De Gids. Jaargang 146

[p. 288]

Poëtisch leven
Wiel Kusters
Op de bodem van de lucht

De dichter uit Nijhoffs ‘Het kind en ik’, erop uit getrokken om te vissen, keert zonder vis naar huis terug, maar mét zijn verdere oeuvre in het hoofd: ‘al wat ik van mijn leven / nog ooit te schrijven droom.’ Dat heeft hij dan toch maar opgediept.

Vissen, het bovenhalen van wat in de diepte en het donker zwemt, is een nogal voor de hand liggende metafoor voor het schrijven van poëzie. Zelf - ik besef mijn beperktheid - vind ik dit beeld alleen maar mooi, als ik me er fossiele vissen bij voorstel of wanneer ik, zoals onlangs gebeurde, in het woordenboek lees, dat ‘vis’ ook een term uit het mijnwezen is, benaming voor ‘elk in een boorgat verdwenen voorwerp’.

Maar laat ik het in deze kroniek bij nog levende vissen houden en bij echte visvangers, zoals de reiger er een is. Deze van Chr.J. van Geel bij voorbeeld, afkomstig uit zijn Dierenalfabet (1978):

Een reiger loopt voorzichtig
op hoge poten door
de sloot en brengt zijn spieden,
ook als het donker is,
als witvis aan het licht.

In een gesprek met J.P. Guépin, oorspronkelijk verschenen in het tijdschrift Raam en later herdrukt in Chr.J. van Geel; een bundel over zijn poëzie (1979) zei Van Geel over deze reiger: ‘Het gaat om de dichter: de dichter loopt op hoge poten door de sloot, = dat wat hem voedt, = zijn alleenspraak, en brengt zijn alerte aandacht, zijn voortdurend in verbinding staan met wat men denken noemt, ook als dat duister is, als het donker is, als het niet lijkt helder te kunnen worden, aan het licht. “De moeilijkheden zijn de kans des kunstenaars”; wat niet oplosbaar is geeft de grootste kans tot helderheid. [...] De witvis is het gedicht.’

Van Geel is niet de enige dichter die over de reiger heeft geschreven. In zijn bundel Vijf in je oog (1954) nam Hans Warren een gedicht ‘Reiger’ op, terwijl ook de afdeling waarin dit vers werd ondergebracht ‘Reiger’ als titel meekreeg. In ‘Tekening’, het eerste gedicht uit deze sectie, ziet iemand het ‘spiegelbeeld van een dunne reiger / op 't water’ en denkt: ‘Spiegelbeeld van mij.’ Hier en in het gedicht ‘Reiger’ komt de identificatie van de dichter door middel van projectie tot stand. In de ‘dunne’ en ‘smalle stille’ vogel wordt een solitair gezien. Beter nog: een wezen in een tussenpositie, half naar buiten, half naar binnen gekeerd:

vogel die half luisterend
naar 't woelen van een verre vis
en halfbevroren van gemis
de snavel in de veren steekt.

Ook J. Bernlef heeft zich een reiger in de gedichten geprent: de ‘Landende reiger’ uit Zwijgende man (1976). Net als bij Van Geel krijgt deze vogel, gespitst op vis, een poëticale betekenis. Er is ‘tussen oog en oor’ iets glimpends in het gladde wateroppervlak bespeurd. Half gezien, half gehoord, zou je kunnen zeggen. Maar ‘tussen oog en oor’ kan ook heel goed betekenen: in de kop van de vogel, in het hoofd van de dichter. Wat daar glimpt is nog weinig concreet, laat zijn vorm nog niet her-

[p. 289]

kennen. Toch staan de reiger en de dichter ervoor in, dat ‘het’ iets is. Zij nemen de tijd, het spieden begint. En dat duurt nu nog voort, zegt het slot van het gedicht: de landende reiger is voorgoed tot stilstand gekomen. Vis en gedicht blijven onopgediept. Maar op het ‘gladde oppervlak’, het water en de pagina, is een vervangend gedicht ontstaan, ‘Landende reiger’:

Hij remt zijn kalme regelmaat
reiger die laag over water traag
met zijn poten slipt omdat er even

tussen oog en oor iets
glimpt in het gladde
oppervlak

iets waarvoor
hij staat -
nu nog

Na Bernlef kwam in 1979 Jacques Hamelink met een reiger voor de dag. In Het rif tekende hij hem als een vissende vogel en een ‘bedaagd zinbeeld / van het lange leven’ tegelijk. Een enerzijds concrete, aardse en scherp geobserveerde, anderzijds tot symbool verijlende reiger. Zijn betekenis heeft de ondubbelzinnigheid van het embleem waaraan in de eerste regels wordt gerefereerd, aan het eind verloren. Toch heeft zijn gestalte nog wel iets van een teken. Vaag, gesleten en nauwelijks nog te duiden:

De winterreiger, bedaagd zinbeeld
van het lange leven, wuift maar weer eens
het gewicht weg van zijn wiekslag,
checkt - richting volgend stekje -
zijn blikveld nog even: vlimt
daar nou toch iets vissigs?
De kop gespitst, met slepende poten
taxiet hij een paar tellen, staat dan
wat verderop langs de plas, gesleten schrift-
teken, afnemend in de winddag.

