De Gids. Jaargang 146

[p. 36]

Martien J.G. de Jong
Een postume roman en de hogere principes van het auteursrecht

Op 18 oktober 1982 stierf te Antwerpen de Vlaamse auteur Maurice Gilliams. Hij was tweeëntachtig jaar oud en werd twee jaar geleden te Amsterdam bekroond met de Prijs der Nederlandse Letteren. Maurice Gilliams was een schrijver die geen populariteit of publiciteit zocht en wiens literaire wereld weinig of geen verband hield met de onmiddellijk aansprekende actualiteit of gangbare voorstellingswereld. Zijn oeuvre is vrij beperkt van omvang, nauwelijks bekend bij het grote lezerspubliek en praktisch onverkrijgbaar in Nederlandse boekwinkels. Het bestaat uit dagboeken, gedichten, essays en verhalen. De auteur heeft ze herhaaldelijk bewerkt en geselecteerd, voor hij ze bijeenbracht in vier delen Verzamelde werken. Ze verschenen van 1955 tot 1959 in Antwerpen onder de titel Vita brevis en werden daar twintigjaar later herdrukt onder dezelfde titel maar in grondig herwerkte vorm.

Ik spreek hier alleen over Gilliams' verhalend proza. Dat bestaat voornamelijk uit innerlijke monologen van een artistieke natuur, die zich vooral bezighoudt met jeugdherinneringen. Hij is een late vertegenwoordiger van een uitstervend patriciërsgeslacht en vertoont een sterke moederbinding. Door deze thematiek en door zijn van het traditioneel-‘realistisch’ verhaalschema afwijkende, op introspectie en verbeelding gerichte verhaalwijze, lijkt dit proza op Europees niveau verwant met dat van Marcel Proust en Rainer Maria Rilke (Die Aufzeichnungen des Malte Laurids Brigge). Als mogelijke Vlaamse verwanten zou men alleen sommige experimenterende stukken kunnen noemen van Karel van de Woestijne (De bestendige aanwezigheid) of Paul van Ostaijen (Tussen vuur en water).

Gilliams' eerste prozabundel verscheen in 1933 en heet Oefentocht in het luchtledige. Hij bevat korte schetsen die minder gericht zijn op uiterlijke actiefeiten, dan op scherpe precisie in de weergave van emoties en herinneringsbeelden. De verteller is een over zijn kinderjaren vertellende ik-figuur, die zich erfelijk belast weet met een bijna masochistisch beleefd, afmattend verbeeldingsleven. Gilliams zelf noemde deze bundel een ‘voorstudie’ tot zijn hoofdwerk Elias of het gevecht met de nachtegalen, van 1936. De pijnlijke introspectie wordt er voortgezet in een originele prozacompositie, die bestaat uit ‘melodische verschuivingen’ van suggestief verbeeldende verhaalmotieven en zelfanalyses. Belangrijke thema's zijn de tegenstellingen tussen verbeelding en werkelijkheid (Elias lééft in zijn fantasie) en tussen isolement en gemeenschap. Het verhaal is doordrenkt met een sfeer van eenzaamheid, dood en vergankelijkheid.

De artistieke natuur wier innerlijk als kind wordt verbeeld in Elias, herkent de lezer als volwassene in het prozaboek Winter te Antwerpen (1953), waar hij rechtstreeks schrijvend in de tekst aanwezig is. De ‘gebeurtenis’ beslaat geen chronologisch af te bakenen periode, maar doet zich voor als een peinzende wandeling van de zojuist uit het ziekenhuis ontslagen verteller. Een nieuw thema in dit werk is de aarzelend ontluikende liefde, waarbij de lezer

[p. 37]

geneigd is de geliefde vrouw (die de gestorven moeder van de verteller als het ware gaat vervangen) in verband te brengen met de Mariafiguur uit Gilliams' latere verzenbundels, zoals Tien gedichten (1939-1954) en Bronnen der slapeloosheid (1954-1958).

