De Gids. Jaargang 146

[p. 202]

Lourina de Voogd
Het hedendaagse Arabisch proza in Marokko

De moderne literatuur in Marokko is deels geschreven in het Frans en deels in het Arabisch. Enkele schrijvers die zich van het Frans bedienen, genieten ook in Nederland enige bekendheid, zoals Tahar Ben Jelloun, Driss Chraïbi en de dichter Abdellatif La^cabi. Deze schrijvers zijn echter niet representatief voor de Marokkaanse literatuur in zijn geheel. De in het Frans schrijvende auteurs hebben door hun Franse opvoeding en vaak ook hun Franse domicilie andere invloeden ondergaan dan hun collega's die in het Arabisch schrijven. De Frans-Marokkaanse schrijvers worden aan de universiteiten meestal in de sectie Frans bestudeerd en niet in de sectie Arabisch. Toch liggen hun wortels in de Arabische cultuur en juist daarom kan hun werk een brug slaan tussen de Arabische en westerse wereld. Het valt echter niet te verwachten dat er nog een nieuwe generatie schrijvers komt die uitsluitend in het Frans publiceert, nu in Marokko het bilinguïsme langzamerhand naar een vorm van evenwicht groeit.

De invloeden uit het Franse taal- en cultuurgebied hebben ook hun weg gevonden tot de Arabisch-Marokkaanse literatuur. Maar deze invloeden zijn eerder ideologisch dan literair van aard. De Arabisch schrijvende Marokkanen nemen vooral hun Egyptische collega's tot voorbeeld, wat bij voorbeeld invloed heeft gehad bij het op gang komen van het sociaal-realisme in de Marokkaanse literatuur. Ook speelt de Spaanse taal een rol. Een aantal schrijvers/dichters uit Noord-Marokko, het vroegere Spaanse protectoraat, onderhoudt speciale banden met het Spaanse cultuurgebied, wat bij sommigen heeft geleid tot een grote belangstelling voor de Latijns-Amerikaanse literatuur.

De Arabisch-Marokkaanse literatuur is maar langzaam van de grond gekomen. Er zijn verschillende factoren die daarbij een rol hebben gespeeld. Het westerse koloniale bewind en vooral het Franse culturele overwicht hebben de Arabische literaire cultuur niet bepaald gestimuleerd. Zo was er in Marokko pas sprake van enige literaire opbloei na de onafhankelijkheid van 1956. Daarvóór sloten veel jonge Marokkaanse intellectuelen zich aan bij de nationalistische beweging en de literaire activiteiten die uit deze groep voortkwamen, beperkten zich voornamelijk tot politieke manifesten. Na 1956 werd de bewegingsvrijheid voor Marokkanen groter, zij kwamen in contact met andere ideologieën en streefden naar een eigen culturele identiteit. Maar ook het bewind na de onafhankelijkheid legde politieke beperkingen op en bracht weinig vooruitgang op maatschappelijk, sociaal en economisch gebied - behalve voor een kleine elite - waarmee de voorwaarden voor een ontwikkeling op literair gebied nauwelijks verbeterd werden. De meest in het oog springende problemen waarmee de Marokkaanse literatuur te kampen heeft, zijn het analfabetisme (75-80%), de slechte economische omstandigheden en het huidige politieke klimaat. Afgezien van problemen als censuur en gevangenneming van schrijvers, heeft ook een maatregel als het verbieden van de progressieve krant de Muḥarrir in juni 1981, een krant waarin wekelijks jonge Marokkaanse schrijvers aan bod kwamen, zijn terugslag in de ontwikkeling van de hedendaagse literatuur.

De Marokkaanse uitgeverijen zien meer brood in het publiceren van studieboeken, zodat jonge schrijvers genoodzaakt zijn hun geluk in andere Arabische landen te beproeven. Vooral dankzij de Marokkaanse schrijversvereniging kunnen boeken soms toch in het buitenland worden gepubliceerd. De vereniging organiseert in Marokko literaire avonden en debatten, assisteert bij congressen en publiceert, als de materiële middelen voor handen zijn, het tijdschrift Āfâk (Horizonten) dat geheel aan de Marokkaanse literatuur is gewijd.

