De Gids. Jaargang 146

J. Brugman
De Arabische roman en de vrouw

De roman en het korte verhaal doen in de Arabische literatuur pas laat hun intrede. In Egypte, dat ook op literair gebied in de Arabische wereld een leidende positie heeft, dateren de eerste Arabische romans van ongeveer het begin van deze eeuw. Van de verhalen is het begin moeilijker vast te stellen, maar veel eer-

[p. 191]

der zal het niet geweest zijn. Men kan natuurlijk van mening verschillen over de criteria die moeten worden aangelegd om een ‘echte’ roman te onderscheiden van de probeersels die van 1872 af in Egypte op de markt komen; over het algemeen wordt de roman Zaynab van Mohammed Husayn Haykal, die in 1913 verscheen, beschouwd als de eerste Egyptische roman van enige allure. Zelf ben ik geneigd het begin iets vroeger te plaatsen, maar dergelijke details zijn waarschijnlijk alleen voor insiders interessant. Opvallend is in ieder geval dat de roman en de novelle in de Arabische wereld pas sinds de negentiende eeuw aarzelend als volwaardige literatuur gaan gelden. Het overgrote deel van de klassieke Arabische literatuur bestaat uit poëzie (de Arabieren hebben vrijwel geen theater gekend: tragedie en komedie ontbreken) en wat er was aan kunstproza miste het verhalende element; het bestond voor het grootste gedeelte uit elegant geschreven essays, die kennelijk moesten concurreren met de poëzie. De niet-arabist onder de lezers zal mij misschien tegenwerpen dat de Arabieren toch maar de 1001 Nacht hebben voortgebracht, een van de beroemdste collecties van verhalen in de wereld. Maar die zijn, evenmin als andere vertellingen, waar de Arabieren kennelijk dol op waren, nooit als ‘echte’ literatuur beschouwd; zij waren in hun ogen niet meer dan een oppervlakkig amusement.

De ontwikkeling van de roman in de moderne Arabische literatuur lijkt dan ook in veel opzichten op die van de roman in de Europese literatuur. Het is een voortdurende strijd om sociale en literaire erkenning. In het begin van de eeuw was het publiceren van een roman een gewaagde onderneming voor een jonge Egyptenaar van goede huize. Haykal, zo'n jongeman van goede huize die in Parijs gestudeerd had, publiceerde zijn zoëven genoemde roman Zaynab dan ook onder pseudoniem, niet omdat hij vond dat zijn eigen naam niet artistiek genoeg klonk, maar omdat het voor zijn carrière als advocaat in een Egyptische provinciestad schadelijk zou kunnen zijn als bekend werd dat hij romans schreef. Pas in latere drukken die in de jaren twintig verschenen prijkt zijn eigen naam op de titelpagina.

Trouwens, de vroege Arabische romans en korte verhalen maakten nauwelijks aanspraak op literaire erkenning en werden niet als zodanig gepresenteerd. Het waren in de meeste gevallen vertalingen van twijfelachtige kwaliteit, waarbij de oorspronkelijke teksten bovendien soms vrijwel onherkenbaar werden verminkt, ingekort of ‘aangepast’, dat wil zeggen, in een Arabisch decor geplaatst en in overeenstemming gebracht met de lokale Arabische smaak. Het waren lang niet altijd de hoogtepunten van de Franse en Engelse literatuur (de Franse literatuur had op dit gebied de meeste invloed) die werden vertaald of aangepast. Het waren vaak produkten van de tweede of derde garnituur, zoals romans van Alphonse Karr, Sue en Ponson du Terrail, om maar enkele te noemen; Flaubert werd niet vertaald.