Het was insiders al langer bekend dat Maurice Gilliams nog enkele andere prozawerken had geschreven, die hij om onbekende redenen in portefeuille hield. In 1964 vertelde hij me dat Elias en Winter te Antwerpen respectievelijk het eerste en het vierde deel waren van een vijfdelige romancyclus. In deze cyclus hoort ook het prozafragment Gregoria thuis, dat in dit Gids-nummer postuum wordt gepubliceerd.

Volgens Maurice Gilliams zou het hier bedoelde vijfluik moeten bestaan uit de volgende delen:

1	Elias of het gevecht met de nachtegalen;
2	Elseneur of het noodweer der spreeuwen;
3	Gregoria of een huwelijk op Elseneur;
4	Winter te Antwerpen;
5	Vita Brevis, een familiekroniek.

Ik geef een vluchtig overzicht van de verhaalstof.

1. Elias of het gevecht met de nachtegalen ontstond volgens de datering van de auteur tussen 1930 en 1935. Als ik-figuur treedt het twaalfjarige jongetje Elias op, die enig kind is in een welgesteld gezin uit de Vlaamse haute bourgeoisie aan het begin van deze eeuw. Hij krijgt Franstalig huisonderwijs van een paar ongetrouwde, excentrieke tantes, die samen met zijn moeder en zijn grootmoeder op een afgelegen landgoed wonen (de vader speelt een ondergeschikte rol). De ‘bitterzoete genegenheid’ van één van deze tantes, wordt door Elias beurtelings gezocht en ontvlucht: met deze geheimzinnige, artistiek-kwijnende tante Henriette maakt hij wandelingen en heeft hij gesprekken. Tijdens de vakantie komt ook zijn zestienjarige neef Aloysius op het landgoed logeren. Er bestaat een soms wat zwoel aandoende vriendschap tussen beide jongens en Elias heeft een bijna blinde bewondering voor zijn oudere neef, die voor hem onbekende contacten onderhoudt met de wereld buiten het familiedomein. Langzamerhand vervreemdt hij echter van Aloysius. De kleine Elias komt tot inzicht van zijn uitzonderlijkheid: hij weet zich voortdurend overheerst door zijn ziekelijke fantasie, die hem ongeschikt maakt voor het gewone leven van de mensen buiten zijn eigen kasteelwereld, waarin hij zich opgesloten voelt maar waaraan hij niet ontkomen kan of wil. Het boek eindigt met de totale ontluistering van Elias' droomwereld. Aan het slot vertrekt de verteller naar de harde werkelijkheid van een kostschool.

2. Van Elseneur of het noodweer der spreeuwen verscheen in 1967 het eerste hoofdstuk in het Nieuw Vlaams tijdschrift. De titel van dit tweede deel wordt verklaard door een motto van de Franstalige Belgische auteur Roger Bodart; ‘Le monde [...] est une terrasse d'Elseneur, un lieu dont on ne sait s'il est l'empire de l'être ou celui du n'être pas’. De roman dateert van 1942 en is volgens Maurice Gilliams in eerste aanleg voltooid. Dat betekende voor hem dat de volledige tekst te rijpen lag om bij tussenpozen kritisch te worden bewerkt. De tekst in het Nieuw Vlaams tijdschrift moet beschouwd worden als een intussen weer verworpen versie van het eerste hoofdstuk.

Dit gepubliceerde eerste hoofdstuk sluit onmiddellijk aan op de slotzin van Elias, waarin we de kleine ik-figuur ‘tussen tante Henriette en mijne moeder [...] gezeten, in de brede, schokkende koets’ zien vertrekken naar de onbekende en vreeswekkende wereld van de kostschool. Het eerste motief van de vervolgroman is dan ook die rijtocht in het gezelschap van moeder en tante Henriette. Een ander motief is de wachttijd met zijn beide begeleidsters in de spreekkamer van het pensionaat. Als ‘tussenspelen’ fungeren onder meer evocaties van het ons al bekende leven op Elias' kasteel, waarbij deze keer vooral nadruk valt op de tegenstelling tussen de realistische, ongecompliceerde vaderfiguur (die in Elias prak-

[p. 38]

tisch ontbreekt), en ‘de troep van eeuwig zeurende vrouwen die het verval van hun stand niet te boven komen’.

