De Gids. Jaargang 146

[p. 217]

Duits
Frank Loog
Nieuwe namen uit het Duitse taalgebied

Een van de belangrijkste kenmerken van de hedendaagse literatuur is naar mijn idee een steeds verder gaande differentiatie in vorm en inhoud. Af en toe lijkt het er zelfs op dat wij ons in een snel uitdijend literair universum bevinden. Deze ontwikkeling loopt vermoedelijk parallel met de ontwikkeling van onze maatschappij. De mogelijkheden tot individuele ontplooiing en emancipatie zijn toegenomen, maar tegelijkertijd raakt de moderne mens steeds geïsoleerder en steeds verder vervreemd van zichzelf. Deze ‘desoriëntatie’ van onze samenleving raakt ook de hedendaagse schrijvers, die er elk op hun eigen manier mee bezig zijn en er een antwoord op trachten te vinden. Sommigen schrijven alleen nog - nauwelijks verhuld - over zichzelf. Anderen proberen onze maatschappij en de daarin optredende deformerende krachten te beschrijven en te analyseren. Sommigen houden zich op een veel abstracter niveau bezig met de raadselen van leven en dood, geluk en ongeluk. Weer anderen gaan terug naar de wortels van hun métier en stellen de taal en de literatuur ter discussie, of experimenteren met nieuwe (of juist heel oude) vormen.

Maar hoezeer de thematische en stilistische aanpak van al deze schrijvers ook moge verschillen, geschréven wordt er nog in het Duitse taalgebied. En het verheugt mij te kunnen constateren dat er ondanks een zekere malaise op de boekenmarkt toch nog enige - zij het misschien ook niet genoeg - ruimte is voor nieuwe auteurs. In dit artikel wil ik u laten kennismaken met enkele van zulke nieuwe auteurs. Voor een deel zijn het echte debutanten (vooral uit Zwitserland), voor een ander deel zijn het nog vrij onbekende schrijvers, die nu op het punt staan een breder publiek te bereiken.

De verhalenbundel Die Tessinerin (Ammann Verlag, Zürich 1981) is het indrukwekkende debuut van de in 1950 geboren Zwitser Thomas Hürlimann, die sinds 1974 in Berlijn woont en werkt. Centraal gegeven van alle zes verhalen van deze bundel is het onherroepelijke proces van geboren worden, leven en sterven dat wij allen moeten doorlopen. Dit gegeven wordt in het eerste verhaal, ‘Begegnung’, al meteen op knappe wijze tot uitdrukking gebracht in de metafoor van de bergtocht: ‘Das offene Geheimnis der Bergsteigerei ist das Ziel: Auf dem Gipfel bleibt einem nur die Umkehr übrig oder der Tod.’

Ook in de andere verhalen is Hürlimann, sterk onder de indruk van de vroegtijdige dood van zijnjongere broer Matthias, op zoek naar de verborgen samenhangen tussen leven en dood, die aan de oppervlakte van onze werkelijkheid niet zichtbaar zijn. (Of zoals iemand in een van de verhalen opmerkt: ‘Nichts geschieht zufällig oder frei. Alles ist geordnet. Das Chaos ist geordnet [...]’) Zelfs in de luchtigste verhalen van de bundel, ‘Schweizerreise in einem Ford’ en ‘Das Innere des Himmels’, zijn de berg van het leven en daarachter de dreigende dood steeds op de achtergrond aanwezig. Symbolische belichaming van het mysterie van leven en dood is een universele doktersfiguur, die in steeds wisselende gedaanten in de meeste verhalen opduikt en die leven en dood met elkaar lijkt te verbinden. In ‘Begegnung’ is het de geheimzinnige dokter die de ik-figuur in een nachtelijke Berlijnse kroeg ontmoet. In het liefdesverhaal ‘Die Pechbindung’ is het de jonge ambitieuze arts Schremm; in het expressionistisch aandoende ‘Die Haare der Schönheit’ de ‘dokter’ die in het vreemde verpleegtehuis op zijn dood wacht. In het titelverhaal ‘Die Tessinerin’, tenslotte, is het de Turkse arts die de stervende leraarsvrouw uit Tessin tot het einde toe behandelt. In dit laatste verhaal vinden Hürlimanns magistrale en beklemmend mooie beschrijvingen hun absolute hoogtepunt. Eigenlijk is dit verhaal de neerslag van het stervensproces van zijn broer,

[p. 218]

de enige manier om diens strijd tegen een slopende ziekte op papier te krijgen. Die Tessinerin is het zeer knappe prozadebuut van een man van wie ik hoop nog veel te mogen vernemen.

