De Gids. Jaargang 146

C. Nijland
Een nieuwe Arabische poëzie in Noord-Amerika aan het begin van deze eeuw

Evenals de poëzie in andere talen is ook de Arabische dichtkunst voortdurend aan veranderingen onderhevig geweest. De mate van verandering was echter beperkt door het bestaan van een als volmaakt beschouwde dichtkunst, de zogenaamde voor-islamitische poëzie uit de vijfde en zesde eeuw van onze jaartelling en door het bestaan van boeken waarin de kenmerken van het Arabische gedicht voor eens en altijd waren neergelegd en waarvan het bekendste uit de achtste eeuw stamt. Wilde men zich met recht dichter kunnen noemen dan diende men over gedegen kennis te beschikken van de voor-islamitische poëzie, haar woordenschat en beeldspraak, de Arabische grammatica en van de regels van de Arabische dichtkunst. De verwachtingshorizon van de geschoolde lezer mocht niet te zeer doorbroken worden, zeker niet aan het eind van de vorige en het begin van deze eeuw toen door de verbreiding van de Arabische boekdrukkunst de groep geschoolde lezers enorm werd uitgebreid en toen elke inbreuk op de regels effectiever aan de kaak kon worden gesteld. Het schenden van de regels gold vooral als onkunde en was daarom ongewenst. Het reeds gezegde beter zeggen was voor velen het summum van dichterschap.

Evenals het gedicht in vele andere talen is het Arabische door grafische vormgeving als gedicht herkenbaar. Anders dan in andere talen is het Arabische gedicht gekenmerkt door twee naast elkaar geschreven of gedrukte kolommen welke elk bestaan uit de eerste helften en de tweede helften van de opvolgende versregels.

De kolommen eindigen als het gedicht ten einde is met geen andere onderbreking dan die bepaald wordt door de lengte van het papier. De tweede kolom onderscheidt zich van de eerste door het rijm dat steeds hetzelfde is, het zogenaamde monorijm. Het metrum is kwantitatief, bestaande uit lange en korte lettergrepen, en niet kwalitatief zoals de metra die in de Nederlandse poëzie worden gebruikt. Andere vormen van poëzie hebben ook in het Arabisch steeds bestaan maar zij hebben nooit het aanzien verworven van het kolommen gedicht dat

[p. 208]

men als ‘de’ Arabische poëzie beschouwde.

Pogingen om zich totaal los te maken van de Arabische poëtische traditie werden aan het begin van deze eeuw in Noord-Amerika ondernomen. Amin al-Rihani (1876-1940) en Gibran Khalil Gibran, beter bekend als Khalil Gibran, de schrijver van The Prophet (1883-1931) lieten zich inspireren door de poëzie van Walt Whitman en diens navolgers en mogelijk ook door het oudtestamentische boek der Psalmen, dat, zoals Mikha'il Nu'ayma in zijn autobiografie schrijft, op de christelijke scholen van Libanon dezelfde functie vervulde als bij ons in die jaren de leesplank en het eerste leesboek. Beiden, Amin al-Rihani en Khalil Gibran, waren op jeugdige leeftijd naar Noord-Amerika gekomen en het verwijt dat men hun maakte over hun geringe kennis van de Arabische taal en poëzie was zeker niet ongegrond. Mikha'il Nu'ayma (1889) en Elia Abu Madi (1891-1958) waren beter ingevoerd in de regels van de Arabische dichtkunst en zij beschikten over een goede kennis van de taal. Zij hielden zich aan de Arabische metra, schreven geen poëzie in de trant van Whitman, maar zij doorbraken het monorijm door het gebruik van multipele rijmschema's. In plaats van de monolithische kolommen kwamen gedichten in strofen en de zin, die in de oude Arabische poëzie in principe de versregel niet behoorde te overschrijden, werd tot buiten de versregel verlengd en overschreed soms de strofe. De oude vormen werden echter ook beoefend en in veel gedichten van Mikha'il Nu'ayma is de oude vorm duidelijk herkenbaar ondanks de veranderde grafische presentatie. De onderwerpen zijn nieuw en de beeldspraak begint haar traditionele trekken te verliezen. Voor een deel worden die onderwerpen bepaald door de nieuwe ervaringen, de overzeese reis, de scheiding van familie en bekenden, de nieuwe omgeving, maar ook de terugblik naar de oude vertrouwde omgeving vanuit de verte, waarbij de autoriteit die het gemakkelijkst als zodanig herkenbaar is, de clerus, soms scherp soms minder scherp wordt aangevallen. Zowel Rihani als Gibran zouden onder kerkelijke bannen zijn gevallen.