Het vervagende beeld dat Hamelinks gedicht ten slotte van hem schetst, komt op treffende wijze overeen met wat ik, na de reigergedichten die ik las, de hachelijke positie van deze verliteratuurde vogel ben gaan vinden: zijn door allerlei symbolistische tendensen in gevaar gebrachte natuurlijkheid. Het lijkt wel of Hamelink ook deze vervaging bewust mee in beeld brengt.

Wat die aanslag op de natuurlijkheid betreft, vind ik nogal extreem wat Robert Anker deed in zijn debuut Waar ik nog ben (1979). In een reeks van zes gedichten onder de titel ‘Reiger’ - de titels leveren bij geen van deze dichters verrassingen op - personifieert hij de vogel tot drie keer toe als een in kleren gestoken gestalte: zijn kop is weggevlucht ‘in rafelige kleren’, hij staat met ‘zijn loden panden’ naar de sloot gekeerd en heet, zij het tussen haakjes, een ‘ernstige matroos, mutsje recht, / het lintje in de nek’. Iets soortgelijks las ik in een gedicht ‘Blauwe reiger’ uit de eerste bundel van Piet-Hein Houben, Sirene (1982). Hier staat de reiger ‘zwierig / op (zijn) spillebenen / als een dirigent, / nu nog de armen, / uitgestrekt houvast / voor strijkers / aan de voeten’.

Samen met verzen van Jacob Groot (‘De dichter heeft iets van een reiger’) en Martien Leenhouwers (‘Hij draagt zijn vleugels / slordig bijna voor de spiegel’) vormen de hier aangehaalde reigergedichten geschikt vergelijkingsmateriaal voor wie de bijzondere eigenschappen wil beschrijven van de eind 1982 verschenen bundel De vissen de reigers van Huub Beurskens. Hoewel ik niet aanneem dat Beurskens, vóór hij tot het schrijven van deze twintig gedichten kwam, de geschiedenis van het reigermotief heeft onderzocht en er van direct polemische bedoelingen geen sprake zal zijn, viel mij in De vissen de reigers meteen een soort spotten op - heel laconiek - met de in poëzie over dieren steeds weer dreigende nei-

[p. 290]

ging tot symboliseren, personifiëren en psychologiseren. Zie boven.

Wat de zich opdringende symboliek betreft, kan men een aantal ondubbelzinnige regels lezen in het gedicht over een in het meer vastgevroren reiger. Een mooi en betekenisvol beeld van bevroren voortbestaan? vraagt Beurskens. Kom nou! voegt hij eraan toe.

koudbloedig smeedt hij zichzelf
tot teken en schept zijn overeind?
hoop op vormbehoud? gewet op winter?
kom nou! ga weg! hij brak
van zijn poot en is niets meer dan dood.

‘En waar is de vis?’ luidt de volgende vraag. Het antwoord dat de dichter zich geeft, houdt verband met de vanuit menselijk oogpunt weinig benijdenswaardige positie van zo'n vis onder het bevroren oppervlak van zijn water, maar ironiseert de gedachte daaraan meteen in een bewust lachwekkende personificatie. Een personificatie die zichzelf al meteen onmogelijk maakt:

en waar is de vis? onwaarschijnlijk dat
die thuis zit en er een pijpje te roken zat.

Ook het psychologiseren van de reiger, het toeschrijven van een menselijk bewustzijn aan het dier, wordt door Beurskens zichtbaar van de hand gewezen. Dat leidt tot verrassende regels, als de volgende, waarin een reiger onbedoeld aan het vissen slaat:

[...] als de reiger vist staart hij
net zo lang naar zijn snavelpunt
opdat die onder water schiet
maar stekelbaarzen die zijn vliegensvlug
hij vangt ze wel of hij vangt ze niet.

Het woord ‘opdat’ in de derde regel, lijkt in te houden dat de reiger eropuit is vis te vangen. Toch heeft ‘opdat’, als ik het goed lees, alleen betrekking op 's reigers oogmerk zijn snavelpunt onder water te doen schieten. De bedoeling die de vogel met zijn staren heeft, is een andere - in ieder geval een minder bewuste - dan wij erin vermoeden. De reiger ‘weet’ dat hij iets met zijn snavel kan, maar denkt niet verder dan die lang is. Het resultaat van zijn staren is mooi meegenomen: ‘hij vangt ze wel of hij vangt ze niet’.

