De Gids. Jaargang 145

[p. 47]

Maria Bogucka
Amsterdam en de Oostzeelanden in de eerste helft van de zeventiende eeuw

De zestiende en zeventiende eeuw worden door historici vaak gekenschetst als ‘het tijdperk van de Oostzeehandel’. De grote geografische ontdekkingen aan het eind van de vijftiende eeuw brachten verandering in het netwerk van de voornaamste transportroutes. De oude middeleeuwse handelscentra raakten in verval en er ontwikkelden zich snel nieuwe - waaronder Amsterdam en de Oostzeehavens, als gevolg van de grote verschuiving in de wereldhandel van de Middellandse Zee naar de Atlantische Oceaan en de Oostzee. Deze veranderingen stonden in verband met de buitengewoon snelle bevolkingsgroei in het zestiende-eeuwse Europa^1., maar ook met de nieuwe vormen van internationale handel; de kleinschalige handel van de middeleeuwen, voornamelijk in luxe-goederen, maakte in de Nieuwe Tijd plaats voor handel op grote schaal in eerste levensbehoeften, vooral graan en ruwe grondstoffen. Vandaar dat veel landen afhankelijk waren van de produkten uit verre landstreken en van een geregeld scheepsvervoer; regelmatige scheepsverbindingen en vervoersmogelijkheden werden een onmisbare bestaansvoorwaarde voor veel landstreken die bij de internationale handel betrokken raakten.^2.

Tijdgenoten waren zich hiervan terdege bewust. Reeds in de zestiende eeuw werd de Oostzeehandel in de Nederlanden beschreven als ‘moederhandel’.^3. Politici ten tijde van de eeuwwisseling zeiden vaak dat juist deze handel de gewapende opstand van de Hollandse gewesten en het latere ontstaan van de onafhankelijke Republiek der Verenigde Nederlanden had mogelijk gemaakt. Benito Nuñez, een Spaans agent die in 1587 een bezoek bracht aan Polen, berichtte aan de landvoogd der Nederlanden, de hertog van Parma, dat de opstandige gewesten Holland en Zeeland zich zonder de bevoorrading uit Polen (met graan en hout voor de scheepsbouw) spoedig zouden moeten overgeven.^4. Hertog Francisco de Mendoza, die in 1597 naar Polen kwam als afgezant van koning Filips ii van Spanje, gaf in zijn rapport veel ruimte aan het belang van de Oostzeehandel. Hij stelde dat de handelsbanden tussen Polen en de Nederlanden zo sterk waren dat de twee landen het zonder elkaar nauwelijks zouden kunnen bolwerken.^5. Hij schreef dat Amsterdam aan Polen verschillende luxe-goederen en koloniale waren leverde; de Polen van hun kant exporteerden graan, dat in Amsterdam werd geconsumeerd of met flinke winst doorverkocht aan andere steden of landen. Polen, zo vervolgde hij, leverde de Nederlanden strategisch belangrijke grondstoffen zoals hout voor de scheepsbouw, teer en touw, zonder welke de Hollandse vloot niet kon worden uitgebreid. Deze wederzijdse handel was volgens Mendoza noodzakelijk, omdat noch Polen, noch de Nederlanden zonder deze handel onafhankelijk konden blijven. Deze mening werd gedeeld door andere Spaanse diplomaten, en werd ook in het begin van de zeventiende eeuw veel gehoord.^6.

Het Baltische gebied exporteerde naar Am-

1. Men vermoedt dat het bevolkingscijfer in sommige landen in de loop van de zestiende eeuw bijna verdubbeld is. Voor cijfers en een uitvoerige bibliografie over dit onderwerp: zie verzamelwerk Raum und Bevölkerung in der Weltgeschichte, vol. 11, Würzburg 1956.

2. Zie M. Bogucka, ‘North European Commerce as a Solution to Resource Shortage in the Sixteenth-Eighteenth Centuries’, in: Natural Resources in European History, ed. by A. Maczak and W.N. Parker, Washington dc 1978, blz. 9-43.