Het is mogelijk nog andere namen te noemen, zoals Nasib 'Arida (1889-1946) en Rashid 'Ayyub (1872-1941) die elk een eigen bijdrage aan de vernieuwing leverden, maar ten opzichte van de vier die hierboven zijn genoemd zijn zij meer in de schaduw blijven staan, terwijl de eersten opvielen door originaliteit, vernieuwingsdrang die ook ten opzichte van derden geldend werd gemaakt, en, zeker voor wat Elia Abu Madi betreft, door schoonheid. Amin al-Rihani, Khalil Gibran, Mikha'il Nu'ayma en Elia Abu Madi verdienen het om aan de lezer te worden voorgesteld door een korte schets van hun levensloop gevolgd door een enkel vertaald fragment van hun poëzie.

Amin al-Rihani werd in een bergdorp niet meer dan twintig kilometer ten noordoosten van Beiroet op 24 november 1876 geboren. Op twaalfjarige leeftijd vertrekt hij begeleid door zijn oom naar Noord-Amerika en wordt bediende bij zijn vader. Zeventien jaar oud sluit hij zich aan bij een reizend toneelgezelschap dat hij pas verlaat als de troep uiteenvalt, studeert nog een jaar rechten, en gaat dan, eenentwintig jaar oud, terug naar Libanon. Na een jaar vertrekt hij in 1899 opnieuw naar Noord-Amerika om in 1904 weer naar Libanon te gaan. Hij sluit zich op in een kloostercel met drie boeken die hij meenam uit Amerika. De schrijvers zijn Whitman, Emerson en Thoreau. Aan het eind van zijn retraite begint hij een leven van reizen die hem naar Canada, Mexico, Frankrijk, Engeland, Spanje, India en de meeste Arabische landen voeren. Hij is de geziene gast van staatshoofden, in het bijzonder van Faysal 1 van Arabië wiens biografie hij schreef. De eerste proza-gedichten van Rihani dateren uit 1903. In hetzelfde jaar begon hij aan de vertaling van Arabische kwatrijnen in het Engels en in 1920 publiceerde hij een bundel gedichten in het Engels onder de titel A chant of mystics. Zijn proza-

[p. 209]

gedichten vonden vooralsnog geen navolging evenmin als die van Gibran die op eigen wijze door Walt Whitman werd geïnspireerd. Faam verwierf Rihani door zijn reisbeschrijvingen. Iets van die faam lijkt te zijn afgestraald op zijn poëzie, die echter ook een eigen waarde heeft alleen al als experiment. Bij de geboorte van het zoontje van zijn zuster op 27 april 1908 schreef hij het gedicht: ‘Aan de wieg van de lente’:

Ik kende je voordat de velden en de flanken van de heuvels groen kleurden door je ademtocht
Voordat de wieg tot bloei kwam door de warmte van je lippen
Voordat het licht van je ogen de winterwolken verdreef, de zee tot rust kwam en de hemel opklaarde
Ik kende je voordat de bergen tapijten van wilde saffraan, kamille en lavendel voor je paleizen weefde voordat kussens van basilicum, dennenaalden en rode anemonen voor je bed werden toebereid
Voordat je beker gevuld werd met amandelolie, rozenwater en het sap van granaatappelen
Ik kende je voordat de laatste storm een triomfboog voor je plantte van zijn bloed, zijn traan en zijn zucht
Voordat de wenende wolken waren weggegaan en lachende wolken zilveren strepen trokken boven de berg Sanin
Voordat de morgen je bedekte met stralen van liefde en tederheid
Voordat de avondzon boven je bed een koepel van treurend licht oprichtte

Khalil Gibran werd op 6 december 1883 in Bisharri in Noord Libanon geboren. Armoede deed zijn moeder besluiten met hem, zijn stiefbroer Butrus en zijn twee zusters, Sultana en Miryana te emigreren. Elfjaar oud was Khalil Gibran toen de familie zich in Boston vestigde. Veertien jaar oud, ging hij terug naar Libanon om zijn schoolopleiding te voltooien. Twee jaar later is hij weer in Boston. Hij schildert en schrijft. Blake is zijn grote voorbeeld, zoals duidelijk te zien is aan de afbeeldingen van zijn tekeningen en schilderijen waarmee zijn boeken zijn geïllustreerd. Door zijn schilderkunst verwierf hij zich een beschermster, Mary Haskell, die zijn reis naar Parijs bekostigde. Daar maakte hij kennis met het werk van Rodin en met dat van Nietzsche. Zijn bewondering voor Also sprach Zarathustra liet zijn werk niet onaangeroerd en resulteerde uiteindelijk in een tegenhanger die hij de titel The Prophet gaf. Met Nu'ayma gaf Gibran leiding aan de New Yorkse kring van Arabische schrijvers, de Liga van de Pen, welke in 1920 werd opgericht. De leden van deze Liga, waartoe Rihani nooit behoorde, ondertekenden hun werk met hun naam en met de woorden ‘Lid van de Liga van de Pen’.

