De Gids. Jaargang 146

[p. 181]

Dood en leven
G. van Benthem van den Bergh
Angst of hypochondrie?

Mensen reageren vaak geschokt en zelfs nijdig als ik zeg of schrijf, dat de kans op een kernoorlog zeer klein is en door de bewapeningswedloop voorlopig niet wordt vergroot. Het is of je hun iets dierbaars wilt afnemen, of ze hun angst, woede of verontwaardiging niet willen verliezen.

Als mijn argumenten gemakkelijk te weerleggen waren, zou dit natuurlijk niet eigenaardig zijn. Ook de voorstanders van plaatsing van de Pershing II's en de kruisraketten stellen immers, dat die wapens het tegendeel van gevaarlijk zijn, omdat ze de afschrikking van de Sovjetunie versterken en de ‘koppeling’ van de verdediging van Europa aan de Amerikaanse strategische kernwapens verzekeren. Maar mijn geruststellende uitspraak is allerminst bedoeld om de plaatsing van meer kernwapens te rechtvaardigen. Die zijn overbodig, of het nu om mx, ss 20's, Pershings of kruisraketten gaat.

Ik wil alleen onnodige angst wegnemen om een zo redelijk en realistisch mogelijke benadering van het Oost-West-conflict en van bewapeningsprocessen te bevorderen. In mijn vorige kroniek (De Gids, 145e jrg., nr. 9/10, 1982) heb ik daarom geprobeerd een meer aan de aard van kernwapens aangepast perspectief op afschrikking uit te werken. Onlangs heb ik daar nog een terminologische wending aan toegevoegd. Het begrip ‘afschrikking’ verwijst nog steeds naar het eenzijdig of wederzijds weerhouden van een aanval of escalatie. Maar tegenstanders worden nu ‘afgeschrikt’ door de voor beide even gevaarlijke situatie, dat iedere militaire confrontatie op een vernietigende kernoorlog kan uitlopen. Daarom heb ik voorgesteld voortaan van wederzijds verzekerde zelfbeheersing te spreken. (Zie De Volkskrant, 15 januari 1983). De rivalen worden immers niet meer afgeschrikt van iets dat zij anders wel zouden doen of zouden kunnen doen door de militaire macht van de tegenstander. De kern van de nucleaire revolutie is, dat het gemeenschappelijke gevaar en het gedeelde risico van een kernoorlog tegenstanders niet alleen tot grote voorzichtigheid en terughoudendheid dwingt, maar ook tot steeds verdergaande samenwerking. De ontwikkeling van de havik Eugene Rostow is daar een frappant voorbeeld van. De omslag van détente naar confrontatie is daarom niet meer dan een tijdelijke terugslag in een op langere termijn onstuitbaar proces. De wederzijds verzekerde zelfbeheersing houdt de oorlogskansen kleiner dan ze ooit tevoren zijn geweest.

Ik ken geen sterker argument om die stelling te weerleggen dan: ‘de kernwapens zijn er nu al zo lang, er komen er steeds meer bij en ze worden steeds nauwkeuriger, dus ze moeten op een gegeven moment wel worden gebruikt, expres of per ongeluk.’ In hun boekje Defensie zonder kernwapens (Amsterdam, 1982) poneren Barnaby (oud-directeur van het sipri) en Boeker de ‘toenemende waarschijnlijkheid van een wereldwijde kernoorlog’. Maar beredeneren doen ze dat niet, ze geven alleen een lijstje van volgens hen onheilspellende ontwikkelingen. De wederzijds verzekerde zelfbeheersing, het centrale feit van het nucleaire tijdperk noemen zij met geen woord.

Er bestaat in Nederland sinds kort een Werkgroep Gezondheidswerkers tegen Kernbewapening, die zich baseert op de Resolution against Nuclear War, die in 1981 is aangenomen door de American Psychiatric Association en de American Association for Social Psychiatry, en iets later ook door de Internationale Psychoanalytische Vereniging en de Duitse Psychoanalytische Vereniging. In die resolutie wordt door deze specialisten in angst de kans dat er in de komende tien jaar een kernoorlog op wereldschaal uitbreekt op maar liefst tachtig procent geschat. De schrijfster van een artikel over de activiteiten van de werkgroep

[p. 182]

voegt er blijmoedig aan toe: ‘Dat hoeft overigens niet te betekenen dat die kernoorlog er ook komt, maar dan zal er wel het een en ander moeten veranderen.’ (Hanneke van der Klippe, ‘Angst en Verzet’, in: Maandblad voor de Geestelijke Volksgezondheid, 12/82, blz. 1342-1348). En dat blijkt dan allereerst te zijn, dat mensen banger moeten worden gemaakt. ‘De hulpverleners [...] hadden bijna allemaal de ervaring dat de angst voor een atoomramp in de spreekkamer maar zelden als klacht wordt gepresenteerd.’ De gezondheidswerkers zochten nijver naar een verklaring voor het verbazingwekkende feit, dat mensen nu ‘zo weinig bang zijn’, maar kwamen er niet helemaal uit. Niettemin waren ze het roerend eens dat gezondheidswerkers ertoe moesten ‘bijdragen dat mensen zich meer bewust worden van de gevaren van kernbewapening’, dat wil zeggen: ze angstiger maken. Want: ‘wie weet waarvoor hij bang is, kan boos worden en zich samen met anderen verzetten’. Wat een dwaallichten, de psychiaters die een dergelijke onverantwoordelijke resolutie aannemen en er ongetwijfeld heilig van overtuigd zijn goed te doen. Het gezag van wetenschap en doktersjas wordt ermee gemobiliseerd in dienst van een ingebeelde ziekte.