3. H. Brugmans, Opkomst en bloei van Amsterdam, Amsterdam 1944, blz. 24.

4. Archivo General de Simancas, Spanje (hierna te noemen ags) Estado, Legajo 592.

5. ags, Legajo 614.

6. Zie ags Estado, Legajos 631,2024,2025,2036, alsmede de uitvoerige verhandeling van Felix Antonio Recirano: Proposiciones sobre impedir a Holandeses el Commercio en Polonia, ags Estado, Legajo 2847.

[p. 48]

sterdam: graan (Polen, Litouwen, en vanaf 1630 ook Rusland); bosbouwprodukten (waaronder hout voor de scheepsbouw uit Polen, Litouwen, Rusland en Noorwegen), bont, was, hennep, vlas (Litouwen, Rusland), metalen (Zweden), wol (Polen), in ruil voor industriële produkten, zout, wijn, vis, specerijen en andere koloniale waren, en voorts zilveren munten en goud.^7. De grootste handelspartner die meer dan vijftig procent van de omzet voor zijn rekening nam, was de stad Gdańsk (Dantzig). In de eerste helft van de zeventiende eeuw waren meer dan driehonderd Amsterdamse kooplieden betrokken bij de handel met Gdańsk. Sommigen van hen, zoals Aris Albertson Snoeck, Cornelis Graefland, Claes Janson Clopper, Claes Andressen en Egberth Dolingh slaagden erin een groot percentage van de omzet in handen te krijgen.^8. Op de tweede plaats kwamen Riga en andere Lijflandse havens (meer dan twintig procent van de totale omzet). Naast Gdańsk was Riga ongetwijfeld de belangrijkste haven; deze stad exporteerde graan uit de grensgebieden van Rusland, en Russische produkten. Het lijkt erop dat de bezetting van Riga door de Zweden in 1621 geen keerpunt in de ontwikkeling van deze handel betekende: de Amsterdamse kooplieden bleven veelvuldig contact houden met die haven.^9. Ook het hertogdom Pruisen (Königsberg, Memel - tesamen circa 6,0 procent) en zelfs Estland (Revel, circa 3,7 procent), Koerland (Windau, Libau, circa 4,4 procent), Finland (Wiborg, Obo, circa 4,4 procent), en Voor-Pommeren (Stettin, circa 1,7 procent) vormden voor de Amsterdamse kooplieden een rijk gebied voor uitbreiding van hun contacten.^10.

Opvallend is het voorkomen van steeds dezelfde namen in de Oostzeehandel, ongeacht welk land of welke haven het betreft.^11. Ongetwijfeld was een bepaalde groep Amsterdamse kooplieden in dit soort contacten gespecialiseerd. Dit is het duidelijkst in Gdańsk, waar de uitwisseling zeer intensief is geweest. Contacten met andere Oostzeehavens waren losser en daarom meer gespreid. Toch was ook daar het grootste deel van de handel in handen van grote Amsterdamse firma's die zich vrijwel uitsluitend toelegden op de handel met de Oostzeelanden enerzijds en de handel met Franse en Portugese zouthavens anderzijds. Deze firma's konden beschikken over een aanzienlijk kapitaal, en bovendien bestonden er in die tijd in Amsterdam ruime kredietmogelijkheden. Ze hadden in de Oostzeehavens tal van factoren^* in dienst en belastten zich op hun beurt met factoorsdiensten voor Baltische kooplieden in het Westen.^12.