[p. 203]

De voorzitter van de Marokkaanse schrijversvereniging is Moḥammad Barrâda. Door zijn werk is hij een belangrijk persoon achter de Arabisch-Marokkaanse literatuur en een groot stimulator van vooral de jongere Marokkaanse schrijvers. Hij is geboren in Rabat (1938), maar vertrok in 1955 naar Kairo, waar hij zijn graad behaalde in de Arabische literatuur. In Marokko werkte hij in het onderwijs en de journalistiek. In 1970 ging hij voor een studieverblijf naar Parijs, waar hij zijn proefschrift schreef over de Egyptische criticus Moḥammad Mandûr. Op dit moment is hij als maître de conférence verbonden aan de universiteit van Rabat. Barrâda is actief lid van de usfp (l'Union Sociale des Forces Populaires).

In een interview met hem in 1980 vroeg ik naar de ontwikkeling van de Arabische literatuur in Marokko ná de onafhankelijkheid. Hij zette het als volgt uiteen: ‘Er is een duidelijke scheiding tussen de periode van het protectoraat en de periode daarna. Hoewel de onafhankelijkheid wel een zeer discutabele onafhankelijkheid is. Geen onafhankelijkheid die de Marokkaanse maatschappij in staat heeft gesteld om zijn evenwicht te vinden, om een economische en culturele basis te vormen. Het verschijnsel van het kolonialisme duurt nog voort in verschillende vormen, vooral op economisch gebied, waar de onafhankelijkheid marginaal is. Verder is er de verandering in de verdeling in klassen. De laatste vijf jaar voelt men duidelijk een klassenverdeling in de Marokkaanse maatschappij. Een minderheid die profiteert van de onafhankelijkheid en een meerderheid, de massa, die leeft in armoede en in steeds ellendiger omstandigheden. Deze klassen-stratificatie is het gevolg van een bepaalde politiek, die Marokko in een bijna catastrofale situatie heeft gebracht. Je kunt dit lezen in rapporten en statistieken van specialisten en internationale banken, of door met de mensen zelf te praten. [...] De Marokkaanse literatuur is geboren en heeft zich ontwikkeld in dit klimaat. Het is normaal dat vooral de roman en het korte verhaal voorop lopen als middel van expressie, - omdat ze verbonden zijn met de sociale veranderingen. [...] Het korte verhaal staat misschien dichter bij de sociaal-historische periode, waarin alle elementen zich nog zoeken, zich losmaken. Het korte verhaal slaagt er beter in om deze provisorische werkelijkheid, die nog geen middelpunt heeft, te grijpen [...]’

Het is inderdaad opvallend dat onder het Marokkaanse proza dat in de jaren zestig en zeventig is verschenen, het korte verhaal een grote plaats inneemt. In heel deze periode zijn er slechts een tiental romans verschenen.

De publikatiemogelijkheden voor een kort verhaal, bijvoorbeeld in een krant of tijdschrift, zijn groter. Bovendien zien veel schrijvers het korte verhaal als een middel om direct in te spelen op maatschappelijke verschijnselen.

De romans en verhalen die in de eerste vijftien jaar na de onafhankelijkheid verschenen, vertoonden een grote betrokkenheid bij de historische en politieke ontwikkelingen die in het land hadden plaatsgevonden. Schrijvers van deze generatie vervulden vaak een diplomatieke functie. De bekendste romanschrijver uit deze jaren is ^cAbd al-Karîm Ghallâb. Hij werd in 1919 in Fes geboren en studeerde in de tijd van het Franse protectoraat Arabische letterkunde in Kairo. In Kairo was hij actief in de Noordafrikaanse nationalistische beweging. Toen hij terugkeerde in Marokko zette hij zijn nationalistische activiteiten voort, waardoor hij enkele malen in de gevangenis belandde. Deze ervaringen heeft hij verwerkt in de roman Zeven poorten (Sab^cat abwâb), uit 1965. Een jaar later verscheen Wij hebben het verleden begraven (Dafannâ 'l-mâḍî), dat zich afspeelt in een koopmansmilieu in Fes, in de tijd rond de onafhankelijkheid. In 1971 verscheen zijn derde roman De schoolmeester Ali (al-Mu^callim ^cAlî). In deze romans, maar ook in de meeste van Ghallâbs verhalenbundels, wordt het conflict weergegeven tussen verschillende