3. Volgens een mededeling in het voorwerk van de dagboekbundel De man voor het venster bestond Maurice Gilliams' roman Gregoria al in 1943, maar was hij niet in de handel. Hoewel de publikatie nadien enkele malen werd aangekondigd, was het derde deel van de cyclus bij zijn dood in 1982 nog steeds niet verschenen. Wel zijn er intussen twee fragmenten uit Gregoria bekend geworden. Het eerste verscheen in een speciaal aan Maurice Gilliams gewijd nummer van het tijdschrift Dietsche Warande en Belfort in 1974; het tweede in het tijdschrift Raster in 1980, bij gelegenheid van Gilliams' bekroning met de Prijs der Nederlandse Letteren.

Het in 1974 gepubliceerde fragment heeft de datering 1938 en opent met de zin ‘Morgen trouw ik met Gregoria’. Zoals het gepubliceerde eerste hoofdstuk van Elseneur de kostschooltijd van de ik-figuur verhaalt, zo betreft het fragment van Gregoria zijn ‘lang aanslepende verloving’. Dat is een periode die hij beleeft als ‘een tijd van reine liefdetrance, een voorbereiding op een halvelings mystieke, een halvelings palpabele genieting van onze persoon’. De aard der ‘virginale geheimenissen van onze langdurige verloving’ schijnt goeddeels samen te hangen met de ‘verlegenheid’ en de ‘kwaalder-bedeesdheid’, waardoor de ‘jongelings- en jongemannenjaren’ van de ik-figuur worden gekenmerkt. Hij schrijft verzen over ‘gedroomde omhelzingen’ en cultiveert het ‘onvervulde verlangen’.

De beginregel ‘Morgen trouw ik met Gregoria’ keert letterlijk terug aan het eind van het gepubliceerde romanfragment: op de daartussen liggende zesentwintig dichtbedrukte bladzijden wordt het thema van het afstandelijk samenzijn afgewisseld en verbonden met een thema dat (opnieuw!) zijn oorsprong vindt in de jeugdherinneringen van de ik-figuur. Die jeugdherinneringen worden voor een deel bepaald door de tegenstelling tussen de decadente en ‘seniele vormelijkheid van het verarmd burgerdom’, en de werklust en rechtschapenheid van de vaderfiguur, die zich op tweeërlei wijze tegen de Franstalige bourgeois-traditie verzet. Ten eerste door zijn afwijzing van de overgeleverde rooms-katholieke kerkpraktijk en door zijn Nederlandstalige lectuur (hij leest tijdens de zondagsmis Jacob Vosmaers Meester Maarten Vroeg in het formaat van een kerkboekje!); en ten tweede door zijn werkmansachtige spot om de eerbied van tante Theodora voor familiearchivalia als oude testamenten, codicillen en legaten. En dat laatste betekent een nieuw element in het grote thema van de jeugdherinneringen, of liever: van de terugkeer tot het verleden in het algemeen. Want de gebondenheid aan de eigen afkomst krijgt hier een objectieve, bovenpersoonlijke en historische dimensie, die onder meer blijkt uit in voetnoten verantwoorde citaten uit geschiedkundige werken en archiefstukken.