Vanaf het einde van de vijftiende eeuw werd graan in de internationale handel steeds belangrijker.^13. Elke vertraging, of het uitblijven van een vloot Oostvaarders had in de zestiende en in de eerste helft van de zeventiende eeuw een gevaarlijke stijging in de kosten van levensonderhoud tot gevolg, en kon in Amsterdam en andere grote steden in West-Europa zelfs tot hongersnood leiden. Het schijnt dat alleen steden met minder dan 20000 inwoners van de plaatselijke graanvoorziening konden leven; wanneer het inwonersaantal de 30000 tot 40000 overschreed, was de omgeving van de stad niet in staat aan de vraag naar graan te voldoen.^14. In de zestiende eeuw werd de situatie nog verscherpt, doordat op het platteland een omschakeling plaatsvond, bij voorbeeld van graanbouw naar schapenteelt (Engeland, Spanje), de aanleg van olijfen wijngaarden (Spanje, Italië), de teelt van groenten, vlas en hop (Brabant, Vlaanderen, Zeeland), en de ontwikkeling van boerderijen voor melkvee (Holland, Friesland).^15. Het aantal steden met meer dan 40000 inwoners, dat in het begin van de zestiende eeuw in Europa zesentwintig was geweest, verdubbelde intussen bijna en steeg tot meer dan veertig aan het eind van de eeuw, waaronder enkele reuzen met meer dan 100000 en 150000 inwo-

7. M. Bogucka, ‘North European Commerce and the Problem of Dualism in the Development of Modern Europe’, in: La Pologne et la Hongrie aux xvie-xviiie siècles. Actes du colloque polono-hongroise, Budapest 15 - 16 Octobre 1976, Budapest 1980, blz. 9-24.

8. M. Bogucka, ‘Amsterdam and the Baltic in the First Half of the Seventeenth Century’, The Economic History Review, Second Series, vol. xxvi, 3, August 1973, blz. 433-447.

9. Ibid.

10. Ibid.

11. Ibid. Zie ook M. Bogucka, Handel zagraniczny Gdańska w pierwszej polowie xvii w. (De buitenlandse handel in Gdańsk in de eerste helft van de 17e eeuw), Wroclaw 1970, blz. 101 e.v.

* Hoofdkooplieden ook wel opperhoofden genoemd.

12. Ibid., blz. 116 e.v.

13. M. Bogucka, ‘The Role of Baltic Trade in European Development from the 16th to the 18th centuries’, The Journal of European Economic History, vol. 9, 1, 1980, blz. 5-20.

14. W. Abel, Massenarmut und Hungerkrisen im Vorindustriellen Europa, Hamburg 1974, blz. 43 e.v.; R. Mols, ‘Population in Europa 1500-1700’, in: The Sixteenth and Seventeenth Centuries, ed. by C.M. Cipolla, The Fontana Economic History of Europa, London 1976, blz. 42-43. Ernstige hongersnoden teisterden vooral de jaren 1557-1559, 1562-1564, 1570-1578, 1586-1587, 1590-1591, 1628-1631. Zie ook Gemeente Archief Amsterdam (hierna te noemen gaa), Vroedschap Resolutionen viii, blz. 55-57, 97, 100, 102.

15. Enkele onderzoekers hebben recentelijk gewezen op het feit dat de snelle ontwikkeling van de agrarische Nederlanden in de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw onder andere in verband stond met de import van Baltisch graan, en dus met de Oostzeehandel, al lijkt dit misschien paradoxaal. Hierdoor werd namelijk produktspecialisatie in de Nederlanden mogelijk gemaakt, en de omschakeling van graanbouw naar zuivelproduktie, bierbrouwen, en de teelt van groenten en industriegewassen (vlas, tabak); ook werd de organisatie van huisindustrieën (voornamelijk weven) erdoor bevorderd, en de opkomst van een vroeg-kapitalistische industrie op het platteland gestimuleerd. Zie H. van der Wee, ‘The Agricultural Development of the Low Countries as revealed by the Tithe and Rent Statistics, 1250-1800’, in: Productivity of Land and Agricultural Innovation in the Low Countries, ed. by H. van der Wee en E. van Couwenberghe, Leuven 1976, blz. 10 e.v.

