De Gids. Jaargang 145

[p. 465]

Ilja Scholten
Verzuiling en bezuiniging. Ongelijke kansen op arbeid in de zero-sum hordenloop^*

Het bleek al uit de krantenkoppen: door de enorme bezuinigingen op de ministeries van onderwijs, volksgezondheid, en crm zullen in allerlei instellingen die onder deze departementen vallen duizenden arbeidsplaatsen op de tocht komen te staan. Voor de betrokkenen is dat uiteraad tragisch, vooral omdat ze door het karakter van hun vaak jarenlange opleiding nauwelijks ergens anders aan de slag zullen kunnen komen. Bovendien zal het aanbod van afstuderende studenten die opgeleid zijn voor functies in deze sectoren niet afnemen. Integendeel, tussen 1980 en 1985 zal volgens ramingen van het Centraal Planbureau het arbeidsaanbod nog met zevenentwintig procent (manjaren) toenemen in deze quartaire sector. (Bij dat laatste denkt de statisticus aan overheids- en particuliere bedrijven in de verzorgende bedrijfsklassen.) Hiervan zal de groei in de medische, sociaal-culturele, en onderwijssector respectievelijk dertig, vijfendertig en achttien procent bedragen. Zeventig procent van alle mensen die zich in de jaren tachtig op de arbeidsmarkt zullen melden hebben dan een specifiek op de quartaire sector gerichte opleiding genoten, voor het merendeel van relatief hoog niveau. Volgens de prognose zal in het jaar 1990 veertig procent van hen geen baan kunnen vinden. Naast de 493.000 werkenden zullen er in deze sector dan zo'n 268.000 werkzoekenden zijn.^1.

De met deze concurrentieslag gepaard gaande spanningen kunnen hoog op gaan lopen; vooral omdat een deel van deze werkzoekenden dagelijks geconfronteerd wordt met het feit dat mensen met verschillende levensovertuigingen, politieke, en culturele achtergronden ongelijke kansen hebben om (weer) deel te kunnen nemen aan het arbeidsproces. Dit wordt direct veroorzaakt door de verzuilde inrichting van veel van de voorzieningen van onze welvaartsstaat.

Het kernprobleem is dat op een gelijkblijvende of krimpende markt het aantal extra kansen dat christelijke sollicitanten verkrijgen precies gelijk is aan de afname van kansen voor nietchristenen. Dit is de ‘zero-sum problematiek’.

* Aan Percy Lehning en Paul Lucardie ben ik veel dank verschuldigd voor hun opmerkingen na lezing van een eerste versic van dit artikel.

1. Centraal Planbureau/Sociaal en Cultureel Planbureau, Arbeidsaanbod ten behoeve van de kwartaire sector in de jaren tachtig. Project personeelsvoorziening kwartaire sector, bulletin 3, Den Haag, 1982. cpb/scp, Overaanbod en vraag in de kwartaire sector. Den Haag, 1982.

Hoofdpunten van het betoog

Deze stelling wordt verduidelijkt met de weergave van een korte dialoog tussen twee slachtoffers van deze situatie, en een indicatieve berekening van het kansverschil. Daarna volgt een plaatsbepaling van de verzuiling in de huidige samenleving en een verdere toespitsing op de problemen die daardoor ontstaan tijdens een economische recessie en toenemende maatschappelijke heterogeniteit.

Dan wordt de verzuiling in de ruimere context van ‘sociale controle’ geplaatst.^2. Het wordt namelijk gebruikt als een middel om politieke patronage en cliëntelisme mee te bedrijven; dat wil zeggen, de loyaliteit van het kader en de electorale achterban wordt onder andere ‘gekocht’ met materiële voordelen.

2. De verklaring voor de stabiliteit in Nederland als gevolg van de toepassing van sociale controle-middelen verschilt in belangrijke mate van de ‘pacificatiepolitiek’-theorie welke vooral ontwikkeld is door Hans Daalder en Arendt Lijphart. Zie voor een kritiek: Ilja Scholten, ‘Does Consociationalism Exist?’, in: R. Rose (ed.), Electoral Participation: A Comparative Analysis. London, 1980. Sage. Zie ook: M.P.C.M. van Schendelen, ‘The Theory of Consociational Democracy’, (te verschijnen).
In Lijpharts theorie bestond het ‘probleem’ uit de extreme maatschappelijke segmentatie (verzuiling). Met behulp van de bewust hiertoe ontworpen ‘spelregels’ wisten de elites echter het gevaar van (gewelddadige) confrontatie af te wenden. Hierdoor verkregen de activiteiten van de elites een normatieve rechtvaardiging en werd het bestel, ondanks de resulterende autoritaire trekken, gezien als een superieure vorm van democratie. Auteurs die de sociale controle benadrukken trekken Lijpharts cruciale stelling in twijfel dat de elites doelbewust de onderlinge spelregels (en manieren waarop de eigen volgelingen in bedwang werden gehouden) ontworpen hadden om confrontaties tussen de groeperingen te voorkomen. Zij stellen het tegendeel: de elites waren instrumenteel in het creëren van de problemen doordat zij de verzuiling op bleven voeren en juist de wederzijdse tegenstellingen aanscherpten om hun eigen macht binnen de zuil te consolideren. Stabiliteit was hoogstens een neveneffect van het ‘feodalisme’ binnen de zuil.
Lijpharts theorie is voortdurend aan inflatie onderhevig. Kritiek wordt niet beantwoord of weerlegd, maar steeds meer nieuwe verklaringen worden toegevoegd zodat het aandeel van de originele verklaring voor de stabiliteit (de gezamenlijke spelregels) steeds kleiner wordt. Bovendien werd in de originele versie de verzuiling zelf soms ook opgevoerd als een verklaring voor de stabiliteit, maar toch vooral gebruikt om aan te geven hoe groot de maatschappelijke tegenstellingen wel waren. Maar door de inflatie van de theorie wordt in recente samenvattingen de verzuiling meer en meer gezien als stabiliserend beheersingsinstrument - dus de positie van de sociale controle-auteurs. Daarmee komt de intellectuele drogredenering waarop Lijpharts theorie is gebaseerd naar voren. Het vormt een gesloten cirkel waarin het probleem tevens als oplossing geponeerd wordt. Dat behelst ook een ontkrachting van de normatieve rechtvaardiging van de maatschappelijke segregatie, de autoritaire gezagsuitoefening, en resulterende politieke apathie.

[p. 466]

(Materiële sociale controle: aanstellingen en diensten in ‘particuliere’ instellingen variërend van scholen tot woningbouwcorporaties.) Tenslotte wordt hier één aspect van het verschijnsel ‘ideologische sociale controle’ besproken, namelijk de inperking van politieke meningsvrijheid. Aan de orde zijn daarbij de dreiging met ontslag indien men lid is van een verkeerde politieke partij en het inkapselen van de achterban binnen ‘totale’ socialisatiestructuren.

Het onderliggende punt van de discussie is mijn voorkeur voor een pluralistische samenleving waarin mensen over het algemeen geïntegreerd deel kunnen nemen aan het maatschappelijke, politieke, en sociale leven. Dit in tegenstelling tot de voorstanders van vergaande verzuiling die een plurale maatschappij wensen, welke samengesteld is uit min of meer ‘totale’ subsystemen.^3. De geestelijke weerbaarheid van de mensen wordt echter waarschijnlijk beter bevorderd door hen direct te confronteren met vele uiteenlopende ideeën, de heterogeniteit van de zich ontwikkelende multiculturele samenleving, en de uiteenlopende seksuele geaardheid van mensen, dan door hen voortdurend af te schermen en hen alleen na ‘filtering’ door eigen ideologen hiervan kennis te laten nemen.