Zulke historische voetnoten blijven niet zonder gevolg voor de lezersreceptie. Het eenheid-scheppende ‘personnage-sujet’ (Claude Brémond, Logique du récit) dat in Gilliams' romancyclus als ik-verteller optreedt, krijgt een algemeen geldige werkelijkheidsdimensie. Identificatie van verteller en auteur schijnt onvermijdelijk. Literatuurwetenschappelijk gevormde lezers die onder invloed van autonomistische theorieën nog zouden willen twijfelen aan het strikt autobiografisch karakter van Gilliams' proza, worden als het ware door de annoterende auteur zelf tot de orde geroepen. Het gaat om een ‘normale’ communicatie-situatie, en de ik-verteller is wel degelijk Maurice Gilliams zelf; ter staving van zijn beweringen, doet hij een beroep op buitentekstuele, objectief controleerbare gegevens.

Tegen deze achtergrond krijgt ook het tweede Gregoria-fragment een onmiskenbare en onontkoombare biografische betekenis. De roman wordt in het tijdschrift Raster aangekondigd met een ondertitel: Gregoria of een

[p. 39]

huwelijk op Elseneur. Die ondertitel herinnert aan het tweede deel van de cyclus. En inderdaad laat Gilliams het fragment in Raster weer voorafgaan door het hiervoor al vermelde citaat van W. (= R.) Bodart. De verwijzing naar Shakespeares Hamlet heeft kennelijk betrekking op levensomstandigheden waarin de dagelijkse werkelijkheid wordt ervaren als een nachtmerrie-achtige onwerkelijkheid.

Het verhaal speelt zich af ‘veertien huwelijksdagen en huwelijksnachten’ na het vroeger gepubliceerde fragment, dat uitdrukkelijk aan de vooravond van het huwelijk met Gregoria werd gesitueerd. De ik-figuur en Gregoria vertoeven op huwelijksreis in een pension in de Ardennen en krijgen daar bezoek van Elias' schoonmoeder, ‘Mama Balthazar’, vergezeld van haar tweede dochter Vincentia. Dit bezoek houdt verband met een impasse in het jonge huwelijk, die volgens de ik-verteller is te wijten aan zijn met een ‘dichtgeroeste herboriseertrommel te vergelijken’ echtgenote Gregoria.

Enerzijds is er sprake van ‘vergeefse acrobatieën [...] tussen Gregoria en mij onder het nachtelijk beddelaken’ en ‘mijn falende, jongensachtige onbenulligheid’. Anderzijds brengt de ik-verteller ‘De sensuele, onvruchtbare excessen die zich in ons gehuwd samenzijn tot op heden hebben voorgedaan’ in verband met Gregoria's verlangen ‘liever niet getrouwd’ te zijn. Maar: ‘wegens haar verworden seksualiteit, namelijk haarzelve genotvol te voldoen, heeft ze wellicht gedaan wat op een andere wijze niet had gekund.’ Mama Balthazar toont zich zowel verveeld als gevleid vanwege het feit dat haar dochter ‘er in slaagt [...] stand te houden’. Zij onthult de ikverteller bovendien dat Gregoria ‘met de toestemming van haar biechtvader in onthouding met mij mag leven’.

Roothaerts Doctor Vlimmen in een opzettelijk romantisch-literaire context! Het relaas van deze zonder twijfel smartelijke autobiografische ervaring, heeft Maurice Gilliams afgewisseld met overpeinzingen van de ik-verteller over de tragisch-heroïsche lijdensweg van romantische figuren als Hölderlin en Kleist. De wijze waarop hij zijn episch materiaal structureerde, doet denken aan een ‘oefentocht’ die voorafgaat aan zijn latere prozawerk Winter te Antwerpen: een groot aantal gegevens bereikt de lezer via ‘melodische verschuivingen’ tijdens de beschrijving van een ochtendwandeling van de ik-figuur, die het Ardenner pension al vóór het ontbijt is ontvlucht. Ook het taalgebruik schijnt op een ‘oefentocht’ te wijzen: het fragment wemelt van gallicismen, averechts woordgebruik en ongewone constructies. Op een gegeven ogenblik noteert de ik-verteller: ‘Un pélerin de l'absolu, beslist un retardataire permanent, schiet mijn nederlands tekort om mijn onvoltooide adolescentie in bevattelijke woorden te fixeren’.