[p. 49]

ners, waarvan Amsterdam er een was, met meer dan 100000 inwoners in de eerste helft van de zeventiende eeuw).^16. Geen wonder dat graancrises, die al in de eerste helft van de zestiende eeuw pijnlijk gevoeld werden, tegen het einde van deze eeuw en in de eerste helft van de zeventiende eeuw buitengewoon ernstig werden.^17. Hierbij speelde waarschijnlijk ook een rol dat Frankrijk door godsdienstoorlogen verwoest was, het Duitse platteland in de Dertigjarige oorlog vernield was, en in de Nederlanden een landbouwcrisis bestond, veroorzaakt door de opstand tegen Spanje en de langdurige onafhankelijkheidsstrijd die door de noordelijke gewesten gevoerd werd. Geen wonder dat in een dergelijke situatie het graan uit het Oostzeegebied van cruciaal belang bleek te zijn. Op grond van de tolregisters van de Sont kan de export naar het Westen uit het hele Oostzeegebied geschat worden op 84000 tot 100000 ton per jaar in de eerste helft van de zeventiende eeuw.^18. Deze schatting wordt bevestigd in een verhandeling uit 1630, geschreven door Joost Nykerke, een Amsterdams koopman, die de import uit de Oostzeelanden schatte op 40000 tot 70000 lasten (circa 80000 tot 140000 ton) per jaar^19., terwijl er jaarlijks gemiddeld ongeveer 76000 lasten (id est 152000 ton) graan in Amsterdam - in die tijd de belangrijkste graanmarkt - werden afgeleverd.^20. Het aandeel van het Baltische graan zou dus, als het uitsluitend naar Amsterdam verscheept werd, ongeveer tweederde van dit totaal bedragen. Maar niet alle schepen - zelfs niet alle Amsterdamse schepen - gingen van de Oostzee rechtstreeks naar Amsterdam. Sommige deden andere Hollandse havens aan; een deel van het graan werd bovendien direct verscheept naar West-Europa en zelfs naar Zuid-Europa.^21. Daarom zal het gemiddelde aandeel van het Oostzeegraan in de Amsterdamse markt vaak minder geweest zijn dan 66 procent; het schommelde waarschijnlijk veelal tussen 30 en 40 procent.^22. Dit was niettemin een aanzienlijk aandeel, dat niet alleen (volgens sommige onderzoekers) prijsregulerend werkte, maar ook in belangrijke mate voorzag in de voedselbehoefte van de Nederlanden (die door J. Nykerke werd geschat op circa 40000 lasten per jaar).^23. In dit licht bezien is de mening die een Pools edelman aan het eind van de zestiende eeuw uitsprak, dat ‘het de Hollanders en de anderen zijn die ons nodig hebben, en niet omgekeerd, want ze moeten bij ons hun brood komen halen’^24., niet geheel zonder grond. Deze uitspraak was in zekere zin juist, maar - dient meteen duidelijk gesteld te worden - slechts met betrekking tot een zeer korte periode. De afhankelijkheid van Amsterdam en West-Europa van het Baltische graan was van betrekkelijk korte duur. Ze nam toe tijdens de explosieve bevolkingsgroei van de zestiende eeuw en bereikte haar top bij de overgang van de zestiende naar de zeventiende eeuw.^25. Maar al in de jaren dertig van de zeventiende eeuw begon de situatie te veranderen. Een van de redenen hiervan was waarschijnlijk het feit dat de Hollandse kooplieden in Rusland nieuwe bevoorradingsbronnen gingen zoeken.^26. Een andere reden was het afnemen van de bevolking - en van de vraag - in enkele landen in de zeventiende eeuw, en ook de intensivering van de landbouw, vooral in de Nederlanden, Engeland, Frankrijk en Italië^27. (die verband hield met het invoeren van nieuwe graansoorten met grotere opbrengst - rijst met maïs, voornamelijk in Italië).^28. Dientengevolge werd de tweede helft van de zeventiende eeuw gekenmerkt door een vermindering van het belang van de Baltische graanhandel en door de groeiende onafhankelijkheid van West-Europa van haar oostelijke handelspartner.^29.