Toch wordt het principe van de ‘eigen identiteit’ van instellingen hier niet betwist, en wordt ook geen pleidooi gehouden voor radicale afschaffing van confessionele instellingen of ‘het van binnenuit kapotmaken’ van bijvoorbeeld het bijzonder onderwijs (hetgeen volgens Trouw iemand op een recente abop-jaarvergadering nogal cru voorstelde). Zolang het geen, om een neologisme te gebruiken, ‘totalistisch’ karakter aanneemt is er best wat voor te zeggen dat die leden van culturele groeperingen die dat wensen, zich kunnen terugvinden in bepaalde vormen van publieke dienstverlening.^4. Wel is dit een pleidooi tegen de uitwassen van het verzuilde bestel zoals dat soms tot uiting komt in: de ondanks de recente democratiseringswetgeving nog steeds bestaande ondemocratische machtsconsolidering en uitoefening door de besturen van particuliere stichtingen en verenigingen (het gebrek aan aansprakelijkheid en de veel voorkomende opvulling van deze besturen door middel van coöptatie); de monopolisering op velerlei gebieden door bestaande zuilorganisaties ten koste van nieuwkomers (bijvoorbeeld van algemeen bijzondere instellingen of van culturele minderheden); het gebruik van oneigenlijke verdeelsleutels bij de toewijzing van financiële middelen; de de facto ‘closed-shop’ wat betreft het lidmaatschap van vakverenigingen (bijvoorbeeld in het onderwijs); en de vaak precaire rechtspositie van stafleden inzake fundamentele mensenrechten (zoals dat van politieke meningsvrijheid).

De kritiek betreft dus ook het gebruik maken van ideologische en principiële argumenten om in feite andere doelstellingen na te streven, zoals versterking van machtsposities en het bevorderen van bepaalde politieke voorkeuren. In dit verband schreef professor Van Gennep over het ontslag op politieke gronden van een christelijke docent: ‘Ik weet... dat ook in de kerk veelal pragmatische besluiten achteraf met allerlei principes worden gedekt.’^5. Dat is ongeoorloofd misbruik maken van machtsposities hetgeen vooral ter versterking van de christen-democraten wordt aangewend en waarbij de verzuiling een grote rol speelt. Macht heeft de neiging de legitimatie daarvan naar zich toe te trekken. Lord Acton zei het al: ‘macht corrumpeert’. Het is dus ook in het belang van echte christenen, die de benaming van hun levensovertuiging niet als een ordinaire schaamlap voor materieel en immaterieel gewin misbruikt willen zien, dat zulke neveneffecten van het ‘particuliere initiatief’ ter discussie gesteld worden.

De verzuiling kan beslist niet beschouwd worden als een altruïstisch verschijnsel, maar het nastreven van eigenbelang is ook niet per definitie immoreel. Aan de oprechtheid van onze opponenten wordt niet getwijfeld. Het is

3. J.S. Furnivall introduceerde het begrip ‘plural society’ als ‘comprising two or more elements or social orders which live side by side, yet without mingling, in one political unit.’ Netherlands India. Cambridge, 1939, p. 446. Zie ook: D. Nicholls, Three Varieties of Pluralism. London. 1974; A. Rabushka & K. Shepsle, Polities in Plural Societies. Columbus, Ohio, 1972.

4. ‘Totalistisch’ wordt gebruikt omdat ‘totalitair’ meestal geassocieerd wordt met Nazi-Duitsland en de Sovjetunie en waarbij vervolgens de eigenschappen van deze systemen als maatstaf worden gebruikt. Analytisch zijn echter noch de mate van terreur, noch het in handen van de staat zijn van de produktiemiddelen (dat veelal om ideologische redenen toegevoegd wordt) relevant voor de vraag of een systeem totalitair is. Vergelijkende politiek-sociologische studies van zulke systemen is echter wel degelijk relevant, vooral op het gebied van politieke socialisatie (vorming), massacommunicatie en indoctrinatie, maatschappelijk pluralisme-theorie tegenover mass society-theorie, enzovoort.
De karakteristieke overeenkomst van totale bewegingen is de wens om de waardenpatronen, gedachten, en gedrag van de volgelingen te domineren. Van ‘totalisme’ is sprake indien hiervoor een doelbewuste organisatie van de maatschappelijke structuur plaatsvindt in de vorm van een integraal en gesloten net van instellingen. Dit hoeft niet plaats te vinden op het niveau van de staat, maar deze kan wel gebruikt worden om zo'n beheersingsstructuur te versterken en specifieke maatregelen dwingend op te leggen. Zie verder: Ilja Scholten, Verzuiling en andere ‘totalistische’ maatschappijvormen nader bekeken (te verschijnen).
Enige terughoudendheid is dus gerechtvaardigd tegenover het voorstel van de psychologe Trees Pels om ‘verzuiling op etnische grondslag’ door de overheid te laten bevorderen. Zie: ‘Voeten in Aarde.’ Studie voor Raad voor het Jeugdbeleid. (april 1982).

5. F.O. van Gennep, ‘Waar ligt de grens?’ in: Bulletin, november 1969. Uitgave Stichting Unie School en Evangelie.

[p. 467]

juist de neiging tot zelotisme, in combinatie met de machtsposities in de besturen en overkoepelende organisaties die zorgwekkend is. Het kernprobleem van zero-sum situaties is namelijk dat verliezen verdeeld moeten worden. De instellingen die in deze strijd ondersteund worden door een hecht georganiseerde infrastructuur zullen daarbij in het voordeel zijn. In de woorden van Schattschneider: ‘Organisation is the mobilisation of bias.’^6. Binnen de instellingen zal de zwartepiet vooral toebedeeld worden aan mensen die ethische en politieke consequenties trekken uit hun geloof welke niet overeenstemmen met de veelal meer conservatieve opvattingen van de besturen.

6. E.E. Schattschneider, The Semi-sovereign People. New York, 1960, p. 71.

Mensen en cijfers

Nederland anno 1982: thuis bij Tineke, die als uitzendkracht werkzaam is in de gezondheidszorg, en Peter, werkloos leraar.^7. Voor de zoveel-honderdste keer wordt de vacaturebijlage in het ochtendblad uitgepluisd.

‘Hé, bij een ziekenhuis hier in de buurt zoeken ze precies iemand met jouw kwalificaties en 't betaalt goed ook. Even kijken, dat is ...Oh, verdomme nee, Dr. Abraham Kuyper Ziekenhuis... ja hoor, daar staat het: “Bij de sollicitatie zal een positief christelijke identiteit een belangrijk selectiecriterium zijn.” ...Zeg Tineke, officieel ben jij toch nog... en je bent toch ook naar de zondagsschool geweest?

Wat leuk zeg... trouwens, jij moet nodig praten. Weet je nog verleden maand: “scheikundeleraar gevraagd, 1e graad, enzovoort” en jij hebt niet eens de moeite genomen om te solliciteren, maar als je de gordijnen opentrekt dan kijk je tegen hun pui aan.

Maar dat was het nou net. Jij wilde met de verkiezingen per se die cpn-poster voor het raam.

Ja, omdat jij die van jouw partij ophing.

Nou dan, je weet heel goed dat die christelijke leraren Pronk en Los in Katwijk en Zwolle mooi hun baan kwijt waren omdat ze lid waren van de cpn, want zoals die professor Verkuyl later daarover schreef “Er zijn grenzen.”... Hé, hier is een advertentie voor eenzelfde soort baan. Hm..., St. Antonius College, nou, je kan nooit weten. Bij sommigen staat het er wel maar ze menen het niet, en anderen die zeggen niets maar ze menen het wel. (Peter kon zich nog levendig enkele interviews herinneren waarbij hij zogenaamd getoetst werd op de “innerlijke gezindheidsdoctrine” van professor Van Hulst.)

Maar moet je eens zien zeg, alleen al op deze pagina eist vijfentwintig procent van de adverteerders zo'n loyaliteitsverklaring, en de rest is half om half openbaar en confessioneel. Dus als je volgens hen een christen bent, dan heb je veel meer aanbod op de arbeidsmarkt. Die lui hebben dus een paar keer zoveel kans, omdat wij maar mooi buitengesloten worden en zij ook nog met ons op de “openbare” markt concurreren. Maar dat pik ik niet, ik ga...’

In de indicatieve berekening van dit kansverschil nemen we als gegeven aan dat er honderd gekwalificeerde werkzoekenden zijn voor twintig vacatures, en dat beide cijfers gelijkelijk verdeeld zijn. (Vijftig sollicitanten kunnen aantonen dat zij christelijk zijn, terwijl er in zowel de bijzondere als openbare instellingen tien vacatures zijn. Een christelijke werkzoekende heeft dan ten eerste al (vijftig gedeeld op tien) twintig procent kans binnen het bijzondere circuit, maar kan bovendien meedingen in het openbare circuit en heeft daar dan (10:100) tien procent kans: in totaal dus dertig procent kans. Het directe resultaat is dat een individuele niet-christelijke werkzoekende slechts tien procent kans heeft op één van de betrekkingen (tien gedeeld door honderd). (De ministers Van Thijn en Van Kemenade verklaarden op 9 maart jongstleden zeer terecht dat iedereen benoembaar moet zijn voor functies in overheidsdienst.)

