De Gids. Jaargang 144

[p. 592]

Kroniek & kritiek

Letterkundig leven

Aleid Truijens
Leon de Winter

Tot voor kort had ik nog nooit een boek van Leon de Winter gelezen. De reden hiervoor was wellicht een beetje kinderachtig: ik was in enkele met hem gehouden interviews uitspraken tegengekomen die mij slecht bevielen.

Kort na zijn debuut in 1976 deelde hij Hansmaarten Tromp in De Tijd mee dat hij zich in zijn werk richtte ‘op het ontmaskeren van schijnwaarheden’. Hij wilde aantonen ‘waar de maatschappelijke krachten in feite liggen en hoe de mechanismen werken’. De Winter zei daarbij wel het onmiskenbare voordeel te hebben ‘aan de kant te staan van de mensen die dat mechanisme wél kunnen herkennen’. Zo bekeken heeft de schrijver een bloedernstige taak: ‘Ik voel mij namelijk mede verantwoordelijk voor wat er zoal tussen mensen kan spelen, niet alleen tussen jou en mij..., maar ook tussen mij en die vrouw daar, die elke dag merkt dat alles weer duurder is geworden.’ De tweeëntwintigjarige schrijver als politiserend welzijnswerker. Maar ik wilde mij niet laten ‘opvangen’ door iemand die denkt dat zijn lezer, ik - die vrouw daar - niets anders aan zijn hoofd heeft dan de gestegen aardappelprijzen. Ik besloot ‘voor straf’ geen boek van Leon de Winter te lezen voordat hij zijn pedanterie en loodzware pretenties had laten varen.

Wat zijn films betreft was het ook al een bekeken zaak: in datzelfde interview had de jonge filmer al laten weten dat zij toch te moeilijk voor mij zouden zijn. Zijn jongste film was namelijk ‘voor een gemiddelde toeschouwer wellicht niet meteen te begrijpen omdat fantasie en werkelijkheid voortdurend door elkaar lopen’.

Ik ga hier zo uitgebreid op in, niet omdat ik iemand na vijf jaar nog eens wil vangen op zijn nu wat potsierlijk aandoende uitspraken, maar omdat deze uitspraken te zamen met enkele andere telkens in het werk zelf (dat ik inmiddels wél gelezen heb), voor mij en waarschijnlijk voor een groep andere lezers signalen vormen dat het onverteerbare saaie kost betreft - literatuur mag niet leuk zijn -, terwijl het voor vele anderen, onder wie enige gezaghebbende critici, aanwijzingen zijn dat hier eindelijk weer iemand is opgestaan die zich serieus met Echte Literatuur bezighoudt.

Deze aanwijzingen zijn bij voorbeeld (ook Nuis wees hier al op in zijn bespreking van De (ver) wording van de jongere Dürer): de aanduiding ‘prozateksten’ in de eerste bundel, zwaarwichtige titels als Over de leegte in de wereld, het motto van Marcuse in De (ver) wording, de steeds maar weer buitenlandse namen van personages: Dürer, Ramon Nadiera, Wiecsinski en de talloze toespelingen op buitenlandstalige (vooral Duitse) literaire toppers. Maar vooral: in de twee romans, het meest expliciet in Zoeken naar Eileen W., wordt de lezer er voortdurend op attent gemaakt dat

[p. 593]

de schrijver bezig is met het oplossen van vormgevingsproblemen.

De mate van appreciatie van lezers, critici in dit geval, van bovengenoemde aspecten brengt een tweedeling aan het licht in soorten schrijvers en lezers, ieder met een herkenbare literatuuropvatting.^1.

In een recent interview met Frits Abrahams in Vrij Nederland, waarin een heel bedachtzamer schrijver aan het woord is dan vijf jaar ervoor, schetst De Winter een helder beeld van zijn literatuuropvatting: ‘Ik voel mij het meest verwant met de Revisor-hoek. Matsier, Meysing, Kellendonk, in mindere mate met Kooiman. Schrijvers die consequenties trekken uit literaire vormen en technieken die vanaf Joyce de literaire traditie hebben bepaald.’ Hij spreekt zijn afkeer uit over de generatie die voor hem het literaire klimaat in Nederland domineerde, ‘de Luijtersen en de Heeresma's’. De anekdotiek moest bakzeil halen, het had te weinig fundament. ‘...het was amusement, het volgen van de in die jaren heersende trends zonder persoonlijke bodem, en zonder inzicht in wat je met literatuur kunt doen,’ oordeelt De Winter streng.

Niet alleen deze generatie moet het ontgelden, maar ook het realisme in het algemeen. Al van kinds af aan kon hij niet geboeid raken door de werkelijkheidsbeschrijvers, ook niet door schrijvers als Elsschot en Nescio. ‘Realisten doen alsof hun methode dé werkelijkheid is, wat heel bedrieglijk is. Ik stel liever mijn werkelijkheidsopvatting ter discussie in mijn werk.’