Veel onderzoekers beschouwen de export van Baltisch graan naar West-Europa als een bron van enorme winsten. De Oostzeehandel vervulde een zeer belangrijke rol in de sfeer van kapitaalvorming. Uit onderzoekingen naar de winst voor de koopman in de Oostzeehandel blijkt een hoge winstmarge - hoger dan in an-

16. P. Schraa, ‘Onderzoekingen naar de bevolkingsomvang van Amsterdan tussen 1550-1650’, Amstelodamum, vol 46, Amsterdam 1954, blz. 27.

17. W. Abel, Massenarmut und Hungerkrisen, passim.

18. M. Bogucka, ‘The Role of Baltic Trade’, blz. 9.

19. Zie O. Pringsheim, Beitraege zur wirtschaftlichen Entwicklungsgeschichte der Vereinigten Niederlande im 17. und 18. Jhr., Leipzig 1890, blz. 18.

20. M. Bogucka, ‘The Role of Baltic Trade’, blz. 9.

21. Ibid.

22. Ibid.

23. O. Pringsheim, Beitraege, blz. 18, noot 1.

24. J. Czubek, Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia (Politieke geschriften uit de periode van het eerste interregnum), Kraków 1906, blz. 422.

25. M. Bogucka, ‘North European Commerce’, blz. 17-18. Zie ook J.A. Faber, ‘Het probleem van de dalende graanaanvoer uit de Oostzeelanden in de tweede helft van de zeventiende eeuw’, aag Bijdragen ix, Afdeling Agrarische Geschiedenis, Landbouwhogeschool Wageningen 1963, blz. 7.

26. Zie A. Attman, The Russian and Polish Markets in International Trade 1500-1650, Göteborg 1973, blz. 73 e.v.; M. Bogucka, ‘Zboze rosyjskie na rynku amsterdamskim w perwszej polowie xvii w’. (Russisch graan op de Amsterdamse markt in de eerste helft van de 17e eeuw), Przeglad Historyczny 1962/4, blz. 611-627; S. Hart, ‘De Handelsbetrekkingen van Amsterdam met Archangel en Lapland (Kola) in de xviie eeuw’, Nederlands Archievenblad, 73e jg., Groningen 1969, blz. 66-80; idem, ‘Amsterdam Shipping and Trade to Northern Russia in the 17th Century’, Mededelingen van de Nederlandse Vereniging voor Zeegeschiedenis, 26, maart 1973, blz. 5-30. Het verdient vermelding dat reeds in 1627 een Spaans diplomaat opmerkte dat naast de Oostzee, Archangel een belangrijke rol speelde in de handel met Rusland; ags Estados, Legajo 2041.

27. Onlangs hebben enkele onderzoekers de rol van Engeland bij de bevrijding van bepaalde gebieden van hun vroegere afhankelijkheid van de Baltische import benadrukt; zij stellen dat de graanaanvoer uit het Oostzeegebied in de tweede helft van de zeventiende eeuw op de internationale markten vervangen werd door Engels graan, zie D. Ormrod, ‘Le déclin industriel et commercial néerlandais et la croissance britannique à la fin du xviie s.’, in Transition du féodalisme à la société industrielle: L'échec de l'Italie de la Renaissance et des Pays-Bas du xviie s., ed. by P.M. Hohenberg and F. Krantz, Montreal 1975.

28. J. Jacquart, ‘French Agriculture in the 17th Century’, in: Essays in European Economic History 1500-1800, Oxford 1974, blz. 165-184. Zie ook E.J. Hobsbawm, ‘The General Crisis of the European Economy in the 17th Century’, in: Crisis in Europe 1560-1660, London, 1965, blz. 110-111.