De sociale en literaire erkenning zijn nu wel verkregen, hoewel naar mijn indruk in wat men de Arabische provincie kan noemen, dat wil zeggen buiten de centra Kairo en Beiroet, en in mindere mate Damascus, Bagdad en Tunis, nog steeds niet helemaal. Maar het is een tamelijk moeizaam proces geworden, en dat het allemaal niet voetstoots ging kwam niet alleen doordat roman en novelle een kunstvorm waren die uit Europa werd overgenomen en niet aansloot bij de eigen literaire traditie. Het kwam ook omdat roman en novelle een andere mentaliteit veronderstelden ten aanzien van het familieleven, en een andere opvatting over de positie van de vrouw, dan eeuwenlang het Arabische denken beheerst had. Dit probleem werd in Egypte al vroeg ingezien. Al in 1929 hield de Egyptische essayist en criticus Salâmah Mûsâ in de Amerikaanse universiteit van Kairo een lezing die vervolgens werd gepubliceerd in een avantgardistisch tijdschrift onder de titel ‘Intellectuele en artistieke vernieuwing’. Hierin verkondigde deze radicale schrijver - onder meer een van de oprichters

[p. 192]

van de eerste Egyptische socialistische partij, die overigens niet lang heeft bestaan - niet alleen als een van de eersten in zijn land het belang van een geëngageerde houding, maar hij zei er met zoveel woorden dat de voornaamste taak van een literator was te ijveren voor de verbetering van de sociale positie van de Egyptische vrouw en de Egyptische arbeider (in deze volgorde).

Dit feministisch geluid was toen al niet meer zo opvallend, want de beweging tot emancipatie was in Egypte al veel eerder op gang gekomen; het eerste geruchtmakende geschrift dateert van 1899 en sinds de revolutie tegen de Engelse bezetting in 1919 waaraan ook vrouwen hadden deel genomen had de beweging al wat successen geboekt. Maar dit betekende niet dat de mentaliteit in dit opzicht algemeen was gewijzigd. Opvallend in deze lezing is dat Salâmah Mûsâ zei dat de rigoureuze scheiding van de seksen in Egypte verhinderd had dat er volwaardige romans en toneelstukken waren geschreven. Achteraf kunnen wij daar tegen inbrengen dat, al is sinds 1929 de positie van de vrouw in Egypte verder verbeterd, er toch nog steeds een vrij rigoureuze scheiding van de seksen bestaat, wat niet verhinderd heeft dat er toch ondanks die scheiding een rijke produktie op gang is gekomen. Maar wel is deze toestand van grote betekenis geweest voor de manier waarop de Arabische roman zich sindsdien heeft ontwikkeld. Vooral omdat de realistische (naturalistische) en de psychologische roman in de moderne Arabische literatuur hebben gedomineerd - althans tot voor kort - is dat volstrekt begrijpelijk: wanneer een zo belangrijk aspect van de samenleving als de verhouding tussen de seksen praktisch taboe wordt, worden de schrijvers erdoor in hun stof beperkt.

De jonge schrijvers in Egypte in de jaren twintig zagen dit heel goed in. Het tijdschrift waarin sinds de eerste wereldoorlog de literaire avant-garde publiceerde werd al-Sufûr genoemd, een woord dat ‘ontsluiering’ betekent, en het tegendeel is van higâb, dat hier meestal als ‘sluier’ vertaald wordt maar eigenlijk ‘afgeschermde positie’ betekent. Het tijdschrift zal wel zo zijn genoemd als een metafoor (waarschijnlijk de ontsluierde waarheid), maar het kan bijna niet anders of er moet een gevoelsmatig verband zijn gelegd met de emancipatie van de vrouw die toen op gang kwam.

Een van die jonge schrijvers van al-Sufûr, de jong gestorven Isâ Ubayd, schreef dan ook heel duidelijk - en voor die jaren tamelijk gedurfd - dat de schrijvers in hun uitbeelding van de psychische spanningen en de geestelijke processen die het resultaat waren van het contact tussen de seksen werden belemmerd door de oosterse tradities, die aan dat contact een rigoureus einde hadden gemaakt. Immers ze konden zelf niet door persoonlijke waarneming deze psychische spanningen leren kennen en hun personages in deze situaties dus niet uit eigen ervaring beschrijven. Geen wonder dus dat die personages dan ook vaak onwerkelijk aandeden, ‘schimmen zonder geest’ zoals Ubayd het uitdrukt. Het is allemaal een beetje omslachtig gezegd - misschien wel omdat het zo in de taboe-sfeer lag - maar de vinger wordt er op een wonde gelegd.

