De Gids. Jaargang 146

Caribisch
Aart G. Broek
Een studie, een roman en verhalen

De Trinidese schrijver en criticus Victor Questel eindigde zijn korte, vernietigende bespreking van Selwyn Cudjoe's Resistance and Caribbean Literature (Ohio University Press, Chicago/Londen 1981, 319 blz. ca. f 42,50) met de volgende woorden: ‘Dr. Cudjoe's book is the kind no critic from the Caribbean should write. Clearly, it is not intended for serious reading in the Caribbean’ (in: Caribbean Contact, september 1981). De bezwaren die Questel in het kritische maandblad (van verschillende kerken in het Caribisch gebied) naar voren bracht zijn juist, maar rechtvaardigen zo'n scherpe veroordeling niet.

De bezwaren die naar voren kunnen worden gebracht tegen Cudjoe's studie zijn van tweeërlei aard. Ten eerste dekt de titel de inhoud niet, ten tweede werkt het gehanteerde perspectief een rigide selectie in de hand. Cud-

[p. 308]

joe behandelt niet het verzet (als thema) in de Caribische literatuur, maar in een twintigtal romans. Korte verhalen en toneelteksten blijven geheel buiten het zicht van de auteur, terwijl de poëzie die aan de orde komt - teksten van Nicolás Guillén en Aimé Césaire - wel wordt geciteerd maar niet bestudeerd. Het enige dat Cudjoe naar aanleiding van de gedichten weet te schrijven zijn een aantal verbindende zinnen tussen de uitgebreide citaten. De pretentieuze titel is dus storend. Verder versterkt de stelligheid waarmee Cudjoe meent te kunnen selecteren en uiteindelijk meent te moeten zeggen wat wenselijk is, de irritatie. Het selectiecriterium voor Cudjoe is het al dan niet thematisch centraal stellen in een roman van ‘verzet tegen onderdrukking en uitbuiting’. Tevens stelt de auteur aan deze geselecteerde romans de eis dat ‘(they) must not only propose a concrete liberation from these alien and destructive forms of oppression, [...] but must also produce a symbiotic and synthetic unity between man's essence and his existence.’

Na uitsluitend een historisch overzicht te hebben gegeven van vormen van verzet in het Caribisch gebied - beginnend bij de inheemse Indiaanse volkeren en eindigend met het decennium na de Cubaanse revolutie - richt Cudjoe de aandacht op de behandeling van dit facet van menselijk samenleven in Caribische romans.

Cudjoe's stelling nu is dat deze literaire benadering een bepaalde ontwikkeling te zien geeft in de loop van de negentiende en twintigste eeuw. Gegeven de exclusieve aandacht voor romans, kan Cudjoe niet beginnen bij de eerste - bewaard gebleven - vormen van literair verzet: de verhalen en liederen van de marrons en slaven. Cudjoe kiest als startpunt de Spaanstalige romans uit het begin van de negentiende eeuw die het verzet van de Indianen tegen de Spaanse overheersers als onderwerp hebben. In de loop van deze eeuw verschuift de aandacht van de auteurs naar het verzet van de negerslaven. De betreffende romans tonen overwegend een afkeer van de wrede behandeling en rechtvaardigen de vormen van verzet hiertegen. In de twintigste eeuw richt de aandacht van de auteurs zich meer en meer op de geestelijke onderdrukking, op de gelijkheid van rassen en op het herstel van de persoonlijke waardigheid, in casu Négritude (Franse Antillen), Vanguardismo (Cuba), Literature of the Yard (Trinidad), Indigénisme (Haïti). De ontwikkeling zet zich voort in de jaren veertig en vijftig: van ‘self-assertion’ naar de eis van ‘self-government’ en vervolgens naar persoonlijke onafhankelijkheid (onder andere in het werk van George Lamming en Edouard Glissant). Dit laatstgenoemde stadium heeft als uiterste vorm de therapeutische behoefte aan revolutionair geweld (onder andere uitgesproken in het werk van Fanon en Juminer). De ontwikkeling vindt een voorlopig hoogtepunt in het werk van Wilson Harris en Alejo Carpentier, ‘to them the question is the way in which Caribbean men can transcend the legacy of a “conquestridden society” and restructure a new dialogue which has validity not only for Caribbean man but for all men.’