[p. 204]

politieke ideologieën, waarbij het kolonialisme een belangrijke rol speelt. In bij voorbeeld de verhalenbundel En hij haalde haar uit het paradijs (Wa-akhradjahâ min al-djanna), die in 1977 verscheen, speelt het conflict zich af op maatschappelijk gebied, tussen de gevestigde tradities en de veranderingen binnen de maatschappij.

Naast romans en verhalen publiceerde Ghallâb een groot aantal politieke en literaire studies. Hij heeft een drukke politieke loopbaan als parlementslid voor de regerende Onafhankelijkheidspartij (Istiḳlâl) en is redacteur van al-^cAlam, de grootste Arabische krant in Marokko en spreekbuis voor de Istiḳlâl.

Een schrijver van dezelfde generatie als Ghallâb is ^cAbd al madjîd Bindjallûn (1917). Hij studeerde eveneens als jonge nationalist in Kairo en had een politieke loopbaan. Op dit moment is hij hoofd van de Afro-Aziatische betrekkingen op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij publiceerde een autobiografische roman In de kindertijd (Fî 'l-ṭufûla), waarvan het eerste deel in het jaar van de onafhankelijkheid verscheen, en werken over de Marokkaanse geschiedenis. Het eerste deel van de roman In de kindertijd speelt zich af in Manchester, waarheen de schrijver als kind met zijn ouders emigreerde en de eerste zeven jaar van zijn jeugd doorbracht. Het aardige van dit deel van het boek is, dat de gewoontes van de Marokkanen beschreven worden door de ogen van een Engels kind. In die jaren spreekt de auteur nauwelijks Arabisch. De belangrijkste gebeurtenis uit zijn jeugd is zijn eerste bezoek aan Marokko, waar hij zijn grootouders en zijn broers en zusjes uit een tweede huwelijk ontmoet. Terug in Engeland beschrijft hij zijn belevenissen in het schilderachtige Marokko voor een kring van Engelse vriendjes.

Tot de Arabische schrijvers van de oudere generatie behoort tenslotte Muhammad al-Sabbâgh. Hij is een schrijver-dichter die een schakel vormt met het Spaanse cultuurgebied. Hij werd geboren in 1929 in Tétouan, dat in die tijd het centrum was van het Spaanse protectoraat. Hij heeft lange tijd connecties onderhouden met Libanese en Spaanse schrijvers, zoals Mîkhâ'îl Nu^caima en Gerardo Diego. In 1955 verscheen zijn eerste gedichtenbundel ‘De boom van vuur’ (Shadj arat al-nâr) in de Spaanse vertaling El árbol de fuego. Kort daarna verscheen de originele Arabische uitgave. Naast vertalingen van moderne Spaanse dichters verschenen er van zijn hand gedichten, essays, verhalen en twee kinderboekjes.