Al moet ik de ‘realist’ nog tegenkomen die beweert dat zijn methode de werkelijkheid is, het is duidelijk waar De Winter hier op doelt: om de werkelijkheid te beleven hoef je je hoofd maar uit het raam te steken en zelfs dat niet eens. Ten overvloede voegt hij daar nog aan toe: ‘Met de werkelijkheid kan ik überhaupt niets doen, alleen met een literaire structuur.’^2.

Verhalenvertellers en vormfanatici, zijn dat de twee hoofdstromingen in onze huidige literatuur? Of ligt het ingewikkelder? In ieder geval heeft De Winter met de Revisor-groep gemeen dat hij lonkt naar het buitenland. Literatuur die zich baseert op grote literatuur en echte kunst, een gezellig onderonsje met de belezen criticus, jammer voor de lezer die niet bekend is met het werk van Eichendorff, Handke of Kafka, hem ontgaat de helft.

De Winters verhalen, meldt de achterflap van de verhalenbundel Over de leegte in de wereld, ‘geven blijk van een grenzeloze, onhollandse visie die in het oerhollandse realisme van de afgelopen jaren pijnlijk ontbroken heeft’. En pijnlijk genoeg roepen de critici in koor: onnederlands, Kafka-achtig (er is sprake van een man die in zijn vader verandert), Handke, Wenders!

Onnederlands, een karakteristiek die de laatste jaren zonder enige precisering gebruikt wordt als aanduiding voor hoge kwaliteit.^3. (Echt irritant wordt het voor de lezer echter pas wanneer hij vermoedt dat schrijvers buitenlandse toespelingen in het rond strooien om kwaliteit te suggeren. Vaak genoeg zien we dat het werkt bij sommige critici.)

Maar laten we aannemen dat De Winters literaire verwijzingen bedoeld zijn om de lezer te wijzen op het gemaakte, onechte karakter van zijn verhalen, om te voorkomen dat de lezer zich te zeer identificeert met de personages. Want van de lezer wordt niet gevraagd dat hij meegesleept wordt, dit zou alleen maar ‘valse emoties’ (De Tijd) bij hem wekken. De lezer wordt aan het werk gezet. Hij moet een ingewikkelde puzzel oplossen en als hij flink zijn best heeft gedaan en het boek uit heeft, zal hij merken dat de puzzel klopt.

Al te moeilijk maakt De Winter het zijn lezers nu ook weer niet. Deze heeft al snel door dat de verteller probeert een logisch verhaal in elkaar te zetten, in de eerste roman met de gegevens die hij heeft over de ondergang van de jongen Dürer, in de laatste roman met wat hij opvangt over de op mysterieuze wijze verdwenen Eileen. In deze roman is een rationele,

1. Enkele voorbeelden: Doeschka Meijsing schreef in Vrij Nederland over De (ver)wording van de jongere Dürer:
‘Leon de Winter is schoolgegaan bij Handke, en misschien bij Büchner. Maar leerlingschap, verwantschap en affiniteit zijn bij hem geen belemmering voor zijn talent, waarmee hij deze prachtige en scherpe roman heeft geschreven.’
Pierre Spaninks in De Volkskrant: ‘Het is juist de vorm die in dit geval de combinatie van literatuur en politiek haar unieke zeggingskracht geeft....Door de analyse die het geeft van de maatschappij en door de voortreffelijke manier waarop het geschreven is heeft De (ver)wording van de jongere Dürer alles in zich om voor zijn lezers dezelfde betekenis te krijgen als de boeken van Von Eichendorff en Handke hadden voor Herman Dürer.’
P.M. Reinders in nrc-Handelsblad geeft een lesje literatuurtheorie: ‘Op deze manier samengevat lijkt het verhaal weinig om het lijf te hebben, maar de roman is meer dan zijn samenvatting, en het sujet, zo leert ons de literatuurwetenschap, is meer dan een fabel. Het sujet - de manier waarop het verhaal zich ontwikkelt - is bij De Winter heel geraffineerd.’ (Naar aanleiding van Zoeken naar Eileen W.)
T. van Deel, ook over deze roman: ‘Leon de Winter heeft in zijn nieuwe roman...een fascinerende manier gevonden om het proces van verbeelden de vorm te geven van een verhaal....Verbazend knap geeft De Winter de nogal complexe inhoud van zijn roman gestructureerd....Op een natuurlijke en spannende manier - zonder aan enige vorm van gemakzucht tegemoet te komen, overigens - wordt het zoeken van de antiquaar gearrangeerd tot een werkelijk verhaal dat de klemmende vraag naar verbeelding prachtig insluit.’
Een geheel andere groep lezers wordt vertegenwoordigd door onder meer Nuis en Goedegebuure. Aad Nuis heeft tegen De (ver)wording van de jongere Dürer vooral stilistische bezwaren, zoals het gebrek aan beeldende kracht in de vergelijkingen en de analyses die De Winter Dürer laat schrijven in ‘zwevend en bolvormig intellectuelenproza’. Bovendien staat de zwaarwichtigheid van het geheel hem tegen: ‘Leon de Winter is een heel jonge schrijver die meer op het oog heeft dan gemakkelijk succes. Dat valt te prijzen, maar alleen als daarbij erkend wordt dat hij in dit boek onder zijn eigen pretenties bedolven is geraakt. Als de kritiek pretenties gaat aanzien voor de verwezelijking ervan, komt er niets van terecht.’
Tenslotte Jaap Goedegebuure, die geprobeerd heeft Zoeken naar Eileen W. onbevooroordeeld te lezen: ‘...maar hoe onttrek je je aan signalen die je vanaf de eerste pagina al toeknipperen dat de gecompliceerde verhouding tussen de “werkelijkheid” en de verbale verbeelding daarvan (wederom) ter discussie staat?’ De structuur is hem te expliciet en opgelegd: ‘Zo zichtbaar hoeven de kiezelsteentjes nu ook weer niet neergelegd te worden.