In concrete situaties kan de verdeling meer of minder ten gunste van christelijke werkzoe-

7. Omdat Peter en Tineke samenwonen worden zij als één ‘economische éénheid’ beschouwd waardoor Peter geen recht op een uitkering heeft en zijn inkomen dus nihil is. Ofschoon ze al zes jaren samenwonen weigert het Ziekenfonds echter om hem als ‘echtgenoot’ mede te verzekeren volgens artikel 4 van de Ziekenfondswet. Tineke betaalt echter wel het volle pond en dat bedraagt (voor de premieverhoging in juli 1982) al 9.5 procent van de bruto arbeidskosten per werknemer. De Centrale Raad van Beroep vond al jaren geleden dat ‘op grond van de huidige maatschappelijke veranderingen’ het niet-meeverzekeren eigenlijk niet juist was, maar waste de handen in onschuld door te stellen dat dit verholpen moest worden door de adviserende en regelgevende organen. (crvb., 15 april 1977, in: Nederlandse Staatswetten. Zwolle, 1980, p. 32.) Aangezien deze, op corporatieve basis samengestelde organen vooral door confessionelen overheerst worden, zal de terugverwijzing naar deze organen door de crvb garanderen dat zulke wettelijk gesanctioneerde discriminatie voort zal blijven bestaan.
Peters premie voor het Ziekenfonds bedraagt momenteel f 164, - per maand, en dat is al meer dan 10% van Tinekes netto inkomen (waarvoor zij dus eerst het dubbele bruto bedrag moet verdienen). Samen met haar verplichte eigen premie wordt dus bijna 30% van haar loon besteed aan een op christelijke beginselen geïnspireerd ziekteverzekeringsstelsel. Van al het geld dat hieraan besteed wordt gaat meer dan de helft naar de gezondheidszorg die gebaseerd is op het ‘particuliere initiatief’, en waaruit Tineke voor een betrekking geweerd wordt. Sommigen wijten de diverse onbillijkheden aan gebrekkige ‘juridisch-technische harmonisatie’: anderen vermoeden eerder bewuste manipulatie van ‘beleidsmatige (on)coördinatie’. De geloofwaardigheid van ons bestel wordt in ieder geval aangetast.

[p. 468]

kenden uitvallen, maar het kansverschil zal altijd groter zijn dan nul en een zero-sum karakter hebben. Voor mensen die (gaan) behoren tot de zeventig procent van het aanbod op de arbeidsmarkt met een op de quartaire sector gerichte opleiding zal het dus zeer de moeite waard zijn om - evenals blijkbaar de ideologen van de verzuiling - kennis te nemen van twee klassieke boeken: de Bijbel en Machiavelli's De Prins. Met de huidige ontwikkelingen worden deze immers in toenemende mate relevant.

Verzuiling in de huidige tijd

Sinds de jaren zestig heeft er weliswaar een verandering van mentaliteit en gedrag van de bevolking plaatsgevonden welke aangeduid wordt met deconfessionalisering en ontzuiling, maar tegelijkertijd is door allerlei veranderingen en verschuivingen in maatschappij en economie het deel van het overheidsbudget dat besteed wordt aan verzuilde instellingen gigantisch toegenomen. (Onderwijs, gezondheidszorg, gezinsverzorging, bejaardenzorg, enzovoort.) Een indruk van de omvang geven de volgende cijfers. In 1979 bedroeg het budget voor Onderwijs en Wetenschappen meer dan eenentwintig miljard gulden, en drieëntachtig procent daarvan was voor het salaris van de tweehonderdvijftig tot tweehonderdzeventigduizend mensen die daar werken. Dat is veertig procent van de totale loonsom van de rijksoverheid. De ‘verzuildheidsgraad’ bedraagt ongeveer tweederde in het kleuter- en basisonderwijs en loopt enigszins terug voor het middelbaar onderwijs en nog meer voor het hogere onderwijs.

Voor volksgezondheid werd in 1979 drieeneenhalf miljard gulden uitgegeven en voor gezinsverzorging meer dan één miljard gulden, hetgeen eveneens voor het grootste gedeelte besteed werd aan personeelskosten. Zonder de overdrachtsuitgaven waarvoor sociale premies geheven worden hierbij te betrekken is het aandeel ‘specifiek welzijn’ van de rijksuitgaven gestegen tot negentien procent van het nationale inkomen in 1979.^8. Toen de uitbouw van deze voorzieningen in de jaren zestig eerst goed op gang kwam onder confessioneel-liberale kabinetten bedroeg dit aandeel slechts een fractie hiervan. Dus gemeten naar het aandeel van het nationale inkomen en het aantal arbeidsplaatsen waar het ‘eigen-identiteitscriterium’ toegepast wordt is er sindsdien eerder sprake van een toename van verzuiling dan van afname.

Dergelijke cijfers illustreren de omvang van de belangen van de verschaffers van de diensten, maar voor de rechtvaardiging van beleid is vooral de voorkeur van de consument van belang. Voor zover er nog sprake is van keuze blijkt uit onderzoek dat de ‘identiteit’ ondergeschikt is aan factoren zoals: aanwezigheid van een bepaalde opleiding en faciliteiten, ervaringen van kennissen en familie, en vooral de afstand tussen woning en instelling. Verder bleek dat van de ouders met kinderen op katholieke scholen ruim een kwart vond dat katholiek onderwijs voor zichzelf of voor hun kinderen onbelangrijk was.^9. Ondanks gestage deconfessionalisering heeft institutionele ontzuiling veel minder plaats gevonden.

Ook is er herzuiling. Naast de bovengenoemde uitbouw was vooral de oprichting in de laatste twee jaar van drie aparte scholen voor de journalistiek opvallend. Verder werd een cnv-journalistenbond opgericht en werden diverse pogingen ondernomen om conservatief-katholieke tijdschriften te publiceren. Ook is er een orthodox-protestantse universiteit in oprichting. Dit alles past uiteraard binnen het streven om, na de erosie daarvan in de jaren zestig, meer greep te krijgen op de ideologische instrumenten van sociale controle.

Volgens het cbs is het aantal onkerkelijken toegenomen van 17,2 procent in 1960 tot 33,4 in 1978 en eenenveertig procent van de bevolking is niet bij enig kerkgenootschap aangesloten.^10. Daarmee verbonden is het ongehuwd samenwonen dat volgens De Hondt in 1977

8. A.C.M. de Kok, ‘Welzijnswerk kerngegevens’, in: L. Rademakers (red.), Sociale Kaart in Nederland, deel 4, Utrecht, 1981.

9. J.A. van Kemenade, Als de smalle weegbree bloeit. Amsterdam, 1979, p. 165.

10. G. Dekker, in L. Rademaker (red.) op cit. p. 107; Rapport ‘Opnieuw God in Nederland.’ door W. Goddijn e.a., bijlage De Tijd, 12-10-'79.

[p. 469]

zo'n zeven procent was. Allemaal mensen dus die in de zero-sum hordenloop direct al uitvallen. Zij zijn niet de enigen. Ook als gevolg van de economische ontwikkelingen is er een grotere culturele en religieuze heterogeniteit ontstaan door de influx van bijvoorbeeld Turkse en Marokkaanse werknemers. De neiging tot terugtrekking binnen eigen en vertrouwde instellingen is dus niet zo verwonderlijk, vooral indien we dit vergelijken met de eerdere orthodoxe beweging, van de Kleine Luyden, en de expliciete doelstellingen van de verzuiling rond de eeuwwisseling. Daarmee werd (en wordt) bescherming aangeboden tegen beangstigende ontwikkelingen zoals de vervreemdende effecten van de opkomende industriële maatschappij: nu tegen politieke nieuwlichterij en vreemde sociaal-culturele invloeden.