4. Het vierde deel van Gilliams' romancyclus is ons bekend als de in 1953 in boekvorm gepubliceerde prozacompositie Winter te Antwerpen, die de auteur voorzag van de jaartallen 1946-1952. Tegen de achtergrond van het voorafgaande, is het niet moeilijk vast te stellen dat de voortgang van het levensverhaal wordt bepaald door twee factoren. Enerzijds het definitieve afscheid van de moederfiguur en van het ‘kasteel van Elias [dat] als rook verzwonden’ is. Anderzijds de aanvaarding van een nieuwe liefde, die kennelijk geen enkel verband houdt met de benauwende Gregoriaepisode. Het gaat nu om een vrouw wier naam aan het slot van het verhaal ‘in een nieuw ontwaakte illusie’ door de eenzame wandelaarverteller in de sneeuw wordt geschreven. Ze zal de moederfiguur definitief gaan vervangen.

5. Wat Maurice Gilliams mij vertelde over de inhoud van Vita brevis versterkt - nog afgezien van de titel die tevens de titel van de cyclus als geheel moest zijn - de idee van vergankelijkheid. Maar nu wordt die vergankelijkheid beleefd op het bovenpersoonlijk en objectief niveau dat al werd aangekondigd door het

[p. 40]

motief van de archivalia in de ‘tussenspelen’ van de roman Gregoria. Inderdaad is Vita brevis volgens Maurice Gilliams niet meer dan een ‘familiekroniek’: een verzameling archiefstukken zonder enig commentaar. De eerste zin vermeldt de aankomst in 1430 van maître Jean (Janne) Sucquet te Leuven, waar hij zal gaan doceren aan de vijfjaar tevoren gestichte universiteit. Daarna volgen de documenten met hier en daar een verbindende tekst: zij vormen een kroniek van Gilliams' familie langs moederszijde. Een unieke historische collage, die de lezer in contact brengt met de stichting van het Collegium Trilingue (1517) en met historische figuren als Erasmus en Busleyden, maar evengoed met chirurgijnsrekeningen, testamenten, onkosten voor bruiloften en belastingontduikingen uit latere eeuwen. In een korte bijdrage aan een ‘familiealbum’ van Vlaamse auteurs (Alzo is het er van gekomen, 1955) doelde Maurice Gilliams zonder twijfel op deze gegevens, toen hij een ‘studie’ over zijn familie in de vrouwelijke linie aankondigde, die ‘zo goed als persklaar’ lag. Hij meende zelf dat de angstwekkend korte duur van het leven eruit afgelezen kan worden, en dat de tot een volkomen ondergang voerende geschiedenis van zijn voorouders meteen de laatste gegevens verstrekte in de speurtocht naar het wezen van zijn eigen bestaan.

Wat kan een auteur ertoe brengen voltooid werk ongepubliceerd te laten? Bij de beantwoording van die vraag, voel ik mij geneigd allereerst te denken aan de betrekkelijkheid van het begrip ‘voltooid’. Verschillende uitlatingen van Maurice Gilliams wijzen erop dat de voltooidheid voor hem een stadium is dat hij - evenals Paul Valéry - zo goed als onbereikbaar achtte. Desondanks werkte hij verder. Maar in hoeverre de ouder wordende auteur nog op een andere dan ‘mythische’ wijze geloofde aan zijn volledige cyclus, is voor mij een open vraag. Ik denk wel eens dat het vijfluik Vita brevis voor Maurice Gilliams eenzelfde soort rol vervulde als Le Livre voor Stéphane Mallarmé: het onbereikbare ideaal van de scheppende kunstenaar en meteen ook de grote mythe, waarachter het laatste geheim van het dichterschap tegenover de trouwe lezers wordt verborgen en gekoesterd. Zo'n aangekondigd ‘Oeuvre’ bestaat ook in het geschreven oeuvre van Paul Valéry en Jorge Luis Borges.