Verzet tegen kernwapens geeft blijkbaar een gevoel van morele superioriteit. Daarom waren de kerken er als de kippen bij. Kernwapens zijn evident slecht: wie er niet tegen is, is dus ook slecht. Boven een ingezonden brief aan mijn adres (De Volkskrant, 22 januari 1983) stond ‘Keuze tegen waanzin en moord’ (die ik dan blijkbaar niet had gemaakt). Wie ontkent dat de duivel de duivel is, is zelf een handlanger van Beëlzebub. Anti-kernwapenactivisme heeft het grote voordeel, dat het ethisch onberispelijk lijkt, dat het geen moeilijke dilemma's schijnt op te roepen en dat het om het allerbelangrijkste van alles zou gaan: het overleven van de mensheid. Dat sluit twijfels uit en geeft een warm en voldaan gevoel van binnen.

Veel mensen - vooral intellectuelen - vinden het bovendien belangrijker om aan te klagen en de schuldvraag te beantwoorden, dan om naar praktische middelen te zoeken om de wereld een beetje te verbeteren. Het nauwkeurig peilen en vaststellen van iemands gezindheid en opinies blijft in vele kringen een geliefde bezigheid. De sociale druk, die daarvan uitgaat verklaart het soort domme en gevaarlijke tachtig-procent-resoluties, waar de ‘gezondheidswerkers’ klakkeloos van uitgaan. We kunnen ze met A. de Froe beter ziekenzoekers noemen.

Het behoeft geen betoog, dat kernwapens gruwelijke wapens zijn, en evenmin dat een grote kernoorlog voor de nu levenden onvoorstelbare gevolgen zou hebben en de ontwikkeling van de menselijke beschaving waarschijnlijk vele eeuwen zou terugzetten.^1. Maar dat hangt samen met het feit, dat zich in een eeuwenlange strijd vol oorlogen eerst staten en daarna ‘grote mogendheden’ hebben gevormd, waarvan er na de tweede wereldoorlog maar twee overbleven, die een strijd om de hegemonie op wereldschaal zijn aangegaan. Als er geen kernwapens waren geweest, was die strijd naar alle waarschijnlijkheid, zeker in Europa, al op een vernietigende oorlog uitgelopen (denk bij voorbeeld aan Hongarije 1956 of de Cubacrisis 1962). Het gevaar ligt minder bij kernwapens dan bij de rivaliteit tussen de Verenigde Staten en de Sovjetunie. Maar die rivaliteit wordt juist in toom gehouden door de dwang tot zelfbeheersing, die van het gevaar van een voor beide partijen vernietigende kernoorlog uitgaat. De politieke en militaire leiders weten dat zij daar ook zelf het slachtoffer van zullen worden, dit in tegenstelling tot vroeger. Het is dus de vernietigende, gruwelijke kracht van de kernwapens die onbedoeld de vrede op wereldniveau handhaaft. En omdat we ervan uit moeten gaan dat kernwapens onmogelijk uit een wereld van rivaliserende staten kunnen worden verwijderd (zo dat wenselijk zou zijn, omdat de oorlogskansen dan sterk zouden toenemen) moet alles wor-

1. Volgens de huidige stand van het wetenschappelijk onderzoek is er geen sprake van dat een nucleaire wereldoorlog het einde van de mensheid zou inhouden. Het is tekenend, dat Jonathan Schell in zijn anti-kernwapen bestseller The Fate of the Earth (New York, 1982) bewust resultaten van onderzoek verzwijgt, die zijn stelling over het dreigende ‘uitsterven van de mensheid’ weerleggen. (Zie hiervoor nader mijn bespreking van dat boek in Intermediair, jrg. 18, nr. 30, 30 juli 1982 en Brian Martin ‘Critique of Nuclear Extinction’, Journal of Peace Research, xix, 1982, nr. 4)

[p. 183]

den gedaan om die dwang tot zelfbeheersing in stand te houden. Dat betekent wapenbeheersing, wapenvermindering, vertrouwenwekkende en beveiligingsmaatregelen en het bevorderen van samenwerking, met name op de gebieden van de verspreiding van kernwapens en crisisbeheersing.

Maar dat vereist weer het terugdringen van onnodige angst, die het inzicht in werkelijke gevaren belemmert. De kans op een grote kernoorlog ligt de eerstkomende twintig jaar dichter bij de nul dan bij de tien procent en dat kan nog veel langer zo blijven. De angst voor een nabije doem is een vorm van hypochondrie. Maar hypochonders denken zelf altijd dat ze echt ziek zijn. Zij vinden het helemaal niet prettig, als ze te horen krijgen dat hun niets mankeert.