Netzkarte (Paul List, München 1981) is de eerste roman van de Duitser Sten Nadolny, winnaar van de Ingeborg-Bachmannprijs 1980. Hoofdfiguur van deze reis- en liefdesroman is de dertigjarige kandidaat-leraar Ole Reuter. Reuter is op een punt in zijn leven aangekomen, waarop hij eigenlijk enkele belangrijke beslissingen omtrent zijn toekomstige carrière en privéleven dient te nemen. Voor deze beslissingen gaat hij echter op de loop door een treinabonnement voor heel Duitsland te kopen en aan het reizen te slaan. Hij reist om het reizen zelf en om met andere mensen (lees: vrouwen) in contact te komen. Onderweg noteert hij al zijn gedachten en gevoelens. Op een van zijn vele trips ontmoet hij het meisje Judith, met wie hij een tijdlang optrekt. Op den duur houdt deze relatie toch geen stand en na enige tijd als produktie-assistent bij de film te hebben gewerkt, koopt Ole opnieuw een treinabonnement. Weer volgen er dan lange beschrijvingen van vluchtige ontmoetingen, overpeinzingen en fantasieën. Zoveel zelfs dat de lezer zich bij tijd en wijle kan gaan afvragen wat hij aan moet met al deze opsommingen van voorbijflitsende stationnetjes, dorpen en landschappen. Toch verliest Nadolny nergens de greep op het verhaal. Dit is mede te danken aan de originele constructie van de roman. Netzkarte valt uiteen in drie delen: Oles reisaantekeningen uit 1976 - een dagboekpoging uit 1978 (zijn tijd op de filmset) - en de reiservaringen uit 1980, waarbij Nadolny zichzelf de rol van een collega van Ole heeft toebedeeld, die diens aantekeningen voor het lezerspubliek heeft bewerkt. Uiteindelijk loopt alles toch nog goed af met de kampioen-reiziger, zij het misschien ook niet zo als de lezer zou verwachten.

De meest ontroerende roman van deze nieuwe oogst vond ik Rovinato oder Die Seele des Geschäfts (Suhrkamp, Frankfurt 1981) van de schrijfster Gerlind Reinshagen. Dit werk getuigt van een bijzondere poëtische en lichtvoetige schoonheid, zonder dat het ook maar één moment afglijdt in het romantisch-kitscherige of zoetignostalgische. Gerlind Reinshagen verstaat de kunst om bij de lezer een gemoedsstemming los te maken die een relativerende kijk op de sombere en harde kanten van het leven mogelijk maakt. Middelpunt van haar literaire tableau vivant is de jongste bediende Rovo, die zich onderaan de hiërarchische ladder van de bedrijfsgemeenschap bevindt. Vanuit de inpakafdeling diep in de kelder van het bedrijf tracht hij de wereld van zijn collega's en meerderen te doorgronden. IJverig zijn ogen en oren open houdend, bouwt hij stukje bij beetje voor zichzelf hun levensgeschiedenis op. Zo maken wij kennis met de aan de drank geraakte inpakker Abromeit, die ondanks zijn eigen misère altijd voor de anderen klaarstaat; met de jonge en de oude chef en hun aspiraties en verloren illusies; met juffrouw Reiseberg, die nog steeds droomt van haar jonge infanteriesoldaat uit de oorlog; met de chauffeur Goldie en de facturiste Marisa; met juffrouw Zitzewitz, die president Carter een boze brief stuurt over de neutronenbom. In Rovinato beschrijft Gerlind Reishagen de levens van een aantal zeer menselijke en stuk voor stuk ontwapenende personages. Als lezer zou je ze allemaal zo wel in je hart willen sluiten, misschien wel omdat zij zo door het leven getekend zijn, zonder dat zij zich daar bewust van schijnen te zijn of zich zo gedragen. Rovinato is een roman van hoop op een betere wereld, waarin vooral de kleine dingen van het leven weer tellen. Het is een boek dat een groot lezerspubliek verdient.

Een tweede nieuwe roman uit Zwitserland is Der barmherzige Hügel (Die Arche, Zürich 1981) van Lore Berger. Dit boek, dat een soort literaire ‘time capsule’ uit het Zwitserland van rond 1940 vormt, is eigenlijk een hernieuwd

[p. 219]

debuut - een debuut dat ook geen vervolg meer zal krijgen. Lore Berger schreef deze roman op eenentwintigjarige leeftijd en stuurde hem in voor een literaire prijsvraag. Het boek kreeg geen hoofdprijs, maar werd niettemin uitgegeven kort nadat de schrijfster in 1943 een eind aan haar leven had gemaakt. De roman raakte vervolgens in vergetelheid, tot een redacteur van uitgeverij Arche er bij toeval een exemplaar van in handen kreeg en besloot het boek opnieuw uit te geven. Daarmee heeft de man mijns inziens een goede greep gedaan, want na al die jaren komt Der barmherzige Hügel nog steeds verrassend fris en eigentijds over.