Nauw hiermee samen hangt het probleem dat voor de gemiddelde Arabier, althans tot voor heel kort, het hele huiselijke leven iets was dat rigoureus werd ‘afgeschermd’ voor de buitenwereld; over het hele familiegebeuren, alles wat er binnen het gezin plaatsvond, werd niet gepraat. Op zichzelf is het feit dat situaties en handelingen, die dagelijks voorkomen, toch niet vrij besproken kunnen worden, natuurlijk heel gewoon. Ook wij in Europa kennen wat men domeinen zou kunnen noemem die voor de buitenwereld worden afgeschermd. Het feit dat sommige schrijvers in hun werken toch die domeinen binnengaan is hiermee niet in strijd; wanneer zij dit doen, en bij voorbeeld over seks spreken op een manier waarop dat in het normale maatschappelijke verkeer niet kan geeft dat soms hun werk een bepaalde nuance, een ‘prikkel’. Maar bij de

[p. 193]

Arabieren is de taboe-zone veel uitgebreider dan bij ons. Dat merken we niet alleen in de literatuur maar ook in het dagelijks leven, bij voorbeeld wanneer we ervaren dat we bij Arabieren eigenlijk niet goed kunnen logeren. Dat komt niet omdat ze niet gastvrij zijn - in dat opzicht slaan ze ons met stukken - maar omdat ze het niet vanzelfsprekend vinden dat een niet-familielid wordt toegelaten in situaties waarin de familie onder elkaar is - en ze dus op dergelijke situaties niet ingericht zijn.

In de Arabische literatuur nu zien we in de kleine honderd jaar dat sedert de modernisering op gang is gekomen die sferen van het leven waarover ‘nu eenmaal’ niet wordt gepraat geleidelijk kleiner worden. Als we bij voorbeeld met het oog hierop de zoëven genoemde roman Zaynab (1913) nog eens doorlezen zien we dat deze zich vrijwel geheel buitenshuis afspeelt. De manlijke hoofdpersoon ontmoet er het Egyptische boerenmeisje Zaynab, op wie hij een beetje verliefd is, alleen maar op het veld of desnoods in een openbare gelegenheid, zoals tijdens het dorpsfeest waar hij een gesprek met haar heeft. Zijn verhouding tot het andere meisje, op wie hij ook een beetje verliefd is, is een beetje onduidelijk, maar het gaat hier om een nichtje, dus nog net familie, maar waarmee wel een soort flirtation mogelijk is, maar een verfilmer zou alle gesprekken met haar in de semi-openbare gastensalon (de manzarah) kunnen opnemen. Dat was in 1913, maar in de hierop volgende romans worden we als het ware geleidelijk meer binnenshuis gelaten. In De terugkeer van de geest bij voorbeeld van Tawfiq al-Hakîm, die twintig jaar later verscheen en volgens algemeen oordeel een van de hoogtepunten van de periode tussen de beide oorlogen was, zijn we meestal binnenskamers. Geen slaapkamerscènes uiteraard, maar ook niet alleen maar in een manzarah.

Maar al wordt de huiskamer toegankelijk, het contact tussen de seksen is in de Arabische wereld nog zeer beperkt - al ziet men in Kairo nu 's avonds in het donker wel de paartjes hand in hand lopen - met name vóór het huwelijk. En het spreken erover staat nog steeds allerminst vrij. We krijgen daardoor de situatie dat er over het contact vóór het huwelijk praktisch niet gepraat (en geschreven) kan worden omdat er eenvoudig niets gebeurt, en omdat als er wel wat gebeurde dit dadelijk in de sfeer van het immorele lag. Anderzijds kon er over wat er na het huwelijk gebeurde niet gepraat en geschreven worden omdat buitenstaanders wel een kijkje in de huiskamer mochten nemen maar met de rest niets te maken hadden. Een schrijver kon zich hieraan niet onttrekken en nog steeds gaat het moeilijk. Wat maakt bij voorbeeld dat een vroege roman als Zaynab zo vreemd aandoet? Dat de manlijke hoofdpersoon een, zij het nog zo onschuldige, flirtation kon opzetten met een boerenmeisje. Haykal schreef zijn roman tijdens zijn studietijd in Europa (hij deed soms de gordijnen dicht om zich beter in Egypte te kunnen wanen) en hij was er zich toen misschien niet goed van bewust dat zo'n onschuldige flirtation niet kon; een schuldige trouwens ook niet want die zou in het zeer hooggestemde verhaal niet gepast hebben.

