De Gids. Jaargang 146

[p. 189]

Buitenlandse literatuur

De rubriek Buitenlandse literatuur wordt verzorgd door Christel van Boheemen, Piet Calis, Jan van Geelen, Klaus Siegel, Maarten Steenmeijer en Willem G. Weststeijn.

Moderne Arabische literatuur
C. Nijland
Inleiding

Moderne Arabische literatuur wordt niet alleen geschreven in de traditioneel Arabisch sprekende wereld, maar ook in Noord- en Zuid-Amerika, waar aan het begin van deze eeuw een rijke emigrantenliteratuur ontstond, waaraan nog steeds nieuwe werken worden toegevoegd.

Is het vrij eenvoudig om aan te geven waar moderne Arabische literatuur wordt geschreven, het is moeilijker om vast te stellen waar het begin van deze moderne literatuur ligt, en wanneer duidelijke verschillen gaan optreden tussen deze literatuur en die van de onmiddellijk daaraan voorafgaande periode. Een belangrijke gebeurtenis waaraan vrij algemeen het begin van de literaire ‘renaissance’ wordt verbonden, is de invoering van de boekdrukkunst in het Arabische gebied. Napoleon bracht in 1797 een Arabische drukpers naar Egypte, nadat hij die in het Vaticaan had geconfisceerd. Het einde van de napoleontische expeditie in Egypte in 1802 betekende ook het vertrek van deze pers. Pas in 1821 komt een nieuwe Arabische drukpers naar Egypte. Libanon kreeg zijn eerste Arabische pers van enige betekenis in 1830. Deze pers werd meegebracht door de Amerikaanse protestantse zendelingen die een pied-à-terre in de nabijheid van het Heilige Land zochten, en zich in Beiroet vestigden waar zij later de American University of Beirut zouden stichten. Een tweede pers werd in 1848 door de jezuïeten meegebracht.

Politieke veranderingen werkten in het voordeel van Egypte dat onder de Khedive Isma'il (1863-1879) het centrum van de Arabische culturele opleving werd. Isma'il's actieve culturele politiek trok vele, voornamelijk Libanese immigranten aan, die zich met name voor de dagbladpers verdienstelijk maakten. Het failliet van deze vorst en de Engelse bezetting in 1882 maakten een einde aan veel culturele projecten. Maar Egypte behield de voorsprong die het ten opzichte van Libanon op het gebied van de dagbladpers had verworven.

Het verschijnen van dagbladen bracht een nieuw soort proza met zich mee: niet het gekunstelde proza waaraan men zoveel waarde hechtte, maar korte, vlot geschreven verhalen. Deze bleken de verkoopcijfers gunstig te beinvloeden, zodat degenen die zich aanvankelijk krachtig verzetten tegen deze, in hun ogen verderfelijke, literatuursoort uiteindelijk moesten zwichten en ook anderen verhalen gingen publiceren. Tenminste één dagbladuitgever leverde zijn abonnees ‘historische romans’ in afleveringen die door hemzelf werden geschreven, anderen gaven hun lezers populair wetenschappelijke bijlagen. Men is echter

[p. 190]

algemeen van oordeel dat deze soort ‘historische romans’ de naam roman niet verdienen. Het is traditie geworden, zoals ook in twee van de hierna volgende bijdragen wordt opgemerkt, om Muhammed Haykal's Zaynab, dat in 1913 verscheen, de eerste echte Arabische roman te noemen. Van enige romanproduktie kan pas na 1930 worden gesproken, waarbij Egypte nog steeds de leidende natie is. Ook in 1983, nu elk Arabisch land eigen romanschrijvers heeft, geeft Egypte de toon aan. Maar het is Tayib Saleh uit de Soedan die het vermaarde A Season of Migration to the North schreef, en het is Emily Nasrallah uit Libanon die het poëtische Tuyur Aylul (septembervogels) publiceerde. Irak doet de laatste tijd van zich spreken door de opkomst van een zakelijke literatuur. Verder zijn er interessante ontwikkelingen in Koeweit, Marokko en Algerije.

De Arabische poëzie heeft een geheel eigen ontwikkeling doorgemaakt. De naam ‘renaissance’ is hier meer op zijn plaats dan bij het proza, dat sterk door Europese modellen werd geïnspireerd. De oude poëzie werd herontdekt en nagevolgd. Wanneer deze herontdekking is begonnen, is moeilijk aan te geven, maar zeker is dat de beweging in het laatste kwart van de vorige eeuw in volle gang is gekomen. De tijd daarvoor, vanaf de verwoesting van Bagdad door de Mongolen in 1258 tot het begin van de ‘renaissance’ wordt de naam ‘periode van verval’ gegeven door renaissance-bewuste auteurs. De renaissance-dichters schenken aandacht aan woordenschat, grammatica en metrum. Vulgarismen, dialect-insluipsels en onharmonisch klinkende woordcombinaties worden vermeden. Dank zij krant en tijdschrift krijgt het gelegenheidsgedicht meer aandacht.

Protesten tegen deze ontwikkeling bleven niet uit. Een groep Egyptische schrijvers bij wie de poëzie en de ideeën van Shelley, Wordsworth en Coleridge weerklank vonden, noemde deze poëzie maakwerk en gerijmel. Zij vroegen om ‘echte, doorleefde poëzie’. Zij hielden evenwel nog vast aan de traditionele metra en aan het traditionele rijm, dit in tegenstelling tot de Libanese emigranten die zich in de Verenigde Staten hadden gevestigd. Het waren deze emigranten die aan het begin van deze eeuw de eerste Arabische prozagedichten schreven.

De echte poëtische revolutie moest lang op succes wachten. De traditionele poëzie was nog nooit zo populair geweest en de gelegenheidspoëzie bracht menigeen in verrukking. Afgezien van geïsoleerde gevallen duurde het tot 1949 voordat nieuwe pogingen werden gedaan om metrische veranderingen door te voeren en om tot nieuwe rijmschema's te komen. Het begin van deze poëtische vernieuwing ligt in Irak. Nu, ruim dertig jaar later, volgt het overgrote deel van de Arabische poëzie het in Irak ontwikkelde model, waarin de regellengte varieert en het rijm wisselt. Deze ontwikkeling heeft zich echter niet voltrokken zonder invloed vanuit Libanon, waar een aantal dichters rondom het tijdschrift Shi'r eigen vernieuwingen propageerde en doorvoerde.

De culturele bewustwording in de Arabische landen, die tot voor kort, als koloniën vaak, door Europese machten werden gedomineerd, heeft voor een grote literaire opbloei gezorgd, en hoewel de nieuwe media, de film, de radio en de televisie, veel literair talent opslokken, dienen zich toch steeds nieuwe schrijvers aan, terwijl ook de poëzie steeds nieuwe beoefenaren vindt.