29. Zie J.A. Faber, ‘Het probleem’, passim.

[p. 50]

dere takken van Europese handel, en slechts weinig lager dan in de vroege koloniale handel.^30. In een recent artikel heeft A. Maçzak de winst op de graanexport getaxeerd op 30 à 40 procent van het geïnvesteerde kapitaal.^31. In mijn eigen onderzoekingen kom ik tot geschatte winsten in de graanhandel van 100 procent of meer op de route Gdańsk-Spanje en ongeveer 30 à 40 procent op de route Gdańsk-Amsterdam.^32. Ook uit Nederlandse onderzoekingen komen zeer hoge winstmarges naar voren - 30 procent - bij het transport van graan van Archangel naar Amsterdam.^33. Het winstpercentage op de route van West naar Oost hing af van de aard van de goederen. Omstreeks de overgang van de zestiende naar de zeventiende eeuw, leverde haring een gemiddelde winst op van 28 procent, koloniale produkten 2 tot 5 procent, terwijl de zouthandel in Gdańsk vaak verlies in plaats van winst opleverde.^34. Uitzonderlijk winstgevend schijnt de textielhandel geweest te zijn.^35. Aangezien bij de transacties doorgaans een aantal verschillende goederen, handelspapieren, kostbare metalen en munten betrokken waren, die een combinatie van kleinere en grotere winsten meebrachten en in sommige gevallen zelfs verliezen, resulteerden ze uiteindelijk toch in een aanzienlijke nettowinst. De winstgevende aard van de Oostzeehandel was er dan ook de oorzaak van dat eerst de Hanze en de Hollanders, en later de Hollanders en de Engelsen elkaar de heerschappij fel betwistten. De Oostzee was een goudmijn voor de westelijke kooplieden; de oorlogen om het dominium Maris Baltici die zich vele jaren voortsleepten tussen Polen, Zweden, Moscovië en Denemarken werden voor een groot deel gevoerd ter verovering van de Oostzeehavens en de heerschappij over de Oostzeehandel.^36. Als we uitgaan van de cijfers uit de tolboeken van de Sont, kunnen we zien dat in de eerste helft van de zeventiende eeuw jaarlijks een gemiddelde hoeveelheid van zo'n 70000 lasten graan de Sont in westelijke richting passeerde, en waar de winst voor de koopman in die tijd tot 521 gram baar zilver per last bedroeg (bij verscheping naar Hollandse havens)^37., kunnen we de totale jaarlijkse winst voor de exporterende kooplieden taxeren op ongeveer 36000 kg baar zilver. Het schijnt dat naast de koloniale handel, de Oostzeehandel de voornaamste bron was van de snel toenemende rijkdom van de Hollanders, en met name van de Amsterdamse kooplieden in de eerste helft van de zeventiende eeuw.

De handel bracht migratie en een grootscheepse uitwisseling van mensen met zich mee. Sinds de middeleeuwen was de Oostzee een drukbevaren reisroute van Oost naar West en omgekeerd. Behalve door kapiteins en matrozen, kooplieden en hun vertegenwoordigers, werd ze gebruikt door ambachtslieden en handwerksgezellen en door mensen die vreemde landen bereisden voor diplomatieke doeleinden, om hun geest te verrijken of gewoon om beroemde steden en heilige plaatsen te bezoeken. De Oostvaarders vervoerden dus tal van zakenlieden en geleerden, kunstenaars en diplomaten, alsook regerende vorsten met hun gevolg, en militaire troepen. Rond de eeuw-wisseling nam dit reizigersverkeer enorm toe, niet alleen door de intensivering van economische en culturele contacten, maar ook doordat massa's religieuze en politieke vluchtelingen de Nederlanden via de Oostzee ontvluchtten om asiel te zoeken in het meer tolerante Polen.^38. Deze immigratiegolf omvatte verschillende sociale groepen en bracht verschillende resultaten teweeg. Over de immigratie naar Polen van boeren uit de Nederlanden is naar verhouding het meeste bekend uit onderzoek; hiermee werd een kolonisatiepatroon voortgezet dat al lang geleden in de middeleeuwen begonnen was.^39. In Pommeren (rondom Gdańsk), Groot-Polen en Kujawy werden door uit de Nederlanden afkomstige deskundigen moerassen drooggelegd, kanalen gegraven, windmolens gebouwd en modelboerderijen ingericht. Veel dorpen heten tot op de dag van vandaag ‘Oledry’ (Hollandse kolonis-

30. Zie M. Bogucka, Zur Problematik der Profite in Handel zwischen Danzig und Westeuropa 1550-1650, (ter perse).

31. A. Maczak, Miedzy Gdańskiem a Sundem. Studia nad handlem battyckim od polowy xvi do polowy xvii w. (Tussen Gdańsk en Sont. Onderzoek naar de Oostzeehandel in de tweede helft van de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw), Warszawa 1972, blz. 76 e.v.