Deze toenemende heterogeniteit zal een groot probleem gaan vormen voor ons verzuilde bestel. Waar opportuun voor de instelling zal een islamiet wel bijvoorbeeld in een christelijk ziekenhuis behandeld worden (waardoor hun toelage opgevoerd wordt), maar niet in een functie aangesteld kunnen worden. Voorstanders van de verzuiling huldigen de opvatting dat de besturen uitgebreide religieuze, zedelijke, en politieke selectiecriteria moeten kunnen (blijven) toepassen op het personeel (maar ook bijvoorbeeld op leerlingen).^11. Dit betekent dus dat alle kandidaten die niet voldoen aan één van de gewenste normen bij voorbaat afgewezen kunnen worden en ‘gedumpt’ worden in het openbare circuit. Veelal zal dit maatschappelijk zwakkere groepen zoals culturele minderheden betreffen. Omdat openbare instellingen meer geconcentreerd zijn in de grote steden worden probleemgevallen onevenredig afgewenteld door het particulier initiatief - een verschijnsel dat bij uitstek voorkomt in de facto gesegregeerde gemeenschappen. De toeloop van zulke etnische minderheidsgroepen in het onderwijs neemt zeer snel toe. Nu al is zo'n vijf procent van de leerlingen op lagere scholen van buitenlandse herkomst, maar in Amsterdam en Rotterdam is dat dertig procent.^12. Toch is volgens Van Kemenade: ‘Het hele bestuurssysteem erop gericht dat nieuwelingen geen kans krijgen hún scholen op levensbeschouwelijke grondslag te stichten.’^13.

Indien de hecht verankerde monopolieposities binnen het circuit van het ‘particuliere initiatief’ nu al voor zoveel weerbarstigheid zorgen, dan kunnen de gevolgen wel eens dramatisch worden wanneer de in Nederland geboren, getogen, en opgeleide Achmeds en Fatima's een betrekking zoeken. Om ze echter wel als consument, maar niet als werknemer te aanvaarden getuigt van een dubbele moraal. (We komen hierop terug bij de discussie over de Vrije Universiteit.)

11. L. van der Jagt van de Vereniging voor Openbaar Onderwijs signaleerde dat bijzondere scholen soms de identiteit van de school verzwijgen om buitenlandse kinderen op te nemen. (nrc Handelsblad 15 mei 1982).

12. Beleidsplan culturele minderheden in het onderwijs. Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen, Den Haag, 1981.

13. Geciteerd in Elseviers Weekblad, 10 april 1982, Zie ook J.A. van Kemenade (red.) Onderwijs: Bestel en beleid. Groningen, 1981. Vooral delen 6 en 1.

Patronage en cliëntelisme

Ofschoon bij voorbeeld onderwijzers altijd al belangrijk zijn geweest in de sociaal-demoratische partij, is de PvdA pas recentelijk een vertegenwoordiger van de ‘zachte sector’ geworden. Binnen deze partij is echter vooral in de laatste decennia het kader disproportioneel uit deze kringen voortgekomen (in vergelijking tot de electorale aanhang). Door zich op te werpen voor, maar ook gebruik te maken van, de mensen aan wie de sociale diensten verleend worden konden zij inspelen op de sociaal-democratische traditie om vooral door middel van sociale verzekeringen de lagere inkomensgroepen te beschermen en ook appelleren aan de gevoelens dat onrecht bestreden moet worden. Hiermee wisten zij een stempel te drukken op de interne partijcultuur en het imago van de PvdA. Met name sinds de (mislukte) doorbraak is het echter wel een universalistische partij gebleven. Daar staat tegenover - en dit is belangrijk voor een goed begrip van de teneur van onze argumentatie - dat de confessionele partijen zich altijd doelbewust gericht hebben op deelgroeperingen aan wie zij bepaalde concrete voordelen beloofden; namelijk een veelheid aan instellingen met een ‘eigen identiteit’. (Alhoewel de chu in minde-

[p. 470]

re mate.) Ook het cda is particularistisch in oriëntatie gebleven.

Tijdens de campagne van 1981 voor de Tweede Kamerverkiezingen wierpen vooral de toenmalige minister van crm, mevrouw Gardeniers, en de heer Van Agt zich op als vurige pleitbezorgers van het ‘particuliere initiatief’. Al bij de behandeling van de Kaderwet Specifiek Welzijn streefden deze bewindslieden niet alleen voor het behoud van de feitelijke voorkeursbehandeling van het ‘p.i.’, maar wilden ze dit ook als expliciet beginsel in de wet verankerd zien. Het was taktisch een slimme zet om zonder dat enige andere partij het aangeroerd had, dit onderwerp in de campagne te berde te brengen en het tegelijk weer ‘onbespreekbaar’ te verklaren. Bij zo'n gevoelige materie zou onder deze omstandigheden voor de andere partijen de enige afdoende verdediging gevonden kunnen worden in het zich vierkant opstellen achter het primaat van het particuliere initiatief, maar dat gaat zowel liberalen als socialisten te ver. Hun dilemma was echter dat zelfs een genuanceerde reactie bij velen de gedachte zou wekken: ‘waar er rook is zal ook wel vuur zijn’. Zij negeerden dus de insinuatie en hoopten dat de schade beperkt zou blijven. Het cda daarentegen had haar speciale positie als leverancier en garant van de, volledig door de staat gesubsidieerde, particularistische banen en diensten hiermee nog eens demonstratief weten te onderstrepen.

In zeker opzicht kan de verzuiling dan ook gezien worden als een netwerk van patronage en cliëntelistische verhoudingen tussen aan de ene kant politici die beslissen over de aanwending van de openbare uitgaven en aan de andere kant het voor hen uiterst belangrijke kader van top- en midden-elite en electorale achterban. In Italië noemt men dit het ‘sistema democristiano’.

Patronage komt in verschillende vormen voor in uiteenlopende politieke stelsels en door de eeuwen heen.^14. Ofschoon het in onze gedachten meestal geassocieerd is met instabiele en minder ontwikkelde sociaal-politieke systemen in plaats van met onze hoog ontwikkelde landen, is de scheidslijn in feite veel minder absoluut.

In een relatief stabiel land worden de grovere kanten van dergelijke praktijken echter bijgeslepen als resultaat van de grotere geleidelijkheid van de op- en uitbouw van de instellingen waarmee de particularistische voordelen gedistribueerd worden. Hierdoor wordt het tevens wat minder aan bepaalde personen gebonden, vindt het wat ordelijker plaats, en is het aan voorspelbaardere regels onderworpen. Het wordt dus ‘genormeerd’ en ‘geïnstitutionaliseerd’. De essentiële overeenkomst met patronage blijft echter bestaan: een verstrengeling van politieke gezagsdragers en bepaalde herkenbare maatschappelijke groeperingen waarbij een uitruil plaatsvindt van voordelen zoals macht en materiële zaken (banen, diensten, enzovoort). Zulke relaties typeren het politieke bedrijf in ‘one-party dominant’ systemen. Dat zijn landen waarin voor een lange tijd één partij onafgebroken regeringsdeelnemer is geweest, met als voornaamste voorbeelden Israël tussen 1948 en 1973, Italië, en Japan.^15.

14. S.N. Eisenstadt en R. Lemarchand, Political Clientelism, Patronage and Development. London. 1981.

15. Zie bij voorbeeld: Ilja Scholten, ‘De invloed van sociale structuur op economische prestaties: een vergelijking van Japan en Nederland tijdens de geleide loonpolitiek.’ Stencil. Ingekort verschenen in nrc Handelsblad, 14 en 15 april 1981. Dit is een soort ‘supply-syde’-analyse waarin benadrukt wordt dat, naast arbeids- en kapitaalgoederen, ook vormen van beheersing op het gebied van politiek en maatschappij belangrijke factoren zijn bij de concurrerende produktie van goederen en diensten.

Verzuild hoger onderwijs

De particularistische bevoordeling wordt onderbouwd met het argument dat rechtvaardige en gerechtvaardigde criteria toegepast worden. De aangevoerde principiële standpunten kunnen echter ook misbruikt worden om een groter aantal arbeidsplaatsen te reserveren voor eigen volgelingen en ook kunnen oneigenlijke verdeelsleutels toegepast worden bij de toebedeling van financiële middelen. Een illustratie daarvan is de situatie aan de Vrije Universiteit (inclusief het vu-Ziekenhuis).