Cudjoe spreekt over deze ontwikkeling in termen van ‘revolutionary romanticism’, ‘rebellious realism’, ‘socio-psychological realism’, ‘magical realism’ en ‘critical realism’ - niet altijd zo'n gelukkige keuze. Nog minder geslaagd is de keuze van de term voor zijn ideaal: ‘socialist realism’, de vorm van literatuur die absoluut aan zijn gestelde eis voldoet (zie hierboven). Het is juist deze term die in het Caribisch gebied - zoals zo veel dat met socialisme en communisme is verbonden - op verzet en afkeer stuit (zoals bij Questel), terwijl de door Cudjoe behandelde romans zeker niet in de richting wijzen van een realisme zoals bepaalde teksten uit de oostbloklanden die te zien geven. Deze begripsverwarring had voorkomen moeten worden.

De invloed die Cudjoe's voorkeur uiteindelijk op de keuze van de romans heeft gehad, is in deze studie een minder ernstige tekortkoming dan dit doet vermoeden. Wanneer het

[p. 309]

ideaal van een toekomstige Caribische roman wordt losgekoppeld van de geschetste ontwikkeling die zou hebben plaatsgevonden, dan blijft er een studie over die evenveel recht op nadere toetsing heeft als iedere andere. Cudjoe's studie heeft dan het voordeel dat het kader van waaruit getracht is een lijn aan te brengen in de grote hoeveelheid romans die de afgelopen anderhalve eeuw is geschreven, werd geëxpliciteerd. Dit gebeurt zelden in studies over Caribische literatuur. Zo is het opmerkelijk hoe een aantal critici van Indiase afkomst de invloed van het pan-afrikanisme heeft gebagatelliseerd door zich op andere teksten te concentreren, overigens zonder hun persoonlijke voorkeuren uit te spreken. Cudjoe heeft duidelijk kenbaar gemaakt waar zijn voorkeur naar uitgaat en waarom. Naast een verdere bestudering van de geschetste ontwikkeling, kan gediscussieerd worden over Cudjoe's voorkeur en de consequenties daarvan. Niet alleen betekent deze explicatie een stap vooruit, ook de bestudering en vergelijking van de Caribische literatuur in verschillende talen (in casu de Frans-, Engels- en Spaanstalige) lijkt mij een stap in de goede richting.

Resistance and Caribbean Literature is stellig een boek met gebreken, maar dat niet alleen. Het is tevens een serieuze poging een bijdrage te leveren aan de bestudering van Caribische literatuur en als zodanig ‘it is intended for serious reading’.

Een evidente tekortkoming in Cudjoe's studie is het ontbreken van iedere aandacht voor de literatuur uit Suriname en de Nederlandse Antillen. Niemand die thuis is in de studie van Caribische literatuur, zal zich hierover verbazen. Overeenkomsten tussen de Surinaamse en Antilliaanse literatuur enerzijds en de Caribische literatuur anderzijds, zijn echter zonder veel moeite aan te wijzen. De boog (Meulenhoff, Amsterdam 1981, 144 blz. f 24,50) van Edward de Jongh geeft hier duidelijke voorbeelden van.

De tekst achterop de roman De boog begint als volgt. ‘Edward de Jongh, geboren in 1923 op Ambon uit Antilliaanse ouders en in 1936 naar Curaçao verhuisd, is een van de produktiefste schrijvers van de Antillen.’ Toch is tot nu toe aan De Jonghs werk vrijwel geen aandacht besteed in studies over Antilliaanse literatuur. In het meest recente en uitvoerige overzicht van deze literatuur, Met eigen stem van Van der Wal en Van Wel (1980), krijgt De Jongh vier regels toebedeeld. Een veronachtzaming waar wel redenen voor aan te wijzen zijn, maar die mijns inziens niet terecht is.