De jaren zeventig lieten een opbloei zien in de Arabische literatuur in Marokko. Na de voorgaande periode, waarin het proza zich kenmerkte door een teruggrijpen op de ontwikkelingen rond de onafhankelijkheid, verscheen er nu een aantal romans en verhalenbundels die zich meer richtten op de directe omgeving van de schrijver. De oriëntatie op het koloniale verleden maakte geleidelijk plaats voor een grote betrokkenheid bij de sociale ontwikkelingen in de maatschappij, op een realistische manier beschreven en vanuit een ideologie die in de eerste plaats aansloot bij westerse stromingen, zoals het existentialisme en het marxisme. In de romans en verhalen wordt, vooral in de dialoog, vaak gebruik gemaakt van de Marokkaanse spreektaal. De bekendste roman uit deze jaren is De goede mensen (al-Ṭayyibûn), van Mubârak Rabi^c (1938). Rabi^c is afkomstig uit een dorp in de buurt van Casablanca. Hij werkte in het onderwijs, studeerde psychologie en filosofie en doceert op dit moment aan de universiteit van Rabat. De goede mensen speelt zich af in het studentenmilieu van Rabat. De hoofdpersoon Ḳasim is een student, afkomstig van het platteland. Naast een tragische verhouding met een getrouwde medestudente laat de roman vooral zien, hoe de Arabische maatschappij het leven van de hoofdpersonen in hoge mate bepaalt. Het meisje is er niet tegen opgewassen, terwijl Kasim op allerlei manieren probeert zijn eigen weg te zoeken. Dit is de eerste psychologische roman in de moderne Marokkaanse literatuur.

De tweede roman van Rabi^c, De wapenbroe-

[p. 205]

der... en de maan (Rifḳat al-silâḥ wa-al-ḳamar), 1976, beschrijft het lot van een Marokkaans konvooi, dat in 1973 in de oorlog tegen Israël werd ingezet. Het is een politieke roman, die geschreven is vanuit een betrokkenheid met de Arabische zaak, zoals de schrijver zelf zegt, maar ook met het lot van enkele van zijn Marokkaanse vrienden die in deze oorlog zijn omgekomen. Rabi^c's laatste roman ‘De regenachtige wind’ (al-Rih al-shatawiyyâ) 1979 verhaalt het lot van de boeren die in de tijd van het protectoraat hun land aan de kolonisten zijn kwijtgeraakt en nu als arbeider hun brood moeten verdienen in een suikerfabriek in Casablanca. Het thema van de roman grijpt wel terug op de tijd van het protectoraat, maar in de beschrijving van de gevolgen van het koloniale bewind voor de arbeiders en boeren kondigt zich het sociaal-realisme aan, dat door andere jonge Marokkaanse schrijvers wordt voortgezet.

Tot deze schrijvers behoren onder anderen Idrîs al-Khûrî (1939), journalist voor de krant al-Muḥarrir, Ibrâhîm Bu^callû (1936), die vooral bekend is om zijn toneelstukken, ^cIzz al-Dîn alTâzî (1948). De schrijfsters Rafikat al-Tabî^ca en Khnâtha Binnûna, beiden werkzaam in het onderwijs aan meisjes, leggen in hun werk de nadruk op de man-vrouw verhouding, echter zonder zich los te maken van de normen van de gevestigde orde. Hoewel de meeste jongere auteurs schrijven vanuit een duidelijk sociaal-politiek bewustzijn, is in hun werk kritiek op het huidige bewind in Marokko al door zelfcensuur vernietigd. Soms neemt de schrijver zijn toevlucht tot absurdistische symboliek. Zoals in het verhaal ‘De blikjes sardientjes’ van Muṣṭâfâ al-Masnâwî, waarin een aantal ‘getuigen’ vertelt hoe ze onder lunchtijd, de een na de ander, in hun blikje sardientjes een kind vonden. De laatste getuige is een van de kinderen, die vertelt hoe ze plotseling door een groep mannen werden opgepakt toen ze met een bal aan het spelen waren. De kinderen verstonden alleen maar: ‘Dat zijn ze! ... Zij waren het die over politiek praatten!’

Men moet opmerken over het sociaal-realisme in het Arabisch proza van het laatste tiental jaren, dat sommige auteurs het schrijven over de volksklasse als een voorwaarde zien voor het welslagen van een roman of verhaal. Zij zetten zich af tegen de voorgaande generatie schrijvers, die hun onderwerpen voornamelijk kozen uit de stedelijke milieus, de bourgeoisie. Met uitzondering echter van de reedsgenoemde Idrîs al-Khûrî en de beide romanschrijvers Muḥammad Shukrî (Mohamed Choukri) en Muḥammad Zafzâf behoren de meesten van de jonge schrijvers ook tot een bepaalde elite en is de afstand tot de volksklasse groot.