Van de studenten aldaar is slechts een kleine minderheid van protestant-christelijke huize en volgens een empirische studie over hun eigen politieke, seksuele, en religieuze overtuiging en gedrag zegt zelfs zo'n ‘herkomst’ nog

[p. 471]

niet veel.^16. Niettemin sluit deze volledig door de staat gesubsidieerde instelling stafleden die de evangelische doelstelling niet kunnen onderschrijven uit van een aanstelling. (Behalve indien opportuun voor de Vrije Universiteit want dan kan aan niet-christenen ‘dispensatie’ verleend worden.) Elders wordt bij het afsluiten van een arbeidsovereenkomst niet bij voorbaat getwijfeld aan de goede trouw van de kandidaat om naar beste kunnen de functie te vervullen en veranderingen op geen andere wijze dan door overreding plaats te willen laten vinden. Zo'n dispensatie kan daarom opgevat worden als een verklaring dat de persoon betrouwbaar geacht wordt ondanks het niet voldoen aan de gewenste hoge christelijke normen. Dat is krenkend. Deze symbolische ‘rites de passage’ benadrukken echter het verschil tussen ‘wij en zij’, en deze functie is volgens Hannah Arendt erg belangrijk voor het bevorderen van de psychologische cohesie en mystiek van totale bewegingen.^17.

De vraag werpt zich op of deze inteelt van wetenschappers wellicht invloed heeft op de professionele kwaliteit en houding tegenover ‘andere’ mensen?

In sommige multiculturele landen mogen geen volkstellingen gehouden worden om afwijkingen van een bepaalde norm waarop de status quo gebaseerd is niet aan het licht te brengen; in Nederland mag geen steen geworpen worden in de vijvertjes waarin de subculturele elites zich plegen te spiegelen aan hun eigen voortreffelijkheid. Eigen superioriteit op uiteenlopende gebieden werd hier meestal als vaststaand uitgangspunt geponeerd; zelden als vraagstelling. Dit subculturele chauvinisme (als psychologisch trekje veelal ook gesublimeerd tot ons nationale niveau) houdt verband met het beginsel van het ‘particuliere initiatief’. Gezag over deze instellingen werd daarmee buiten de competentie van politiek verantwoordelijke organen gehouden. Voorkomen moest worden dat zulke ‘volkssouvereine’ organen het recht op toezicht zouden krijgen want dan zou tevens de op religieuze gronden gebaseerde ideologische rechtvaardiging van de interne gezagsstructuren aangetast worden. (Bovendien zou zulk gezag uiteraard ook ondergraven worden indien daarmee wellicht een kwalitatief falend beleid aan het licht zou komen.)

De rechtspersoon van vereniging of stichting heeft een grote voorkeur binnen de zuilen, maar in de woorden van de Haagse officier van justitie H.A. Holthuis: ‘zoals de zaken er nu bijstaan ontbreekt in feite iedere controle op het doen en laten van stichtingsbesturen.’^18. Professor Vervoort merkte op dat er in ons land een taboe bestaat op onderzoek naar de kwaliteit van wetenschappelijke opleidingen.^19. (Nederland kent ook geen toetsen zoals de Graduate Record Examinations of andere indicatoren waarmee elders universiteiten onderling vergeleken kunnen worden.) Er bestaat dus weinig empirische informatie, maar een berekening van de ‘economen-topdertig’ in Nederland, gebaseerd op geciteerde publikaties, valt niet gunstig uit voor de Vrije Universiteit. Dit komt overeen met informele navraag over de reputatie van de sociale wetenschappen.^20. Dat bij de verdeling van de gelden kwaliteit blijkbaar een ondergeschikt criterium is hoeft geen verwondering te wekken aangezien voor de zuilen het aangebodene zelf veelal niet het belangrijkste was. Veelal werden en worden de instellingen vooral opgericht om als bind- en afweermiddel te dienen. Bovendien is het in een indoctrinatieproces zeer effectief om vrijwel alle contacten van de doorsnee-volgelingen met mensen die een positie met een hoge status bekleden te laten lopen via een eigen kader. Opponenten worden daarbij impliciet gestigmatiseerd.

Wat betreft de vraag omtrent de houding tegenover ‘andere’ mensen is het zo dat, ook in recente tijden, helaas diverse voorbeelden van antisemitische en racistische vooroordelen en vooroordelen ten aanzien van seksuele geaardheid die christelijke hoogleraren en voormalige studenten er op nahouden te documenteren zijn. De verzuiling doorstaat hierdoor

16. Interessante gegevens hierover in het Rapport van het Vormingscentrum van de vu, samensteller A. Luiten, 1980. De indruk dat ex-religieuze studenten ‘doorslaan’ op deze gebieden (in vergelijking met niet-christelijk opgevoede medestudenten) wordt hier empirisch ondersteund.

17. H. Arendt, The Origins of Totalitarianism, New York, 1951, p. 371-384.

18. nrc Handelsblad, 18 dec. 1981. Zaak G.H.L. Zeegers. (Auteur van het bekende onderzoek God in Nederland. Amsterdam 1967.)

19. C.E. Vervoort in L. Rademakers (e.a.), Sociologie in Nederland. Deventer, 1979.

20. J.J. van Duijn, esb, 18 nov. 1981. p. 1145. De subjectieve beoordeling laat uiteraard ruimte voor veel persoonlijke maatstaven. Zo merkte de ex-gereformeerde econoom J.M. den Uyl op dat de Vrije Universiteit zich wel kan meten met iedere andere universiteit, alleen: ‘Driekwart van hun intellectuele energie besteden ze aan de afrekening met het verleden, en maar een klein stukje van hun intellect is vrij voor het werkelijke nieuwe’. Geciteerd in: M. van Amerongen en I. Cornelissen, Tegen de Revolutie: Het Evangelie!, Amsterdam, 1972, p. 149.
Relevant is om de probleemstelling te verbreden: beinvloedt de verzuiling de kwaliteit van het wetenschappelijke bestel en van onze samenleving? Aan een klein land worden al natuurlijke beperkingen opgelegd. Elders kunnen de studenten kiezen uit veel meer universiteiten en tevens hun opleiding in etappes afleggen. Elk van deze drie tot vijf etappes leidt tot een diploma en de examens kunnen aan verschillende universiteiten afgelegd worden. Terwijl hier zelfs de docenten soms nog nooit buiten hun eigen universiteit zijn geweest, wordt zo'n blikverruimende opleiding elders terecht zeer gewenst geacht. Bovendien behoeven dan de studenten en stafleden veel minder onder de intellectuele curatele van één bepaalde faculteit of docent(en) te werken, en is er minder last van de veelal daarmee verbonden impliciete verplichting om één bepaalde wetenschappelijke ‘school’ te dienen. Dus niet alleen de intellectuele vrijheid van het individu en van de samenleving wordt bevorderd, maar door de wetenschappelijke pluriformiteit en competitie die ontstaat binnen en tussen instellingen wordt waarschijnlijk ook de kwaliteit positief beïnvloed. (De twee-fasenstructuur zou hieraan kunnen bijdragen, maar ook tot grotere verstarring leiden. Dit soort vragen zijn in het debat nauwelijks naar voren gekomen.)

[p. 472]

niet de experimentele toets omdat immers niet uitgegaan wordt van een nul-hypothese (geen verband tussen ‘eigen identiteit’ en morele vorming) maar van de hypothese dat er een direct en positief verband zou zijn met zeer hoogstaande morele waarden.

Het is een vreemde zaak dat personen die bijvoorbeeld actief racisme of antisemitisme bestreden hebben al bij voorbaat als ongeschikte kandidaten beschouwd worden indien zij zich niet met het christelijke etiket willen of kunnen tooien. Tergend is dat zij achtergesteld kunnen worden bij personen die in deze strijd wellicht hun tegenstanders waren. Lieden dus die zich dan weliswaar christelijk noemen, maar met de wind van de opportuniteit meegedraaid zijn. Het is in dit licht aardig dat de Academische Raad op 28 december jongstleden de minister heeft geadviseerd om één van de twee buitengewone leerstoelen ‘Culturele Minderheden’ te vestigen aan de Vrije Universiteit. Wellicht zal de hoogleraar ‘dispensatie’ moeten aanvragen.^21.

21. Wellicht zal het een geschikte post worden gevonden voor de staatssecretaris voor Culturele Minderheden, Van Leijenhorst. Tijdens zijn redactie van Wapenveld van de Vereniging van Academici op Gereformeerde Grondslag werden immers diverse, weinig verheffende, artikelen gepubliceerd over gewenste raciale verhoudingen. Ondermeer geschreven door zijn (en Van Hulsts) politieke ‘bloedgroepgenoot’ Van Dijk (nu minister van ontwikkelingssamenwerking).