Gibran's eerste prozagedichten dateren van ongeveer 1905. Een aantal van deze gedichten is opgenomen in de bundel Dam'a wa ibtisama (Een traan en een lach). De metrische, berijmde gedichtenreeks al-Mawakib, vertaald als The Procession verscheen in 1918. Evenals Rihani schreef Gibran direct in het Engels, zoals zijn boek The Prophet, in een stijl die nauw aansloot bij zijn Arabische prozagedichten. Uit de bundel Dam'a wa ibtisama (Een traan en een lach) is het volgende proza-gedicht: ‘Lied’.

In het diepst van mijn ziel is een lied dat geen genoegen neemt met woorden als kleed.
Een lied dat in het hart van mijn hart woont en niet met inkt op papier wil vloeien.
Hij omvat mijn gevoelens als een doorzichtige wade, hij zal niet gelijk speeksel over mijn tong vloeien.
Hoe zou ik hem tot een zucht maken terwijl ik hem wil beschermen tegen de geringste beweging van lucht.
Voor wie zou ik hem zingen terwijl hij gewend is te wonen in het huis van mijn ziel en ik poog hem te bewaren voor de grofheid van de oren.
Als je in mijn ogen zou kijken dan zou je de weerschijn van zijn weerschijn zien, als je mijn vingertoppen zou aanraken dan zou je zijn trilling voelen.
Het werk van mijn handen laat hem zien zoals de zee de sterreschittering weerkaatst. Mijn tranen brengen hem aan het licht zoals dauwdruppels, als

[p. 210]

de warmte van de zon hen verdrijft, het geheim van de roos onthullen.
Het is een lied dat de stilte voortbrengt, rumoer omhult hem, dromen herhalen hem en waken verbergt hem.

Mikha'il Nu'ayama is de best geschoolde onder de leden van de Liga van de Pen. Toen hij de schoolgaande leeftijd had bereikt werden onder het gezag van de synode van de orthodoxe kerk in Moskou scholen gesticht in Libanon en in het toenmalige Palestina. Mikha'il Nu'ayma bezocht de school in zijn geboortedorp Biskinta. Zijn ijver wordt beloond en hij mag zijn opleiding voortzetten, eerst in Nazareth, dan aan het seminarie in Poltava in de Oekraïne. In 1911 reist hij naar de Verenigde Staten waar zijn beide oudere broers zich hadden gevestigd. Hij studeert rechten en Engelse letterkunde aan de universiteit van Washington te Seattle. Met twee bachelor's degrees gaat hij in 1917 naar New York om zich bij de kring van Arabische schrijvers aan te sluiten met wie hij vanaf 1913 in verbinding stond. In 1918 gaat hij als soldaat in het Amerikaanse leger naar Frankrijk, waar hij na de wapenstilstand van 11 november een aantal maanden aan de universiteit van Rennes mag studeren. Terug in Amerika zet hij zich in voor de vernieuwing van de Arabische literatuur. Hij wordt secretaris van de Liga van de Pen, welke functie hij vervult tot de dood van Gibran in 1931. Het jaar daarop gaat hij terug naar Libanon. De vernieuwing van de Arabische literatuur krijgt nu minder aandacht door zijn inzet voor de vernieuwing van de mens. Van literatuurhervormer is hij wereldhervormer geworden met Libanon als werkterrein. Evenals Gibran schreef hij een tegenhanger van Zarathustra, The Book of Mirdad dat in het Nederlands verscheen bij de Rozekruis-pers in Haarlem. Vermeldenswaard is zijn autobiografie Sab'un (Zeventig) waarin hij het leven in zijn geboortedorp, zijn schooltijd in Rusland en zijn verblijf in Amerika uitvoerig beschrijft. Nu'ayma's enige gedichtenbundel heet Hams al-gufun (Ooglid-fluisteringen) en het beroemdste gedicht uit deze bundel is ‘Akhi’ (Mijn vriend), geschreven naar aanleiding van de hongersnood welke Libanon ten gevolge van Turkse blokkades in 1917 teisterde.

Mijn vriend, als na de strijd de westerse soldaat zijn daden prijst, de doden eert, de helden looft bespot dan niet de meesters, hoon dan niet de knechten maar kniel met mij in stilte, met bloedend onderworpen hart
betreur met mij het lot van onze doden.