In de Arabische wereld heeft dus een erotische verhouding al gauw iets immoreels, althans iets gewaagds. Wanneer een Arabische lezer leest dat een Arabische jongen en meisje naar de bioscoop gaan dan denkt hij zich daarbij veel ‘meer’ dan wij bij een overeenkomstige passage in een Europese roman. Vandaar dus dat we in veel Arabische romans zien dat de voor het verloop van het verhaal kennelijk onontbeerlijke verhoudingen worden aangeknoopt met buitenlandse vrouwen, althans met Syrische of Libanese meisjes, die dan altijd christelijk zijn. Deze laatsten hebben het voordeel dat ze Arabisch spreken maar als christelijke meisjes toch geacht worden niet onder zo strenge sociale controle te staan. De voorbeelden daarvan zijn legio. Om er een te noemen: in de sterk autobiografische roman Sârah (1938) van de Egyptenaar al-'Aqqâd is Sârah (die in werkelijkheid Alica

[p. 194]

heette) een Syrische, een vrouw die kennelijk niet of nauwelijks deugt, wat de hopeloze jaloerse passie van de manlijke hoofdpersoon voor haar een extra dimensie geeft. Er is in deze roman een andere vrouw in het spel van wie het niet onmiddellijk duidelijk is of het een Syrische of Egyptische is, namelijk Hind, maar de verhouding met haar is zeer afstandelijk - juist als contrast tot die met Sârah - en bovendien staat het vrijwel vast dat deze in werkelijkheid de Syrisch-Libanese schrijfster Mayy Ziyâdah was, die lange tijd in Egypte heeft gewerkt. In de roman Het quartier latin (1954) van de Libanese schrijver Suhayl Idrîs, die het in de moderne Arabische literatuur vaak behandelde thema van de Arabische jongeman in Europa heeft, knoopt de mannelijke hoofdpersoon uiteraard betrekkingen aan met Europese vrouwen. Tot ver na de tweede wereldoorlog zien we dat buitenlandse vrouwen als vrouwelijke hoofdpersoon fungeren. Soms zijn het leden van de buitenlandse kolonies die er tot voor kort in Egypte in groten getale waren. Zo bij voorbeeld in de roman al-Baydâ' (1960) van de Egyptische schrijver Yûsuf Idris waar het een Griekse is waarmee de manlijke hoofdpersoon een min of meer vrije relatie aanknoopt. al-Baydâ' betekent ‘de witte of blanke (vrouw)’; het woord heeft in het Arabisch een heel andere bijklank dan bij ons.

Het is dan ook niet vreemd dat de verhouding tussen man en vrouw in Arabische romans zo vaak ontaardt - als dit woord niet al een petitio principii inhoudt - in een relatie met een demi-mondaine of erger. Ik bedoel hier niet eens zozeer de geobsedeerdheid met de prostitutie, die veel Arabische romans vertonen, zoals wat misschien met meer reden dan Zaynab als de eerste Arabische roman in Egypte mag gelden, namelijk In het dal der zorgen (1905) van Muhammad Lutfi Gum'ah. Hier gaat het meer over de ondergang van een gevallen vrouw, die op nogal drakerige manier wordt beschreven, dan over de relatie tussen een man en een vrouw, waarbij de vrouw niet blijkt te deugen. Een beter voorbeeld is Salwâ in de storm (1947) van Mahmûd Taymûr, waarin de vrouwelijke hoofdpersoon Salwâ niet een vrouw is die min of meer buiten haar schuld ‘valt’, maar wordt beschreven als wat mijn grootouders waarschijnlijk een maintenee zouden noemen, enigszins voorbeschikt hiertoe omdat haar moeder ook al op deze manier haar inkomsten verwierf. Taymûr beschrijft Salwâ met weinig sympathie, maar het gaat er niet om of deze toestanden afkeurend of integendeel met een zekere wellustigheid (beide tegelijk kan trouwens ook) worden beschreven. Waar het om gaat is dat voor de vrouwelijke personages in Arabische romans de prostitutie zo vaak als het ware om de hoek ligt. Dit is bij voorbeeld heel duidelijk in enkele romans van Nagib Mahfûz, die nu als de grootste romancier van Egypte wordt beschouwd. In diens roman Het nieuwe Kairo (1946) moet een van de drie manlijke hoofdpersonen zijn jonge vrouw ter beschikking van de pasja stellen, omdat het de enige manier is om carrière te maken, een feit dat niet als bijzonder vreemd wordt voorgesteld. Ook in Mahfûz' Het begin en het einde (1949) vervalt een van de vrouwelijke hoofdpersonen tot prostitutie en in Mîrâmâr (1967) weet het boerenmeisje dat in het pension van die naam (moet) gaan werken zich met moeite de hele roman door als net meisje te handhaven. De lezer is er als hij de laatste bladzijde heeft omgeslagen trouwens niet gerust op.

