beeld.

Toen het tijdschrift Forum van de communistische jeugdorganisatie ‘Freie Deutsche Jugend’ in april 1966 op initiatief van plaatsvervangend hoofdredacteur Rudolf Bahro een enquête onder ddr-dichters hield en hun de vraag voorlegde, voor welke problemen een dichter in de ddr bij zijn scheppende activiteiten in de tijd na de technische revolutie was geplaatst, antwoordde Sarah Kirsch: ‘Dat de dag maar vierentwintig uur heeft, dat er in Halle geen goede cognac en geen carbonpapier te koop is en het dientengevolge even moeilijk is als vóór de technische revolutie om goede gedichten te schrijven.’

Nochtans heeft Sarah Kirsch als dichteres officieel erkenning genoten in de ddr. Ze studeerde aan het opleidingsinstituut voor literatuur, het ‘Johannes-R.-Becher-Institut’ in Leipzig. Bij het doorbladeren van oude jaargangen van het partijorgaan Neues Deutschland kwam ik haar naam geregeld tegen in de culturele bijlage ‘Die gebildete Nation’ uit de jaren 1963 en 1964. Bij het lezen van de relatief grote hoeveelheid poëzie daarin viel wel meteen het enorme verschil op tussen de meer pathetisch-propagandistische gedichten, vooral van amateur-dichters, en de lyriek van Sarah Kirsch, die duidelijk een andere benadering van de werkelijkheid vertegenwoordigt en geslotener van karakter is. Kritiekloos werden de gedichten van Sarah Kirsch in de ddr al in de jaren zestig niet geaccepteerd. Menigmaal las ik in kranten en tijdschriften een kritische noot bij haar poëzie. Met de ondertekening van de petitie ten gunste van Wolf Biermann in 1976 kwam een al lang smeulend conflict duidelijk aan de oppervlakte. In 1977 verliet Sarah Kirsch de ddr. Haar vaste verblijfplaats is thans West-Berlijn. De laatste jaren heeft ze vele reizen door Europa en de Verenigde Staten gemaakt. De sinds 1977 gepubliceerde gedichten vertonen daar duidelijk de sporen van.

Opvallend aan de kort geleden verschenen poëziebundel Erdreich (Deutsche Verlags Anstalt, Stuttgart 1982, 86 blz. ca. f 23, -) is de terugkeer naar ervaringen uit de tijd voor het vertrek uit de ddr. Blijkbaar zijn de tentakels van de in haar bundel La Pagerie als ‘klein landje’ betitelde ddr toch machtiger dan aanvankelijk werd vermoed. De zichtbare scheiding tussen Oost en West, vooral in Berlijn, wordt gethematiseerd, een soort rouwproces over het verlies van het toen vertrouwde wordt in deze gedichten uitgesproken:

We zien op een afstand van het landgoed
Van de Heer von Ribbeck tot Ribbeck.
De bomen zullen nog altijd peren dragen
Maar het kasteel schijnt ons
Wanneer wij langs rijden
Als een flikkerend drogbeeld.

Alles is onbereikbaar achter de hagen
Rankende bloemen vlinderende bladeren
Het grote verlokkende krulhek

[p. 313]

 

Zal voor ons altijd op slot zijn

 

Hoewel wij de vriendelijke naam

 

Hoorden klinken lang geleden.

(Dit gedicht verwijst naar de kostelijke ballade ‘Herr von Ribbeck auf Ribbeck im Havelland’ van Theodor Fontane, waarin sprake is van de vrijgevige baron von Ribbeck. Deze baron neemt een peer mee in het graf. Daaruit groeit een prachtige pereboom, die de dorpsjeugd van peren voorziet. Op die manier is baron von Ribbeck zijn gierige zoon te slim af, die de goede traditie van zijn vader niet wenste voort te zetten. Het kasteel van de Heren von Ribbeck is thans gelegen aan een autoweg, die West-Berlijn met de Bondsrepubliek verbindt.)

De zekerheid waarmee het sprekend ik gevoelens van terugverlangen op andere plaatsen van zich af wijst, is - ook gezien de dubbelzinnige titel van de cyclus ‘Reisezehrung’ - iets te fel om helemaal te kunnen overtuigen. En ook het gedicht over de Potsdamer Platz als natuurreservaat - destijds hartje Berlijn, thans een verwilderd niemandsland op de tienvoudig getrokken grens - biedt toch niet meer dan een schrale troost:

De grotestadskonijntjes
Dartelen naar hartelust op de Potsdamer Platz
Hoe moet ik kijkend naar deze vlakten
Geloven wat mij grootvader vertelde
Hier was de navel der wereld
Toen hij in de jonge jaren met zijn Adler
Een mooi meisje chauffeerde.
Door het verdwenen hotel
Zeilen de muurzwaluwen
De nevels stijgen op
Uit velden en struiken vol geheimen
Zodra men de mens de toegang verspert
Doet de natuur het hare, doorgroeit
Zelfs nog het plaveisel de rails van de tram

[Ik ben zo vrij geweest om ‘Mauersegler’ met ‘muurzwaluwen’ te vertalen.]

Nog belangrijker dan de scheiding van Duitsland zijn ervaringen in de verrassende natuur en de verwarrende steden van de Verenigde Staten. In de daaraan gewijde gedichten spreekt een herkenbare, maar daarom niet minder originele Sarah Kirsch. Ook hier wordt de mens overrompeld door een onberekenbare, van wonderbare en bedreigende raadsels vervulde natuur. Daarnaast voelt de spreekster zich opnieuw geroepen om partij te kiezen voor het geschonden en bezoedelde aardrijk:

Deze herfst werden de atoompaddestoelen
In de kranten zo vertrouwd
Dat bij het bekijken van de foto's
Esthetische categorieën zich aandienden
De situatie van de blauwe planeet was overzichtelijk
Het woord neutronenwapen dook dikwijls op
Net als zijn broertjes benzineprijs weerbericht
Het werd alledaags als oproepen tot vrede.
Mijn kind heeft op school een één gehaald
Wat moet ik zeggen het kost al inspanning
Zijn aanblik de onschuld te verdragen
En wij leven ons onwaarschijnlijk
Avontuurlijk leven corrigeren de één
Het kind gaat naar school wij planten bomen
Horen het proefalarm de ABC-wapen-waarschuwing
Kennen de verhalen van de militairen aller landen.

Met betrekking tot hun structuur doen deze nieuwe gedichten sterk terugdenken aan de voorafgaande bundels. Ik heb daar geen bezwaar tegen, want ik kan van deze gedichten niet genoeg krijgen.

Sommige gedichten zijn voor een Nederlandse lezer wellicht iets minder makkelijk te begrijpen, omdat ze een verwijzing naar een ander literair werk bevatten. Het gedicht ‘Hundsveilchen Bitterklee’ verwijst bij voorbeeld naar Büchners Woyzeck, het gedicht over Ribbeck naar de genoemde ballade van Fon-

[p. 314]

tane, ‘Hinter der Mühle’ naar Tiecks Der blonde Eckbert (met het hondje Strohmian) en ‘Erdrauch’ naar een gedicht van Nelly Sachs. Zulke associaties hebben de lectuur van deze gedichten voor mij nog verrijkt. Ik beschouw Erdreich als de beste bundel van Sarah Kirsch tot nu toe.