Politieke meningsvrijheid

In de literatuur over de ‘pacificatiepolitiek’^22. wordt de subsidiëring van zuilinstellingen positief gewaardeerd als een technische en pragmatische oplossing van een ideologisch en moreel probleem. Dat is waar, maar neemt niet weg dat sommige problemen alleen zijn verschoven, andere onnodig geïntensiveerd, en dat we geconfronteerd blijven met normatieve problemen - alleen worden de belangen van anderen en andere belangen daarbij geschaad. Volgens Van Kemenade: ‘De vrijheid van onderwijs is verworden tot de vrijheid voor de zuilen hun onderwijsmonopolies te handhaven en uit te breiden.’^23.

Tevens worden deze monopolies gebruikt om onder meer bepaalde ideologieën te bestendigen. Hoe ver men daarbij bereid is te gaan met het inperken van vrijheid en het bevorderen van conformiteit blijkt wel uit de ideeën over aanvaardbare gronden van ontslag van docenten. Dit kan geïllustreerd worden met de opvattingen van twee ideologen die in confessionele kringen groot gezag hebben, namelijk de al in de dialoog genoemde hoogleraren Verkuyl en Van Hulst.

In de publikatie Er zijn grenzen van de Unie School en Evangelie, geschreven ter rechtvaardiging van ontslag op politieke gronden (in casu van een docent in Katwijk), stelt Verkuyl dat leerkrachten ook politiek gewogen moeten worden omdat ze: ‘(de eigen en andere) ideologische bewegingen (moeten kunnen) beoordelen en toetsen aan de beloften en eisen van die God, die zich in Jezus Christus openbaart en die door zijn kruis en opstanding de wettige Eigenaar van mensenlevens is om die te bevrijden tot deelgenootschap aan zijn Koninkrijk. Daartoe is nodig dat leerkrachten discipelen van Jezus zijn; dat ze radicaal horig zijn, niet aan de linkse of rechtse ideologieën, maar aan Hem en dat ze met woord en daad, door voorbeeld en levenswandel de liefde van God in Jezus Christus vertolken en de liefde tot God en de naaste, die de grondwet van het Messiaanse Rijk is, aanbevelen en aanmoedigen. Daarom gaat het in dit Cahier.’^24.

Deze richtlijnen voor het personeelsbeleid zijn zo vaag dat het zeer grote interpretatievrijheid verschaft aan de besturen en de rechteloosheid van (aanstaande) docenten in de hand werkt. Dat neemt niet weg dat Verkuyl de betrokkenen wilde aansporen tot een oprechte worsteling met hun overtuiging. Zo'n worsteling hoeft hier niet uitgevoerd te worden omdat de problematiek benaderd kan worden vanuit een historisch perspectief. In christelijke kringen is namelijk binnen een tijdsbestek van slechts één generatie op veel maatschappelijke en politiek relevante punten een geheel andere interpretatie ontwikkeld over bij voorbeeld de houding die volgelingen behoren aan te nemen tegenover onder meer mensen van een ander ras of religie. Deze nieuwe inzichten zijn echter gestoeld op precies diezelfde bijbel en zonder dat er fundamentele nieuwe gegevens beschikbaar zijn geko-

22. Zie noot 2.

23. Zie noot 13.

24. J. Verkuyl, ‘Weerwoord’ in Bulletin, nov. 1979. op cit. Dit citaat van zijn argument van Er zijn grenzen. Amsterdam, 1979.

[p. 473]

men die herziening onvermijdelijk maakte.

Zulke, veelal drastische verschuivingen zijn er te over. Zoals de verwerping van het antisemitisme dat uiteraard door de kerken voor eeuwen op bijbelse gronden gerechtvaardigd werd.^25. Het afzien van het streven naar een tamelijk autoritaire en bovenal corporatieve staat en economie. (Of nu althans te pleiten voor een meer gematigde vorm daarvan en eerder pragmatische argumenten te gebruiken dan een bijbelse sociale leer.^26. De grondige herziening van hun politieke interpretaties van de christelijke beginselen - zonder overigens van partij te veranderen - door voorlieden zoals Berghuis of Bruins Slot. Of: in plaats van georganiseerd wederzijds wantrouwen juist de fusering van religieuze politieke stromingen tot belangrijkste doelstelling te verheffen.

Wat zijn de implicaties van dergelijke ontwikkelingen? Houdt dit in dat men om een aanstelling te verkrijgen de interpretaties moet ondersteunen van de op dat moment prevalerende meerderheid of machtsconstellatie? Wat zou er moeten gebeuren met reeds aangesteld personeel? Zouden die eigenlijk ‘gekeurd’ moeten worden, en zo nodig ‘heropgevoed’ worden op straffe van ontslag? Hoe relevant, en zeker niet gechargeerd, deze vragen zijn blijkt uit professor Verkuyls stelling dat er politiek afgebakende grenzen moeten zijn. Fundamenteel is daarbij dat hij het niet relevant acht wat de persoonlijke interpretatie van de politieke richting is, maar welke interpretatie de zelfbenoemde autoriteiten binnen zijn religieuze kringen daaraan wensen te geven. (Voor de juiste antwoorden moet men dan waarschijnlijk zijn De kernbegrippen van het marxisme-leninisme raadplegen.^27.)

Verkuyls nadruk lag vooral op het begaan van concrete en aantoonbare ‘misstappen’. Professor J.W. van Hulst daarentegen omzeilde het onderhavige probleem van cpn-lidmaatschap als reden voor ontslag omdat dit voor hem als fractievoorzitter van het cda van de Eerste Kamer uiteraard een netelige zaak vormde. Hij wilde echter verder gaan dan concrete misstappen, want voor hem was de ‘innerlijke gezindheid volstrekt doorslaggevend.^28. Hij nam toevlucht tot een opzettelijk extreem illustratief voorbeeld. Daarom was het ironisch dat hij daarmee een positief ontslagadvies gaf over een docent in een zaak die zich enkele maanden later aan de Vrije Universiteit afspeelde. De Nationale Centrum Partij welke mede opgericht was door Dr. Henry Brookman voldeed immers precies aan het profiel dat hij beschreef; namelijk racistisch, autoritair, antisemitisch, enzovoort. Volgens Van Hulst mag iemand met zulke opvattingen - dus niet noodzakelijk op grond van gedrag maar enkel op grond van denkbeelden - noch op een christelijke noch op een openbare school in enige positie gehandhaafd worden. ‘Hij moet er onmiddellijk uit: tenzij hij zich bekeert.’ (Wel vervolgde hij met de erkenning: ‘juridisch gezien zal het uiterst moeilijk zijn, om een rechtsgrond voor ontslag te vinden, indien hij tenminste een vaste aanstelling heeft.’)

Zo'n uitspraak over op staande voet verwijdering klinkt misschien ethisch en prijzenswaardig; maar is dat eigenlijk wel zo? Om zich bij voorbaat tegen kritiek te immuniseren voerde Van der Hulst eerst dit voorbeeld van rechts extremisme op, waarbij hij wel expliciet vermeldde dat dit als een hypothetisch geval beschouwd moest worden. Daarna volgden er meer concrete voorbeelden over ‘De bedreiging van onze christelijke scholen van binnen uit...’ Hij stelt: ‘Maar er lopen tegenwoordig bij het christelijk onderwijs nogal wat lieden rond, die zich geroepen voelen een hyperlinks denken aan de jeugd op te dringen...’ Zo zouden er leraren zijn die de Baader-Meinhofgroep verheerlijken en docenten die het als hun taak zien ‘de jeugd op te zetten tegen de ouders, als die ouders zich enige luxe kunnen permitteren’. Er zou dan ook ‘een zichtbare dreiging (zijn) van die veel grotere groep, die natuurlijk nergens lid van is, maar die wel een vergiftigingsproces ten aanzien van de jeugd

25. H. Jansen, Christelijke theologie na Auschwitz. Den Haag, 1982.

26. Ilja Scholten, ‘Neocorporatisme en openbaar bestuur: institutionele sclerose en dwang’, in: Beleid en Maatschappij, apsa, New York, 1981

27. J. Verkuyl, Kampen, 1982.

28. J.W. van Hulst, ‘Waar liggen de grenzen?’, Bulletin, 1979, op cit.

[p. 474]

op gang zet, waarvan de gevolgen niet zijn te overzien.’ Op grond hiervan zullen er dus mensen zijn ‘die vanwege hun politiek inzicht onder geen beding in onze scholen thuis horen. Conclusie: het formele lidmaatschap van een extreem politieke partij mag stellig niet het enige criterium zijn voor het al dan niet handhaven van een docent.’