In dezelfde visie passen deze regels uit een ander gedicht:

de reiger herkent zijn stelten pas weer
als hij ze verzet om andere stengels
te laten staan.

Ook hier wordt, door het woord ‘om’ dit keer, weer iets als een vreemde, want buiten de menselijke gedachtengang vallende, bedoeling gesuggereerd. Iets tussen zo'n ‘bedoeling’ en een niet direct beoogd resultaat in. Een gelijktijdigheid. In zo'n situatie wordt het woord ‘om’ immers ook vaak gebruikt, maar dan onzuiver, foutief. In de zojuist geciteerde regels is die fout tot dichterlijke deugd verheven. Hoe denkt die reiger? Wil hij dat de andere stengels blijven staan, wanneer hij zijn poten verzet? Maar dat doen ze ook zonder deze wonderlijke wil. Of staat hier niet meer dan: de reiger verzet zijn stelten, waarbij (of terwijl) hij andere stengels laat staan?

Nog een voorbeeld, heel mooi, maar nu met betrekking tot een op het droge stervende vis. Over hoe deze zijn voor ons toch al niet kenbare bewustzijn verliest. Ons en zijn niet-begrijpen krijgen vorm in deze omkering:

om 't zand wacht visschaduw tot
hij kan stuiptrekken onder zijn baars.

Men kan zich afvragen op welke wijze Beurskens, die reiger en vis zo ver uit de buurt houdt van het menselijke denken, juist die mens in De vissen de reigers presenteert. De mens heeft, in tegenstelling tot de dieren, besef van het merkwaardige, naderende feit van zijn dood. Vallen bij de reiger, volgens Beurskens, dit besef en de dood onmiddellijk samen

[p. 291]

(‘zo gauw de reiger / voor het eerst iets beseft is hij prompt / dood’), bij de mens liggen de dodelijke zekerheid en het feit van de dood in de tijd uiteen, zo ver zelfs, in principe, dat het sommigen tergt of beangstigt en zij die afstand teniet willen doen. De dood beseffen wordt de dood bedoelen, een bedoeling als die van de reiger die, zoals ik al citeerde, naar de punt van zijn snavel staart, ‘opdat die onder water schiet’. De reiger, zegt Beurskens, ‘staat ergens te leven, / de ogen dicht.’ Dat is precies het omgekeerde van wat ik bij Martien Leenhouwers las: ‘Doodstil staat hij stil dood / te gaan’ vóór hij opvliegt. Maar de reiger kent geen verwachtingen omtrent de dood. Leenhouwers projecteert.

In het in Beurskens' nieuwe poëzie net niet helemaal verzwegen verschil tussen het besef te zullen sterven en de intentie dat te doen, ligt het wezen van de melancholie die De vissen de reigers bij alle objectiviteit en ironie zo duidelijk kenmerkt. De mens, gevangen in zijn wereld tussen vissen en vogels en daar door Beurskens als het ware ook verstopt, is als de aangeschoten haas uit het negende gedicht, die ‘lood- / recht vol lood en met open mond geen / vleugels maar de onderkant van zijn lucht- / ruim vond.’ Het is emotionerend, te zien hoe in De vissen de reigers quasi terloops een man verdwijnt. ‘Vermist/wordt een man’, lezen we in het openingsvers. Tegen het eind: ‘de nacht is evenals de dag/ tjokvol sterren die men nooit zal zien. / wie dat beseft zakt volledig in zijn / schoenbodems.’ En in het slotgedicht: ‘naar wie zich koud maakte / wordt gedregd.’ Zelfs de rook van zijn verbranding drijft ‘niet in reigervorm’ omhoog, ‘maar wel in het vergezicht uiteen.’

De titel van deze kroniek leen ik van A. de Swaan. ‘De mens is gezonken tot op de bodem van de lucht,’ hoorde ik hem zeggen.

Literatuur

Robert Anker, Waar ik nog ben, Querido, Amsterdam 1979.

J. Bernlef, Zwijgende man, Querido, Amsterdam 1976.

Huub Beurskens, De vissen de reigers, Marsyas, Amsterdam 1982.

Chr. J. van Geel, Dierenalfabet. Het omliggend vee, G.A. van Oorschot, Amsterdam 1978.

Chr. J. van Geel; een bundel over zijn poëzie, Reflex, Utrecht 1979.

Jacques Hamelink, Het rif, De Bezige Bij, Amsterdam 1979.

Piet-Hein Houben, Sirene en andere gedichten, Querido, Amsterdam 1982.

Martien Leenhouwers, ‘De blauwe reiger’, Tirade 242, januari 1979.

Hans Warren, Verzamelde gedichten 1941-1981, Bert Bakker, Amsterdam 1981.