Het werk van Muhammad Zafzâf heeft een maatschappij-kritische tendens. Hij kiest voor de onderdrukte klasse, de boeren, de arbeiders, de grote zwijgende meerderheid van het Marokkaanse volk. In zijn roman Graven in het water (Ḳubûr fî al-mâ'), Tunis 1978, beschrijft hij hoe een heel dorp betrokken is bij het vergaan van een van de vissersschepen. In het boek ligt het accent op de reacties van de dorpelingen als groep en de verwachtingen die ze koesteren met betrekking tot een schadeloosstelling van de werkgever. In de roman is persoonlijk leed van de betrokken familieleden ondergeschikt aan de tegenstelling tussen de arme, nietsbezittende klasse en de rijke, die met zijn rijkdom ook de macht in handen heeft.

Muḥammad Shukrî schrijft, evenals Zafzâf, over de laagste klasse in de Marokkaanse maatschappij. Dit blijkt uit zijn verhalenbundel Bezeten van de roos (Madjnûn al-ward), Beiroet 1979, en zijn autobiografische roman Hongerjaren (A^cwâm al-dju^c), die nog niet in het Arabisch verschenen is. Shukrî zelf zegt in een interview met de ndr over het ‘pornografische’ karakter van zijn roman ‘[...] in werkelijkheid gaat het niet om pornografie, ik beschrijf de seksualiteit. Ik schrijf over de ellende van de seksualiteit, over de ellende van menselijke verhoudingen.’ Het Arabische manuscript ligt bij een uitgever in Marokko, maar

[p. 206]

de schrijver kan de hoge kosten voor publikatie niet opbrengen. De Franse vertaling Le pain nu, Maspéro 1980, is gemaakt door Tahar Ben Jelloun, de Marokkaanse dichter-journalist, die al jaren in Frankrijk woont en onder andere voor Le Monde werkt. De Franse vertaling is zeer vrij en het is jammer dat deze vertaling weer als basis heeft gediend voor vertalingen in andere landen. Een Nederlandse vertaling die wel gemaakt is van het Arabische manuscript, verschijnt binnenkort in de Derde Sprekerserie van Het Wereldvenster. Een fragment uit de Nederlandse vertaling:

‘Het was een uur of één 's middags, toen ik naar beneden naar de haven liep. Op blote voeten. Doodmoe. In één van de cafés aan de haven dronk ik een glas water. Ik zag een kraam waar bonenpuree verkocht werd. Voor één peseta zou ik er een kop van kunnen eten. Terwijl ik verder liep onder de brandende zon, voelde ik een hevige kramp door mijn maag gaan. De verschrikkelijke honger en de zomerse hitte maakten dat alles danste voor mijn ogen.

Ik raapte een dood visje op, verdroogd en verrot. Ik rook eraan. Een stank om misselijk van te worden. Ik trok het vel eraf. Vol afgrijzen begon ik erop te kauwen. Het smaakte verrot. Ik kauwde en kauwde, zonder dat ik het doorgeslikt kreeg. De puntige stenen deden zeer aan mijn voetzolen. Ik kauwde op de vis alsof het een stuk rubber was.

Toen spoog ik hem uit. De vieze smaak bleef in mijn mond hangen. Ik kauwde door met een lege mond. Kauwde en kauwde. Het borrelde en rommelde binnenin me. Ik voelde me duizelig,... duizelig, terwijl het gele slijm mijn mond en mijn neus uitkwam. Ik haalde diep adem. Mijn hart bonkte.

Had ik maar een ui, dan zou het wel over gaan! Het zweet liep in straaltjes langs mijn gezicht. Ik dacht aan de kameraad, die me de vorige avond had gewaarschuwd voor de patrouille die zwervers oppakt.