32. M. Bogucka, ‘Merchants’ Profits in Gdańsk Foreign Trade in the First Half of the 17th Century’, Acta Polonica Historica, vol. xxiii, 1971, blz. 73-90.

33. Zie S. Hart, ‘De Handelsbetrekkingen’, blz. 82-83.

34. M. Bogucka, ‘North European Commerce’, blz. 21.

35. A. Maczak, Miedzy Gdańskiem a Sundem, blz. 82-83.

36. A. Attman, The Struggle for Baltic Markets. Powers in Conflict 1558-1618, Göteborg 1978, passim.

37. Berekend op basis van de prijsverschillen tussen Amsterdam en Gdańsk (met correctie volgens P. Jeannin, ‘Preiss-Kosten- und Gewinnunterschiede im Handel mit Ostseegebiet 1550-1650’, in: Wirtschafliche und soziale Strukturen im säkularen Wandel. Festschrift für Wilhelm Abel zum 70. Geburtstag, vol. ii, Hannover 1974, blz. 494-517) minus transportkosten, tolrechten etc. Zie M. Bogucka, Handel zagranoczny Gdańska, blz. 148. J.A. Faber schat het gemiddelde verschil tussen de roggeprijs in Arnhem en de roggeprijs in Gdańsk in de periode 1560-1599 op ongeveer 514 g zilver, en in de jaren 1600-1649 op 417 g baar zilver, op. cit. blz. 5, tabel 1.

38. J. Tazbir, A State without Stakes. Polish Religious Toleration in the Sixteenth and Seventeenth Centuries, New York - Warschau 1973. Opmerkelijk is dat dit verschijnsel tot gevolg had dat in de Hollandse literatuur een stereotype ontstond van Polen als een vrijplaats van God. In Joost van den Vondels, ‘Gijsbrecht van Aemstel’ (1637) wordt emigratie naar Pruisen en Gdańsk afgeschilderd als het navolgen van een goddelijk gebod; in het nieuwe land moest op de heerlijke oevers van de ‘Wysselstroom’ een Nieuw-Holland worden gebouwd. Maar in de tweede helft van de zeventiende eeuw veranderde de situatie: toen moest Amsterdam asiel verlenen aan de Poolse broeders die in 1658 uit Polen verbannen werden; niet alleen vestigden dezen zich voorgoed in de Nederlanden, maar ze vonden hier veel steun bij radicale godsdienstige groeperingen, waardoor ze in staat waren een grote mate van intellectuele activiteit te ontplooien, zie J. Tazbir, Bracia Polscy na wygnaniu (Poolse broeders in ballingschap), Warszawa 1977.

39. Zie M. Bogucka, ‘Les relations entre la Pologne et les Pays-Bas au xvie et dans la première moitié du xviie s.’, in: Nouvelle Clio (ter perse).

[p. 51]

ten). Verder kwamen veel bewoners van Nederlandse steden naar Polen; het is moeilijk de omvang van de immigratie vanuit Amsterdam naar Polen rond 1600 vast te stellen, maar alleen al in Gdańsk kunnen we duizenden Hollandse kooplieden, bankiers, ambachtslieden en kunstenaars aantreffen. Daarbij waren mensen die over ruime financiële middelen beschikten, en allerlei bekwame specialisten (architecten, schilders en leraren, zo goed als wevers, winkeliers, distillateurs en dergelijken).^40. Opmerkelijk is dat het bank- en kredietwezen in Gdańsk en andere Oostzeehavens met name onder invloed van deze immigranten tot ontwikkeling kwam, zowel in theorie als in praktijk.^41. Een van de immigranten uit Amsterdam, Anthony Cuiper, kwam tussen 1630 en 1640 met een plan in Gdańsk een publieke bank op te richten naar voorbeeld van de Amsterdamsche Wisselbank. Het plan liep stuk op de tegenstand van de plaatselijke particuliere bankiers, die zitting hadden in de gemeenteraad.^42. De specialisten uit Amsterdam brachten in Gdańsk en andere Oostzeehavens veel van hun nationale industrieën tot ontwikkeling en voerden een aantal belangrijke technische vernieuwingen in.^43.