Mijn vriend, als na de strijd de krijger huiswaarts keert
Zijn afgetobde lijf werpt in de armen van zijn vrienden
vraag niet als jij bent teruggekeerd naar vrienden
de honger heeft geen mens tot aanspraak ons gelaten
alleen de schimmen van de doden.

Mijn vriend, als weer de boer zijn akker ploegt of zaait
na lange tijd een hut opbouwt die het geschut vernielde
de grachten zijn verdroogd, wij zijn vernederd en verwoest zijn onze huizen
geen plant liet onze vijand op het land
dan het gebeente van de doden

Mijn vriend, het zou niet zijn gebeurd als wij dat wilden
beproeving was alom, het zou niet zijn geschied als wij dat wilden
treur niet, niet één beluistert onze klacht
volg mij daarom en graaf met mij met schop en spa een gracht
een graf voor onze doden

Mijn vriend, wie zijn wij, zonder tehuis, familie, buur
schaamte en schande bekleden ons in slapen en in waken

[p. 211]

 

de wereld stinkt door ons, door onze doden

 

neem op de spa en graaf een tweede gracht

 

een graf voor ons die leven

Geheel anders van toon is het gedicht dat hij voor zijn geliefde schreef en waarvan het eerste couplet als volgt vertaald kan worden:

Ik ben 't geheim verborgen
in uw geest, vanaf 't moment
dat bij het hoogste wezen
het plan opkwam van deze wereld
en hij van klei een mens formeerde

Het hoogtepunt van de Arabische poëzie in Noord-Amerika werd bereikt door Elia Abu Madi (1890-1957). Hij werd in 1890, sommigen zeggen 1889, in het dorp Muhayditha ten noordoosten van Beiroet geboren. Elf jaar oud ging hij naar Alexandrië waar hij een tabakswinkeltje begon en ondertussen kennismaakte met het werk van de Egyptische dichters van zijn tijd. Hij gaat in navolging van deze dichters eigen gedichten schrijven die de aandacht trekken van een andere Libanese immigrant. Deze immigrant is uitgever van een dagblad en zo komt het werk van Elia Abu Madi in de publiciteit. Zijn eerste bundel wordt in Alexandrië uitgegeven. In 1912 gaat hij naar de Verenigde Staten en vestigt zich in Cincinnati. In 1916 gaat hij naar New York om bij de Arabische dagbladpers werk te zoeken. Vanaf die tijd werkt hij als redacteur bij verschillende Arabische kranten en tijdschriften, geeft eigen bladen uit en sluit zich aan bij de Liga van de Pen. Onder invloed van de leden van de Liga verlaat hij de traditionele modellen en schrijft hij gedichten in een nieuwe stijl. Zijn poëzie behoort tot het beste wat aan Arabische poëzie in de moderne tijd is voortgebracht. Zijn bundel al-Gadawil (Waterstromen), verschenen in 1927, wordt als het toppunt van zijn oeuvre beschouwd. De latere terugkeer van Elia Abu Madi tot de traditionele poëzie doet niets af aan zijn betekenis voor de vernieuwing van de Arabische poëzie.

Beroemd is zijn gedichtenreeks met het refrein: lastu adri (ik weet het niet), welke gedichten de gevoelens van veel Arabische jongeren toen en mogelijk ook nu nog blijken te verwoorden. De eerste twee coupletten van ‘Talasim’ (Amuletten) volgen hieronder en daarna de eerste twee coupletten van het gedicht ‘Masa’ (Avond) uit dezelfde bundel:

Ik kwam - ik weet niet vanwaar - maar ik kwam
Voor mij zag ik een weg en ik liep
Of ik wil of niet, ik zal blijven gaan
Hoe ben ik gekomen? Hoe zag ik mijn weg?
Ik weet het niet

Ben ik nieuw of oud in dit bestaan

ben ik vrij, of gevangen, geboeid
ben ik mijn eigen leidsman, of word ik gevoerd
Ik zou willen weten, maar...
Ik weet het niet

Avond
Wolken rennen langs de hemel, vreesachtig, gejaagd
De zon is geel achter wolken, het gelaat verhuld
De zee stil en kalm, van ascetische deemoed vervuld
Naar verre verten kijken je ogen, verschrikt
waaraan denk je... Salma
waarvan droom je... Salma

Zie je kinderdromen onbereikbaar, verborgen
zagen je ogen schimmen van oudzijn in nevel gehuld
was je bang voor valse schemer, wegblijven van sterrelicht
Ik zie niet wat jij ziet aan gezichten, maar
de schaduwen die zij in je ogen werpen
verraden je Salma