Waarom heeft hij me vanochtend niet wakker gemaakt? Misschien heeft hij het wel geprobeerd, maar ben ik niet wakker geworden. We weten niet eens elkaars naam...

Een visser zat een gevuld broodje te eten. In mijn verbeelding at ik met hem mee. Hij zat tegen de rand van de boot geleund, terwijl ik hem uitgeput gadesloeg. Ik zat maar te kijken, misschien dat hij iets weg zou gooien wat ik kon opeten!

Een aap, die vastgebonden zat aan de mast van de boot, probeerde verwoed om met zijn tanden iets in zijn poten kapot te bijten.

Ik wou dat die visser maar door bleef kauwen op niets, zoals ik op die rotte vis had gekauwd. Hij zat afwezig naar de gebouwen van het oude Tanger te staren.

Bij mezelf zei ik tegen hem: Gooi je brood maar weg, zoals ik die rotte vis heb weggegooid!

Zijn kameraad in de boot riep hem. Hij gooide het broodje in het water en liep naar de ander toe. Met een zoute smaak liep het water me in de mond. Ik voelde weer leven in mijn slappe lichaam. Mijn vermoeidheid verdween. Ik trok mijn hemd en mijn broek uit en sprong in het water. Ik dook naar het stuk brood. De visser lachte. Ik draaide mijn hoofd naar hem toe. Ik greep het stuk brood en klemde het stevig in mijn vuist. Om me heen dreven drollen. En olievlekken van schepen.’

Muḥammad Shukrî (1935) komt uit het Rif-gebied in Noord-Marokko. Hij was analfabeet tot zijn twintigste jaar en kwam tenslotte met veel zelfstudie in het onderwijs in Tanger terecht. Op dit moment verzorgt hij een literair programma voor de radio en werkt hij aan een vervolg op zijn autobiografische roman. Het levensverhaal van Shukrî in de roman Hongerjaren speelt zich af aan de zelfkant van de Marokkaanse maatschappij. Gekweld door een ondraaglijke haat tegenover zijn vader loopt hij van huis weg en leeft van klussen en diefstal. Het geld gaat onmiddellijk op aan drank, drugs en prostituées. Zijn laatste grote klus is een smokkelaarskwarwei, dat zich af-

[p. 207]

speelt tegen een achtergrond van bloedige demonstraties voor de onafhankelijkheid van Marokko. De problemen die Shukrî in zijn roman aansnijdt, worden in Marokko officieel ontkend, problemen als prostitutie, drankmisbruik en verdovende middelen, kindermishandeling en de machteloze situatie van de analfabeet. Het mag dan ook een wonder heten dat het boek in de Franse vertaling ook in de Marokkaanse boekhandels te koop ligt. Al speelt Shukrî's boek zich af in de tijd van het Frans-Spaanse protectoraat en uit hij in zijn boek geen enkele openlijke kritiek tegen het Marokkaanse bewind, men kan zijn boek toch zien als een aanklacht tegen allen die de miserabele omstandigheden van de armen in Marokko doen voortbestaan. Voor veel lezers is het duidelijk dat de toekomst voor de jonge werkloze Berber op dit moment nog even uitzichtloos is als dertig jaar geleden.

De belangstelling voor het boek in andere landen is vermoedelijk vooral opgewekt door de aard van de behandelde problematiek. Het is de eerste Arabisch-Marokkaanse roman die in verschillende talen vertaald is. Voor Nederland is het eveneens de eerste Marokkaanse roman, het werk van de verteller Mrabet, dat uit het Engels vertaald is, niet meegeteld. Het is te hopen dat in de toekomst de mogelijkheden om kennis te maken met de verschillende aspecten van deze Arabische literatuur uitgebreid zullen worden. Misschien dat er ooit een Marokkaanse immigrantenliteratuur in Nederland zal ontstaan, zoals de Turkse in Duitsland, die hier zal kunnen bijdragen tot een evenwichtiger uitwisseling van cultuur.