De Jongh heeft een groot aantal gedichten en verhalen in het Papiaments op zijn naam staan. Grote bekendheid verwierf hij met zijn ‘documentaire’ 30 di mei 1969. E dia di mas históriko (Novela históriko), gebaseerd op de gebeurtenissen van ‘de meest historische dag’ in de geschiedenis van Curaçao. De Jongh schreef reeds twee romans in het Nederlands, Fata Morgana (1973) - deze verscheen eerst in een Papiamentse vertaling onder de titel Morto di Enid Lacruz (1969) - en De steeg (1976). Op de Antillen was Morto di Enid Lacruz een betrekkelijk succesvolle roman. De Jongh laat hierin het machismo in botsing komen met het maagdelijkheidscomplex en kritiseert zodoende de hypocrisie achter het eerste en het onnatuurlijke achter het laatste ‘ideaal’. De oorspronkelijk Nederlandse tekst gaat echter mank aan een inconsequent gebruik van Nederlandse taalregisters. Vlotlopende zinnen in modern Nederlands worden ontsierd door ongepast archaïsche woorden of woordgroepen. De Jongh heeft dit in De steeg weten te vermijden, waardoor een beduidend betere roman is ontstaan. De Jongh schetst hierin de wederwaardigheden van een kleine groep arme bewoners van een steeg. De keuze voor personen uit de sociaal laagste groepen zien we eveneens in De boog (in feite is dit een van de opvallendste kenmerken van de Caribische literatuur). De steeg geeft echter een optimistischer kijk op het leven: uiteindelijk weten de bewoners van de steeg het hoofd boven water te houden. Door

[p. 310]

deze roman is De Jongh voor mij reeds een auteur waar men niet omheen kan. Met het verschijnen van zijn derde roman lijkt het uitgesloten De Jongh nog langer te negeren, met name niet daar hij met De boog op indringende wijze heeft weten in te spelen op een van de dominerende thema's in de Caribische en (ook) de Antilliaanse literatuur: het thema van de persoonlijke integriteit.

Jos de Roo heeft op het belang van dit thema gewezen in zijn Antilliaans Literair Logboek (voor een bespreking zie: Literair Paspoort nr. 288, jan./febr. 1981). De Roo concludeert naar aanleiding van werk van Debrot, Marugg, Van Leeuwen en Martinus Arion, ‘kenmerkend [...] is, dat de hoofdfiguren door de lokale omstandigheden worden gedwongen, bij zichzelf te rade te gaan en op basis van hun psychische integriteit positie kiezen.’ De betreffende personages komen aan het eind van de romans tot het inzicht dat het niet mogelijk is zich nog langer te verlaten op de waarden en normen van de voorafgaande decennia, van andere culturen (bij voorbeeld een Europese of Afrikaanse) of van andere sociale groeperingen. Zij zullen zich een eigen weg moeten banen en zelf moeten leren afwegen wat wel en wat niet geoorloofd is. In De boog is dit niet iets dat zich langzaam maar zeker profileert, maar speelt de integriteitskwestie van meet af aan een belangrijke rol. De personages zijn zich bewust van de noodzaak van een integer, een gewetensvol handelen naar zichzelf en naar anderen toe. Dit inzicht alleen is echter niet voldoende. Door het handelingsverloop in de roman maakt De Jongh duidelijk dat ‘een zuiver geweten’ niet alleen een onbereikbaar, maar ook een onwenselijk streven is. Het ideaal ontkent een belangrijk feitelijk gegeven: ieder mens is er een te midden van vele anderen, die hem of haar al dan niet opzettelijk kunnen dwarsbomen. Afhankelijk van de sociale positie die men inneemt gaat óf een ander óf men zelf ten onder in het ‘consciëntieus handelen’. De Jongh laat een ideaal in botsing komen met de werkelijkheid. Die werkelijkheid is vooral (maar niet uitsluitend) te machtig voor hen die sociaal-economisch tot de groep van de ‘minderbedeelden’ behoren.