De uitwisseling van mensen en goederen ging gepaard met een uitwisseling van culturele ideeën en stromingen. De levendige economische contacten met Amsterdam, gecombineerd met de onderlinge banden tussen de Oostzeelanden, resulteerde in het ontstaan van een specifieke Baltische cultuurzone, die ondanks individuele verschillen, duidelijke gemeenschappelijke kenmerken had.^44. Deze zone begon al in de middeleeuwen vorm te krijgen maar kwam pas volledig tot ontwikkeling rond het einde van de zestiende en in het begin van de zeventiende eeuw; in de allereerste plaats omvatte zij de Oostzeehavens met hun karakteristieke architectuur, zo nauw verbonden met de architectuur van Amsterdam, hun kunst, zo verwant aan de Hollandse kunst, hun specifieke maatschappelijke en politieke leven en hun hoogontwikkelde intellectuele activiteiten. Vergelijkend onderzoek is op dit gebied helaas nog slechts op bescheiden schaal verricht, en de vraagstukken hieromtrent moeten nog grondig onderzocht worden. Het zal bovendien belangrijk zijn onderzoek te doen naar de invloed van de cultuur in de Oostzeesteden en de intellectuele en artistieke stromingen die via deze steden het verderaf gelegen achterland van de Oostzeekust bereikten. Dit probleem heeft echter al enige aandacht gekregen, namelijk in het geval van Gdańsk en de invloed van de Hollandse cultuur (lees - de Amsterdamse cultuur!) op de Poolse landen tussen de zestiende en achttiende eeuw.^45. Dit onderzoek dient in de toekomst te worden uitgebreid en voortgezet. Ik zou hier graag de aandacht willen vestigen op de grote invloed die de Hollandse cultuur en het dagelijks leven naar Hollands voorbeeld gehad hebben op de Baltische kuststreken en hun Poolse achterland. Meubilair en huishoudelijke voorwerpen (vooral die in keuken en slaapkamer) waren in Gdańsk in de zeventiende eeuw naar Hollands patroon vervaardigd. De kleermakers in Gdańsk maakten kleding naar de Hollandse mode. Er stonden veel Hollandse boeken, in Amsterdam gedrukt, in de boekenkasten van de stedelingen; aan de muren van hun huizen hingen tal van afbeeldingen van Amsterdamse straten, kerken en gebouwen. Vanuit Gdańsk verspreidde het Hollandse patroon zich naar andere Poolse steden en naar de landgoederen van de Poolse landadel.^46. Welke rol deze verschijnselen speelden in het dagelijks leven van de Poolse plattelandsbevolking in de zeventiende eeuw, en welke rol ze hadden bij de vorming van de Poolse cultuur, is een belangrijke kwestie, waaraan historici aandacht dienen te besteden.

(Vertaling Pauline Moody)

40. Ibid.

41. Zie M. Bogucka, ‘Les lettres de change et le crédit dans les échanges entre Gdańsk et Amsterdam dans la première moitié du xviie s.’, in: Actes du Cinquième Congrès International d'Histoire Economique (Leningrad 1970), Moskou 1976, vol. iv, blz. 31-41.

42. Ibid.

43. M. Bogucka, ‘The Role of the Baltic Trade’, blz. 19-20.

44. Ibid.

45. Ibid.

46. Zie M. Bogucka, ‘Les Relations’, passim.