Onze conclusie is echter dat met zo'n vage en ruime opstelling de rechteloosheid van de (aanstaande) docenten en interpretatievrijheid van de besturen nog eens extra vergroot wordt. Verder verraden dergelijke uitspraken waarbij met sancties zoals onmiddellijk ontslag gedreigd wordt juist een totalitaire denktrant. Het typerende daarvan is immers dat getracht wordt om de opvattingen van mensen te veranderen of te behouden met behulp van zware en ingrijpende dwangmiddelen.

Zonder in te gaan op de kwestie Brookman, waarbij de grens tussen reactionaire gedachten en discriminatoir gedrag moeilijk meer te trekken was, wil ik toch dit stellen. Het valt moeilijk met democratische beginselen te verenigen dat, indien er geen enkele sprake is van het overschrijden van wettelijke grenzen, de beroepsuitoefening van mensen in gevaar komt op grond van hun politieke denkbeelden of activiteiten. (Om misverstanden te voorkomen wil ik wel benadrukken dat de mogelijkheden om zich actief discriminatoir te kunnen gedragen wel zoveel mogelijk ingeperkt moet worden.^29.) Daar komt bij dat aangezien zulke overtuigingen niet even als oude ‘plunje’ uitgetrokken kunnen worden, het waarschijnlijker is dat de ‘bekering’ waarvan Van Hulst sprak op z'n best gradueel plaats zal vinden. Een plotselinge bekering daarentegen suggereert dat we eerder te doen hebben met of een instabiel persoon, of - en dat is waarschijnlijker - dat er vooral uiterlijke aanpassing plaatsvindt.^30. Het nut daarvan is erg twijfelachtig. Het zou voedsel kunnen verschaffen aan de wortels van reactionaire ontwikkelingen door de grote persoonlijke rancunegevoelens die ontstaan indien de pose vooral voortkomt uit angst voor volledige uitsluiting van beroepsuitoefening en levenslange stigmatisering. Om het even welke politieke richting bestreden wordt zal het bovendien bevorderen dat mensen niet meer voor afwijkende meningen durven uitkomen. Men weet immers dat de beoordelaars zuiver subjectief te werk kunnen gaan indien, zoals Van Hulst benadrukte, de gevolgen van het vergiftigingsproces zelfs niet te overzien hoeven te zijn. Dit ontlast deze ‘rechters’ daarmee immers van bewijsplicht.

Uiteraard zijn we in feite wel degelijk op de hoogte met de algemene politieke richting die men poogt te bevorderen. Tekenend was dat in de over deze materie belegde vergadering van de Unie School en Evangelie niet alleen psp-leden maar ook niet-partij-gebonden activisten zoals ‘Christenen voor het socialisme’ al gauw gezien werden als mogelijke kandidaten voor ontslag.^31. Diverse deelnemers zaten blijkbaar te popelen om een ‘principiële rechtvaardiging te verkrijgen waarmee politiek ongewenste personen gewipt zouden kunnen worden. We zijn ook bekend met de eerdere zuiveringen binnen deze kringen. H. Berkhof stelde dan ook zeer terecht: ‘Het christelijke onderwijs heeft sinds de strijd over de vooroorlogse cdu en het ontslag van Fedde Schurer, te veel boter op zijn hoofd om eenzijdige maatregelen te treffen tegen die belijdende leerkrachten die andere politieke consequenties trekken.’^32.

Het is wel erg onwaarschijnlijk dat het politiek gemotiveerde ontslag door protestantchristelijke schoolbesturen in Katwijk en Zwolle en door onder meer een katholiek schoolbestuur in Tilburg de enige gevallen zijn geweest. Vooral in deze moeilijke economische tijden zullen vele anderen met stille trom zijn vertrokken om nog grotere problemen te voorkomen, of zwijgen over hun politieke meningen. Een krimpende arbeidsmarkt verschaft een grotere gelegenheid om een op orthodoxie en conservatisme gericht beleid door te voeren. Dit is vooral waarschijnlijk omdat in alle ideologische groeperingen de

29. In Nederland kon racistisch gedrag tot voor kort vrijwel niet wettelijk bestreden worden. Sinds maart 1980 is er een verscherping van de discriminatiebepaling Artikel 429 quater Wetboek van Strafrecht gekomen. Vanaf 29 juni 1981 is er een nieuw Art. 429 van kracht geworden waarbij ook zogenoemde ‘niet-jood-verklaringen’ strafbaar zijn. Tevens is op advies van minderheidsgroepen ook het besluit zedelijk gedrag Drank- en Horecawet verscherpt om hiermee racisme te kunnen bestrijden. Uiteraard is de scheidslijn tussen discriminatoire ideeën en discriminerend gedrag soms moeilijk precies aan te geven en ook de wet kan niet precies afgebakend worden. Trouwens de scheidslijn tussen verdwaalde ‘oprechten’, zelotische fanatiekelingen van allerlei slag, en gewone rotzakken is ook niet al te duidelijk. Daarom is het beter te weten waar en hoeveel het er zijn en wat hen beweegt om zich zo te gedragen, dan ze onder de oppervlakte te drijven.

30. Brookmans ppr-nominatie (als opvolger van Roel van Duyn) dateert van enige jaren terug. Prof. J. van Putten schreef eind 1980 in het vu-blad Ad Valvas: ‘De Centrumpartij, haar propagandisten en aanhangers horen aan onze universiteit niet thuis.’ In januari 1981 trachtten een groep studenten en medewerkers de verspreiding van Ad Valvas met een weerwoord van Brookman te verhinderen. De zaak was al eerder de ‘laatste druppel’ die de Britse hoogleraar van de vakgroep deed besluiten zijn ontslag in te dienen. Rutwick verwierp Brookmans opvattingen maar zei geschokt te zijn door de veronachtzaming van beginselen van academische vrijheid in hogere bestuursniveaus van de Vrije Universiteit (Ad Valvas, 27 juni 1980). Voor iemand die ooit zelf verwijderd is uit een universiteit (om artikelen die door rechtse christenen beschouwd werden als ondermijnend, links-humanitair), is een gevoel van huiver tegenover dit soort activiteiten moeilijk te onderdrukken. Zie: ‘Ilja Not Allowed Here’. Collegian, december 13, 1967. Indianapolis.

31. Verslag van de vergadering in Trouw, 17 sept. 1979.

32. H. Berkhof, in Bulletin 1979. op cit.

[p. 475]

midden-elites (kader) typisch ‘gepassioneerde minderheden’ karakteristieken vertonen zoals groter zelotisme dan zowel topelite als achterban. Het aantal en de hoogte van de op de baan uitgezette horden kan dus opgevoerd worden. Vast staat dat dan het gezag van zulke schoolbesturen in toenemende mate gebaseerd zal zijn op angst: dat is strijdig met alle democratische maatstaven en menselijk fatsoen.

Vorming binnen ‘totale’ structuren

Het spreekt vanzelf dat groeperingen met een totale levensovertuiging (ideologie), onderling grondig verschillen in de concrete nagestreefde doelen en de meer of minder hardhandige wijze waarop zij trachten hun doel te bereiken. Zo is er uiteraard een verschil tussen het (oneigenlijk) gebruik maken van wetten om te proberen de mensen met financiële sancties te bewegen volgens bepaalde (christelijke) normen hun leven in te richten, en het in het gevang gooien van de overtreders van bepaalde normen. Zo maakt het ook verschil uit of een cultureel-religieuze groep met sociale sancties zoals bloedwraak probeert om liefdesverhoudingen tussen eigen en andere mensen te voorkomen, ofdergelijke zedeloosheid ‘slechts’ straft met verstoting en sociale isolering. (De verschillen zeggen echter nog niets over de effectiviteit van de middelen of de intensiteit waarmee deze door de slachtoffers ervaren worden.) Ondanks deze variaties is een karakteristieke overeenkomst van totale bewegingen de wens om de waardenpatronen, gedachten, en het gedrag van de volgelingen te domineren.