Tot deze groep behoren de belangrijkste personages in De boog: Chebu, wiens vrouw overleden en wiens huis afgebrand is; de vroegere Colombiaan en ‘volbloed solitair’ Rodríguez; de ‘welwillende snuiter’ Paluli; Fidél, die trouwde met een Dominicaanse, waardoor ‘zij vanzelf de Nederlandse nationaliteit kreeg en haar beroep vrij op het eiland kon uitoefenen’; en de jonge dronkaard Boy. Zij wonen of houden zich regelmatig op in een van de bogen aan de binnenplaats van het Riffort op de westoever van de Sint Annabaai in Willemstad. Aanvankelijk gebouwd voor de verdediging (en beheersing) van de Curaçaose bevolking, biedt het fort tegenwoordig onderdak aan de handhavers van de rechtsorde: er werd een politiebureau gehuisvest. De bogen in de muur van dit zelfde fort dienen tegelijkertijd als weinig comfortabele schuilplaats voor het groepje onbehuisden. De lokatie is een van de middelen die De Jongh hanteert om de spanning tussen wens en werkelijkheid voor de lezer voelbaar te maken. Het hoofdthema ontvouwt zich verder langzaam maar zeker door een levendige weergave van de handelingen, van door de personages ongeplande gebeurtenissen, van gesprekken, gedachten en dromen, van bijgeloof en politieke analyses, van liefde, vriendschap en prostitutie. Veel meer dan in zijn voorafgaande romans heeft De Jongh gebruik gemaakt van Papiamentse en Spaanse woorden en uitdrukkingen in de personageteksten. Een geslaagde poging iets van het feitelijke taalgebruik van een dergelijke groep kenbaar te maken. Het is De Jongh mijns inziens gelukt met De boog een wezenlijke bijdrage te leveren tot de verdere ontwikkeling van de (Nederlandstalige) Antilliaanse literatuur.

Dit kan niet gezegd worden van de verhalenbundel Antiya (De Bezige Bij, Amsterdam 1981, 107 blz. f 16,50) van Jules de Palm. In het nawoord heeft De Palm zelf aangegeven waardoor deze verhalen worden gekarakteri-

[p. 311]

seerd: ‘een nostalgie naar de ABC-eilanden in de jaren veertig’. Tien anekdotische verhalen leggen De Palms herinneringen vast aan een schijnbaar ongeschonden Caribische eilandengroep, haar bewoners en hun typische gewoontes en hun bijgeloof. De verhalen ontstonden in een periode van vijfentwintig jaar. Het bekende ‘De kerstcake van Shon Keta’ verscheen in 1954 en ‘Waan’ - dat verhaalt van een bezoek aan Bonaire - werd in 1979 geschreven. De verhalen geven geen veranderingen in De Palms stijl te zien; steeds dezelfde milde, ironische toon, hetzelfde verzorgde, maar weinig verrassende Nederlands.

De bundel is voornamelijk bedoeld voor Antilliaanse scholieren. De Palm is uiteindelijk tot publikatie overgegaan op aandrang van ‘enkele bursalen, die zich in gesprekken met mij erover beklaagden, dat de leerstof, die op de scholen wordt gebruikt, nog steeds te “koloniaal” is en dat zij bij de Nederlandse taallessen het eigene node missen. Zij verzekerden mij, dat de interesse voor het Nederlands zou groeien en dat de resultaten beter zouden worden indien de leraar zich zou kunnen bedienen van materiaal met een couleur locale.’ Een reeks bedenkelijke uitlatingen uit de mond van een auteur die zich (ooit) intensief heeft ingezet voor de positieve waardering van het Papiaments. Zou De Palm werkelijk niet weten dat het ‘koloniale’ niet verdwijnt door de couleur locale, maar voor velen (onder meer) schuilt in de handhaving van die Nederlandse lessen (met of zonder Antiya)? De Palms uitlatingen zijn mijns inziens ook niet te verenigen met de op de toekomst gerichte titel. ‘De naam Antiya is ingegeven door de overweging, dat deze scholieren, eenmaal tot wasdom gekomen, zullen leven en werken in een onafhankelijk gebied, hopelijk bestaande uit zes autonome eilanden. Moge dan deze soevereine staat Antiya heten!’ Die scholieren hebben wel met een andere samenleving te maken dan die van de (geromantiseerde) jaren veertig, niet alleen op sociaal-economisch, maar ook op literair gebied. Hopelijk zijn in die toekomst ook de Nederlandse taallessen vervangen door Papiamentse taallessen (die nu vrijwel ontbreken) en publiceert geen Antilliaan meer een boek met alleen een Papiamentse titel.