Hoofdpersoon van dit sombere werk is Esther, een jonge, in haar ontplooiing geremde vrouw. Esther, een nauwelijks verhulde afspiegeling van Lore Berger zelf, is van goede komaf en heeft haar schoopopleiding voltooid. Zij schrijft voor diverse blaadjes en bezoekt in haar vrije tijd literaire avondjes en feestjes. Het enige perspectief dat zij nog in haar leven heeft, is trouwen en ongelukkig worden in de burgerlijke omgeving van haar geboortestad. Tragisch genoeg weet zij zich niet los te maken van haar omgeving en haar leven anders in te richten. Na een mislukte liefde besluit zij zichzelf dood te hongeren. In werkelijkheid vormt de kortstondige affaire slechts een toevallig kristallisatiepunt voor haar onvrede met haar bestaan. Lange tijd gaat Esther langs de afgrond en wanneer zij uiteindelijk de weg naar het leven lijkt te hebben teruggevonden, sterft zij alsnog door een medische fout. Dit einde is veelbetekenend. Het is alsof Lore Berger heeft voelen aankomen dat het neerschrijven van Der barmherzige Hügel geen opluchting meer kon brengen in haar eigen situatie en dat zij de worsteling met het leven zou verliezen. De meest dringende vraag die na lezing van deze roman overblijft, is hoe het in vredesnaam mogelijk is dat niemand uit Lores omgeving haar nood heeft onderkend; een vraag waarop ook de achterin het boek opgenomen levensbeschrijving geen duidelijk antwoord geeft.

Van de nu negenendertig jarige Friedrich Christian Delius stamt de roman Ein Held der inneren Sicherheit (Rowohlt, Reinbek 1981), die zich in de roerige - en bij onze oosterburen nog lang niet verwerkte - jaren zeventig afspeelt. Centraal gegeven is de ontvoering van Alfred Büttinger, de voorzitter van het ‘Verband der Menschenführer’, een fictieve werkgeversorganisatie. Een vergelijking met de ontvoering van Hanns Martin Schleyer dringt zich dan ook even op, maar van een sleutelroman is hier geen sprake. Büttinger is in het boek ook niet meer dan een achtergrondfiguur. Hoofdrolspeler is Roland Diehl, de speechwriter van de grote chef. Diehl is het prototype van de gewiekste pr-man, de snelle prater en nog snellere denker, de goochelaar met kreten en ambtelijk jargon. Door zijn ogen maken we de zaak-Büttinger mee. Maar nog meer zijn wij getuige van de innerlijke ontwikkeling van Diehl tijdens de hectische dagen van de ontvoering, de invloed die het plotselinge verdwijnen van zijn chef op hem heeft. Aanvankelijk gaat hij er nog van uit dat zijn baas en beschermer weer snel terug zal zijn, maar als de tijd verstrijkt moet ook hij zich bij de nieuwe situatie aanpassen. Dank zij zijn flexibele manier van denken, die hem tot ‘Held der inneren Sicherheit’ maakt, slaagt hij daar wonderwel in. Delius' roman geeft een knappe kijk achter d̄e schermen van het wereldje van de mannetjesmakers en public relations-strategen. Op de achtergrond klinkt een duidelijke waarschuwing mee tegen de dreigende ‘newspeak’ en ‘doublethink’ van de moderne politiek en ambtenarij.

Der Narr auf dem Hügel (Residenz Verlag, Salzburg 1981), zo heet het nieuwe boek van de Oostenrijkse psycholoog en schrijver Helmut Eisendle. De ondertitel luidt: Landstriche, Flüsse, Städte, Dinge. In dit boek doet Eisendle verslag van zijn tochten in de streken rond Friuli

[p. 220]

en Triëst, waar hij zelf een tijdlang heeft gewoond. Zijn landschapsbeschrijvingen worden afgewisseld met door de omgeving opgeroepen gedachten en overpeinzingen. Handeling en beschouwing - aangevuld met citaten en literaire verwijzingen - wisselen elkaar in snel tempo af; het geheel maakte op mij nog het meest de indruk van een met voorbeelden verluchte filosofische verhandeling. De nar uit de titel is de verteller zelf, omdat hij twijfelt aan de mogelijkheid om met behulp van taal de werkelijkheid adequaat te kunnen weergeven. De enige realiteit die in taal beschreven kan worden, is de realiteit van de taal zelf. Dit centrale gegeven duikt, telkens in een iets andere vorm en met nieuwe voorbeelden toegelicht, in alle vier delen van het boek op. In ‘Dinge’ gaat Eisendle, in navolging van de taalfilosoof Mauthner, zelfs zo ver, dat hij in overweging neemt dat alle dingen aan taal gebonden zijn. ‘Vielleicht sind [...] doch alle Dinge an die Sprache gebunden, also nur Gedankendinge. Ohne Gedanken [...] gibt es keine Dinge, zumindest nicht für uns.’ Elk ding is uniek en bestaat slechts één maal. Alleen met behulp van taal zijn wij in staat een kunstmatige categorisatie van de werkelijkheid te maken. Illustratief voor Eisendles opstand tegen de taal is het roestige mes dat in een boek op zijn werktafel steekt. Dit mes siert ook de omslag van Der Narr auf dem Hügel en symboliseert de strijd van de nar die het mes in de taal heeft gezet om de relatie taal-werkelijkheid aan een nauwgezet onderzoek te onderwerpen.