Vandaar dat de Duitse oriëntaliste Rotraud Wielandt in haar uitvoerige werk Das Bild der Europäer in der modernen arabischen Erzähl- und Theaterliteratur (1980) een uitvoerig hoofdstuk kon wijden aan het beeld van de Europese vrouw in deze literatuur, getiteld ‘Die leichtfertige Europäerin’. Mevrouw Wielandt geeft toe dat zij ‘als Europäerin an ihren subjektiven Standort gebunden ist’, maar meestal kan men haar alleen maar bijvallen in haar onbarmhartige kritiek op de vele Arabische schrijvers die met schijnheilig aandoende verontwaardiging de lichtzinnige Europese vrouwen beschrijven waarvan de brave Arabische

[p. 195]

mannen in hun onschuld het slachtoffer worden. Zoals wanneer de Egyptische schrijver al-Sahhâr zijn hoofdpersoon in de roman De duivelsbrug (waarschijnlijk 1962) onmiddellijk na aankomst per taxi naar de Reeperbahn laat ijlen om daar ‘nach Darstellung des Authors mitunter von Mitleidstränen gefüllten Augen sexuelle Attraktionen verschiedener art (zu) verschlingen.’ Maar er is zoals gezegd wel wat meer aan de hand dan dit soort schijnheilige viespeukerij die inderdaad in Arabische romans voorkomt. Soms ziet mevrouw Wielandt het van haar ‘subjektiven Standort’ uit wel eens wat te donker in. In Een vogel uit het oosten (1938) van Tawfîq al-Hakîm waarin ook het thema van de Arabische jongeman in Europa behandeld wordt, ziet zij in de caissière van het Odeontheater in Parijs op wie de manlijke hoofdpersoon verliefd wordt al weer de ‘leichtfertige Europäerin’. Maar de caissière is in deze roman veeleer het zelf verbaasde object van de onhandige avances van de Arabische student; met het beeld van de Europese vrouw als lichtzinnig wezen heeft dat niet veel te maken. Het illustreert wel hoe moeilijk het voor een Arabisch auteur is om dit soort zaken te beschrijven als de toestand in het eigen land deze beschrijvingen in een normale context eigenlijk onmogelijk maakt.

Zelfs de gestrenge mevrouw Wielandt ziet in de recente Arabische romans waarin de Europese vrouw figureert een verbetering ten opzichte van de periode tot en met de jaren zestig. Dat klopt met mijn indruk dat de geobsedeerdheid met de fatale of de slechte vrouw de laatste jaren lijkt af te nemen. Arabische schrijfsters, die uiteraard zelf in hoge mate zijn geëmancipeerd, hebben tot deze ontwikkeling natuurlijk bijgedragen. Een van de pioniersters was de Libanese Laylâ Ba'labakkî met haar roman Ik leef (1958) die indertijd allerwege schandaal verwekte, omdat hier op voor Arabische begrippen ongewoon openhartige manier een boekje werd opengedaan over een Libanees meisje afkomstig uit een rijk Libanees gezin.

Emancipatie is kennelijk een langzaam proces, maar het gaat wel door. Het is te hopen dat de herleving van het zogenaamde islamitische fundamentalisme hier geen vertragende werking heeft. Als het aan de fundamentalisten ligt is het weer uit met het sociaal en literair prestige van de Arabische roman en keren we weer terug naar de negentiende eeuw. Maar wellicht heeft hun Allah intussen anders beschikt.