Dat gebeurt onder meer door alles vanuit één bepaalde zienswijze te belichten en de doorsnee-volgelingen enkel aan de vergiftigende werking van alternatieve ideeën en ideologieën ‘bloot te stellen’ na filtering door eigen interpretatoren en binnen een gesloten net van eigen instellingen. (Waarmee dus tevens secondaire controle op het eigen kader plaats kan vinden.) De rechtvaardiging van zo'n totale structuur werd verwoord door Abraham Kuyper in zijn rede bij de inwijding van de Vrije Universiteit in 1880: ‘Geen duimbreed is er op heel 't erf van ons menselijk leven, waarvan Christus, die ons aller Soevereign is, niet roept: “Mijn.”’^33. Als abstract principe kan men daar wellicht nog vrede mee hebben, maar het blijkt dat de implementatie daarvan moeilijkheden oplevert. Volgens Gino Germani, een van de voornaamste onderzoekers van vorming binnen totale bewegingen, ‘is soms het resultaat van zo'n “totaal” klimaat dat het lijkt alsof het “normaal” is terwijl het op de buitenstaander afkomt als een waandenkbeeld of krankzinnigheid.’^34. Was het toevallig dat juist de (uiterst racistische) vu-professor Waterink zich liet beïnvloeden door Kuyper bij het construeren van zijn totalistische pedagogisch-didactische denkbeelden gebaseerd op ‘ordeningen Gods voor het leven’ en deze poneerde als vaststaande regels? Waarschijnlijk niet.^35.

Het spreekt vanzelf dat groeperingen die er absoluut van overtuigd zijn de waarheid te bezitten - ja, soms zelfs denken Het gekozen volk te zijn, of ‘onfeilbare’ leiders te hebben - met zo'n ‘totalisme’ geen enkel probleem hebben. Voor hen bestaat er geen onzekerheid waarmee rekening gehouden hoeft te worden - ja, is er min of meer een afkeer van twijfels. Deze zaak ligt anders voor mensen zonder geloof of voor diegenen wier geloof bescheidener pretenties heeft. Zij zijn vooral aangewezen op individuele beoordelingscapaciteiten. Zij zijn ook eerder geneigd de vraag in overweging te nemen of zo'n totale structuur niet het intellectuele onderscheidingsvermogen van de volgelingen verzwakt, en het wellicht juist wel ontwikkeld wordt door mensen, in vrijheid, aan contrasterende zienswijzen en verdedigers daarvan bloot te stellen. Deze complexe vraag kan hier uiteraard niet beantwoord worden. (Ofschoon er wel aanwijzingen voor zijn).^36. Wel is het zo dat zij die zo'n grote nadruk leggen op de gewenstheid van zo groot mogelijke vormende inkapseling daarbij impliciet (en soms expliciet) ontkennen dat mensen deze

33. Geciteerd in J.C.H. Blom, Verzuiling in Nederland 1850-1925, Amsterdam, 1981, p. 25.

34. G. Germani, Authoritarianism, Fascism, and National Populism. New Brunswick, N.J., 1978, p. 8.

35. J. Hordijk, ‘Christelijk onderwijs in de strijd om een eigen gezicht’, in: T.M. Gilhuis (red.) In het Honderdste Jaar-Gedenkboek Stichting Unie School en Evangelie 1879-1979. Kampen, 1979. Racistische uitspraken geciteerd in J. Rogier, De Geschiedschrijver des Rijks. Nijmegen, 1979, p. 313.

36. Zie bijvoorbeeld, Else Frenkel-Brunswik, ‘Environmental controls and the impoverishment of thought’, in: C.J. Friedrich (ed.), Totalitarianism. Cambridge, 1954. Of het citaat van Gino Germani op cit. Frappant is ook hoe snel een omslag in houdingen kan plaats vinden in ‘totalistisch’ gestructureerde samenlevingen. Vergelijk Nederland in de jaren zestig en de ‘quiet revolution’ in het katholieke Quebec. Voorheen zeer conservatieve organisaties zijn nu veelal de meest linkse organisaties in Canada. Zie studies door onder anderen Maurice Pinard. Zie ook noot 16.

[p. 476]

vermogens hebben of kunnen ontwikkelen. In plaats daarvan veronderstellen ze dat de simpele geesten in verwarring zullen raken of slechte keuzes zullen maken. ‘Eén rotte appel bederft de hele mand’ wordt dan wel gezegd. Het punt is juist dat mensen geen appelen zijn, maar zelf moeten kiezen welke appelen ze willen consumeren. Juist door ze er in te laten bijten zullen ze wel merken of zo'n appel rot is, en daardoor hopelijk ook de smaak van goede appelen des te meer kunnen waarderen. Het alternatief van ‘totale’ indoctrinatie is daarentegen wel zeer onappetijtelijk.

Conclusie

Het is een bekend gegeven dat door de stagnerende economie op velerlei beleidsterreinen, maar vooral met betrekking tot voorzieningen van de welvaartsstaat, allerlei principiële keuzes gemaakt moeten worden. Deze konden voorheen ontlopen worden doordat het mogelijk was (pragmatische) oplossingen te financieren met behulp van de extra te verdelen economische groei. Dat is de luxe van de nonzero-sum game.

Verrassender is dat juist de inrichting van het systeem van welzijnsvoorzieningen - namelijk op levensbeschouwelijke grondslag - waarvan vrij algemeen aangenomen wordt dat dit beleid bij uitstek principiëel rechtvaardig is, in de praktijk zeer discriminerende effecten blijkt op te leveren als gevolg van de stagnerende economie. Dat is de problematiek van de zerosum verdeling dat zich vooral manifesteert door het scheppen van ongelijke kansen op de, nu zeer omvangrijke, arbeidsmarkt in deze sectoren.

Verder is als gevolg van de volledige subsidiëring door de overheid het bestaande bestel ongevoelig voor prikkelingen tot kostenbeheersing, terwijl er toch nauwelijks enig democratisch toezicht uitgeoefend kan worden op het handelen van de particuliere besturen. Het combineert op die manier de minst goede eigenschappen van overheidsdiensten en privé-ondernemingen. Bovendien zijn er ook neigingen in het particuliere circuit welke enige overeenkomst vertonen met de nadelen die meestal geassocieerd worden met beroepsuitoefening in totalitaire staatssystemen, namelijk dat ideologische loyaliteit en zelotisme tegenover andersdenkenden belangrijkere criteria zijn dan bekwaamheid en institutionele kwaliteit. Ergens is dat wellicht ironisch, aangezien de legitimerende begrippen van het ‘particuliere initiatief’ (zoals de soevereiniteitin-eigen-kring en het susidiariteitsbeginsel) juist gericht waren tegen de ‘verderfelijke’ ideologische invloeden van een overheersende staat. Helemaal vreemd is het niet indien bedacht wordt dat juist in homogene landen waar zaken op gebieden zoals onderwijs en moraliteit geheel in handen van de kerk zijn, de levensbeschouwelijke en gedragsvrijheid van minderheden aan grote beperkingen onderworpen is. (Bij voorbeeld in Ierland en Spanje.)

De vraag of in ons land bewust gekozen is voor de discriminatie, of dat het hierbij onvoorziene neveneffecten van het systeem betreffen, is minder relevant dan de noodzaak om oplossingen te zoeken die passen bij de concrete veranderingen in de samenleving en de huidige opvattingen met betrekking tot beginselen van rechtvaardigheid en democratie. Indien echter een bepaald overheidsbeleid deze beginselen ernstig ondermijnt, maar toch bij voorbaat bij afwegingsprocessen en eventuele herziening uitgesloten worden dan kan dat niet als een achtenswaardig principe beschouwd worden maar is het een verwerpelijk dogma.^37.

37. Onmiddellijk na het besluit van de Algemene bond van onderwijzend personeel (abop: 42.000 leden) om het streven naar ontzuild onderwijs op te nemen in zijn beginselprogramma, hebben de Katholieke onderwijsvakorganisatie (kov: 46.000 leden) en de protestants-christelijke onderwijsvakorganisatie (pco: 30.000 leden) de samenwerking in de Nederlandse federatie van onderwijsgevenden (nfv) verbroken, respectievelijk opgeschort. Zij waren bovendien zeer gebelgd dat de abop de ‘closed-shop’ praktijken wilde doorbreken door ook op confessionele scholen leden te willen werven. (nrc Handelsblad; 8 april 1982).