Ik neem graag van Maurice Gilliams aan dat de al aanwezige teksten tekortschieten ten aanzien van het ideaal der door hem nagestreefde perfectie. Maar men zou zich óók kunnen afvragen, of zijn vertelstof en zijn symbolisch-muzikale schrijfprocedure wel voldoende variatie en intensiteit vertonen om stand te kunnen houden in het kritisch leesproces van een vijfdelige cyclus. Het schrijverschap van Maurice Gilliams lijkt me typisch lyrisch van aard; het kon zijn hoogtepunt wellicht alleen bereiken in gedichten en in fragmentarische, of in ieder geval betrekkelijk korte prozateksten. Zelf had ik bij het lezen van de gepubliceerde fragmenten uit de nog ontbrekende delen soms de indruk dat een beroep werd gedaan op gegevens uit andere delen, of dat opvallende vertelprocédés werden herhaald.

In 1945 publiceerde Maurice Gilliams een tijdschriftartikel over de Nagelaten gedichten van Karel van de Woestijne, dat hij nadien heeft opgenomen in zijn bundel De kunst der fuga (1953). Hij zet daarin onder meer zijn opvatting uiteen ‘omtrent de hogere principes van het auteursrecht’. Die opvatting komt erop neer dat de kunstenaar naar de hoogst mogelijke perfectie moet streven, en dat daarom niemand het recht heeft postume teksten uit te geven die door de dichter zelf niet uitdrukkelijk voor bundeling waren bestemd. De afdeling ‘fragmenten en onvoltooide verzen’ in Maurice Gilliams' eigen uitgave van de Gedichten (1939) van Prosper van Langendonck, schijnt erop te wijzen dat deze ‘hogere principes’ gemakkelijker theoretisch verdedigbaar zijn dan praktisch uitvoerbaar. Maar hoe dan

[p. 41]

ook: Gilliams verdedigde zijn standpunt met nadruk ‘als een in de kwestie betrokken partij, die vroeg of laat in haar artistieke en menselijke belangen wordt bedreigd’. Reden om hem op 9 mei 1980 de vraag voor te leggen of de op die datum al gepubliceerde fragmenten uit de romans Elseneur (1967) en Gregoria (1974) al dan niet mogen worden beschouwd als definitief onderdeel van zijn literair oeuvre. Zijn antwoord was dat hij de gepubliceerde versies intussen weer had verworpen en dat ook andere fragmenten na zijn dood moesten worden vernietigd. Waaraan hij toevoegde dat hij zelf de laatste tijd al heel wat teksten, met name dagboekaantekeningen had opgeruimd. Al in november 1977 schreef hij in een brief: ‘Ik krijg mijn werk niet af. Ik ben moe.’

In tegenstelling tot verschillende hedendaagse schrijvers, had de ruim tachtigjarige Maurice Gilliams geen enkele reden op gezette tijden een nieuw boek te publiceren. Maar niet alleen zijn hoge opvatting van het kunstenaarschap behoedde hem voor veelvuldige of overhaaste publikatie. - Met name ten aanzien van de roman Gregoria speelden factoren een rol die ten nauwste samenhangen met de wijze waarop zijn schrijverschap verankerd lag in zijn eigen bestaan en voor hemzelf in feite een poging betekende tot het verkrijgen van ‘zichtbaarheid’ en ‘zelfkennis’. In 1964 vertelde hij me dat hij deze roman niet publiceerde om niemand te kwetsen van degenen die hem in zijn leven het diepste verdriet hadden aangedaan. Ik beschouw het niet als mijn taak biografische onthullingen te doen, maar zou toch willen opmerken dat misschien zelfs de tijdafstand van bijna veertig jaar niet voldoende is geweest om ‘de innerlijke weerstanden’ te overwinnen die hem bij de literaire verwerking van dit gegeven bleken te hinderen. Ik herinner aan een dagboekaantekening (in De man voor het venster) over zijn herhaalde pogingen om tot een bevredigende redactie te komen van het prozastuk De man in de mist. Hij klaagt erover dat ‘de ontroering [...] - om het zelf beleefde onderwerp’ het hem onmogelijk maakt de stof voldoende te ‘beheersen’.