De enige poëziebijdrage in dit overzicht wordt gevormd door de bundel Herz über Kopf (Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1981) van Ulla Hahn. De meeste gedichten handelen, zoals de titel van de bundel al een beetje doet vermoeden, over de liefde. Toch is Herz über Kopf geen bundel van zoete, sentimentele liefdesgedichten. Het zijn de gedichten van een rijpe vrouw die zowel voor- als tegenspoed heeft leren kennen in de liefde, een vrouw die met beide benen op de grond staat, maar bij wie de balans tussen gevoel en verstand nog steeds naar de kant van het gevoel doorslaat. Het brede thema van de liefde behandelt Ulla Hahn in vele facetten. Hoop, verwachting, hartstocht, vervulling, ontgoocheling, verdriet, heimwee, alle komen zij aan bod in dit werk. Daarnaast bevat Herz über Kopf nog enkele mooie miniaturen over vakantie, zomer, taal en schrijven. Haar visie op haar eigen poëzie heeft Hahn heel mooi verwoord in het gedicht ‘Ars poetica’:

Danke ich brauch keine neuen
Formen ich stehe auf
festen Versefüssen und alten
Normen Reimen zu Hauf

zu Papier und zu euren
Ohren bring ich was klingen soll
klingt mir das Lied aus den
Poren rinnen die Zeilen voll

und über und drüben und drunter
und drauf und dran und wohlan
und das hat mit ihrem Singen
die Lorely getan.

Het meest in het oog springende kenmerk van Ulla Hahns gedichten is de knappe combinatie van eenvoudig, ingehouden woordgebruik en uitgekiende zinswendingen. Het is deze combinatie die Herz über Kopf tot een boeiend debuut maakt.

Max (Paul List, München 1981), ten slotte, is het debuut van de in Berlijn wonende Zwitser Matthias Zschokke. In deze roman vertelt Zschokke het levensverhaal van Max, een jonge Zwitser die zijn geregelde en zelfgenoegzame vaderland heeft verlaten en nu zijn geluk in Duitsland zoekt. Zschokke beschrijft Max' leven zoals het is: stuurloos, chaotisch, tegenstrijdig en vol twijfels. De stijlmiddelen die hij hiervoor gebruikt zijn weggelaten leestekens, onafgemaakte zinnen, gedachtensprongen,

[p. 221]

plotselinge onderbrekingen en andere overtredingen tegen het normale taalgebruik en de compositorische conventies. Wonderlijk genoeg levert deze ongewone vorm toch geen onverteerbare warboel van woorden op. Integendeel, de lezer blijft uitermate geboeid omdat hij niets wil missen van dit sympathieke portret van de antiheld Max. De schrijver doet uitspraken over zijn hoofdfiguur, zwakt ze dan weer af, herroept ze, of dwaalt af op zijpaden. Een enkele maal overweegt hij zelfs om Max toch maar liever Martin te noemen of om er maar helemaal de brui aan te geven. Ondanks alle omwegen en uitweidingen komt de lezer langzamerhand toch steeds meer over Max te weten, over zijn liefde voor Judith, zijn mislukte toneelcarrière, zijn gelukkige tijd onder de alternatievelingen in een afbraakpand. Duidelijk wordt dat Max met zichzelf en de maatschappij overhoop ligt, en dat hij op zoek is naar zijn eigen identiteit. In Berlijn denkt hij daarvoor de beste kansen te hebben.

Het knappe van Max vind ik de manier waarop Zschokke de lezer voortdurend nieuwsgierig weet te houden omtrent de hoofdfiguur, wie en wat hij precies is. De lezer heeft Max voortdurend in beeld, maar dan wel steeds vanuit de periferie van zijn gezichtsveld. Zelfs hoe het met Max afloopt kunnen we niet met zekerheid zeggen, daar het boek niet minder dan zeven ‘laatste hoofdstuk’-ken telt, die elk hierover een eigen lezing geven. Je moet als debuterend schrijver toch wel stevig in je schoenen staan om je meteen aan een ongewone vorm als deze te gaan wagen. Het feit dat Zschokke ermee overeind blijft, doet vermoeden dat we nog wel eens wat meer van hem zouden kunnen horen.