In juni 1974 zei Maurice Gilliams me dat hij Gregoria eventueel wel zou willen publiceren in een heel kleine oplage voor vrienden (‘ik houd er niet van dat iedereen het leest’), maar in 1980 werkte hij weer aan een nieuwe herziening van de tekst, die nota bene al sedert 1938 op papier stond. In de week voor zijn overlijden bleek hij bezig aan de achtste (!) versie van Gregoria. Hij was daarbij gekomen tot pagina 176 van het typescript. Het fragment dat Maurice Gilliams zelf nog heeft afgestaan voor publikatie in De Gids heeft drie verschillende pagineringen en telt talrijke correcties en enkele tussenvoegsels. Uit de inhoud blijkt dat het moet worden geplaatst na het hoofdstuk dat in 1974 in Dietsche Warande en Belfort werd gepubliceerd, en vóór het fragment dat anno 1980 in Raster verscheen.

Bij het antwoord op de vraag, of het volledige typescript van de roman Gregoria al dan niet postuum moet worden uitgegeven, spelen verschillende factoren een rol. Ze zijn van tekstuele en van buitentekstuele aard. Maurice Gilliams heeft in het laatstejaar van zijn leven tegenover vrienden verklaard dat hij - ondanks bezwaren van zijn tweede vrouw - van plan was deze roman aan de openbaarheid prijs te geven. Bovendien verwijst hij er uitdrukkelijk naar in enkele teksten die hij zelf nog voor publikatie heeft gereed gemaakt. Bij gelegenheid van zijn bekroning met de Prijs der Nederlandse Letteren verscheen in 1981 de uitgave Een portret-album van Maurice Gilliams, waarin de auteur foto's heeft verzameld van een groot aantal mensen die op biografisch niveau schuilgaan achter personages uit zijn werken. Die portrettengalerij geeft een chronologisch overzicht van Gilliams' hele leven, maar de Gregoria-figuur ontbreekt. Dit betekent echter niet dat het ‘huwelijk op Elseneur’ geheel en al wordt verzwegen. Een prozatekst op pagina 62 blijkt te bestaan uit de eerste alinea van het in 1974 gepubliceerde fragment, beginnend met de zin: ‘Morgen trouw ik met Gregoria’. Dat hij de roman over

[p. 42]

het huwelijk met deze vrouw uiteindelijk toch voor publikatie had bestemd, schijnt te volgen uit het feit dat Maurice Gilliams opvallend veel citaten uit dit nog onuitgegeven prozawerk heeft gebruikt als bijschrift voor het gepubliceerde fotomateriaal. Een indirecte aanwijzing daarvoor lijkt me een aantekening in de derde druk van zijn dagboekbundel De man voor het venster, die anno 1976 werd opgenomen in de ‘herziene uitgaaf’ van zijn ‘Verzameld werk’ Vita brevis. Daar leest men onder het jaartal 1936 een enkele, tot dan toe onbekende aantekening voor de datum 11 februari. In die aantekening worden leed, vruchteloosheid en vergankelijkheid in verband gebracht met het tot dan toe nooit of nergens vermelde toponiem ‘Silversande’: dit is het dorp dat de Gilliams-lezer sinds de Raster-publikatie van 1980 kent als de woonplaats van Gregoria. Ik citeer: ‘Il faut prendre du recul pour tenter de se regarder vivre. De grond, in de Molenstraat, is tot steen bevroren. Alle poezen en honden, in het dorp, slapen, Schlafe! was willst du mehr? (Goethe) Ergens, in Silversande: - eveneens, misschien, is er een opgebrande kolenlaag door de rooster van de kachel in de asbak gevallen? Daarna wordt het dubbel zo stil. Déjà le goût du sel est-il sur mes lèvres?’