2. Merkwaardig genoeg merkt De Winter even later in dat interview op dat hij niet elk realistisch boek verwerpt. Echte groten als Bellow en Malamud kun je het beschrijven van de werkelijkheid wel toevertrouwen. Ter geruststelling vervolgt hij: ‘wanneer het thema zich ertoe leent ga ik zelf misschien ook nog wel eens een realistisch boek schrijven’.

3. Zo las ik de afgelopen week in minstens vier verschillende kranten en tijdschriften dat de nieuwste Nederlandse film, Het meisje met het rode haar, ‘onnederlands’, dus vanzelfsprekend buitengewoon goed is.

[p. 594]

bijna emotieloze toeschouwer aan het woord, die de chaotische werkelijkheid probeert te ordenen, vorm te geven. Op p. 217 lezen we dan: ‘De kunst teruggebracht tot vormgegeven doodsangst? Was ik bang om net als Frank te midden van de overwinningen op het toeval te sterven door het toeval van een stompzinnig vloermatje? Was ik daarom op zoek? Was Eileen de vorm?’ Goed zo lezer. En, mocht het deze zijn ontgaan dat de tot ondergang gedoemde romance tussen Eileen en Kevin, die in het verhaal dat de verteller bijeen sprokkelt centraal staat, trekjes vertoont van een andere literaire vrijage enkele eeuwen terug, die van Tristan en Isolde, het wordt hem nog eens goed ingepeperd, inclusief de aard van dit verband: p. 225 ‘Toont dit boek niet de ijzeren dwangbuizen van de historie, en is de verrukking, die ik in eerste aanleg gevoeld heb bij de herkenning van de parallellen, niet de verrukking van een gek die zich alleen binnen de knellende banden van een dwangbuis veilig voelt?’ mijmert Kevin. Ook in de eerste roman schroomt De Winter niet zijn lezer voortdurend op het juiste pad te houden. Zijn er desondanks toch nog lezers die het cirkeltje niet helemaal rond hebben kunnen breien, hun wacht een berisping van de puzzelontwerper. In het eerste nummer van het nieuwe tijdschrift New Found Land merkt De Winter op (in een artikel waarin hij de lezer - alweer - uitlegt hoe zijn Dürer-film zich verhoudt tot zijn Dürer-boek) dat geen enkele recensent heeft gezien dat het motto van Marcuse wordt ontkracht door het boek zelf. (De critici dienen nu beschaamd het hoofd te buigen.)

De literatuur teruggebracht tot vormgevings-problematiek, bron van intellectueel genot voor constructeur en knappe ontcijferaar, met een minimum aan realistische inhoud, en dit alles in de beste internationale traditie, daar lijken we mee te maken te hebben.

In een onlangs in dit tijdschrift gehouden discussie over verschillen tussen Amerikaanse en Nederlandse literatuur, waarbij de eerste meer over de actualiteit, de ‘wereld’ zou gaan en de tweede over individueel zieleleed, een discussie die zich eigenlijk tot inhouden van literatuur beperkte, sloop de controverse inhoudvorm ongemerkt binnen. Herman Pleij, een van de felste verdedigers van het soort literatuur dat ik maar even voor het gemak ‘Amerikaans’ noem, soepel vertelde verhalen waarin veel gebeurt en waarin een al dan niet hedendaagse werkelijkheid centraal staat, stelde in een op zich meeslepend betoog dat het type literatuur dat De Winter schrijft (en dat De Winter zelf als onnederlands afficheert), ‘zware’ literatuur met nadruk op de structuur, nu juist zo typisch Nederlands is, een nazaat geboren uit onze traditie van ‘filologen en tekstenvlooiers’. ‘Ingenieuze vormen leiden me af van de inhoud die ik vervolgens niet kan vinden’, oordeelt hij, iets waar ik het in veel gevallen graag mee eens ben. Maar: het type roman waar de Gids-discussie eigenlijk om begonnen was, ik-romans zoals 't Hart die schrijft, vallen nu juist niet op door een overdreven aandacht voor vormaspecten en in de tweedeling die ik hierboven gesignaleerd heb lijkt 't Hart eerder tot de ‘anekdotische verhalenvertellers’ te behoren dan tot de ‘structuralisten’ En: Pleij's conclusie: ‘De verenging in de Nederlandse roman tot zelfreflectie in sierlijk proza, met een accent op de vorm voert tot een romantische onthechting van het aardse’, lijkt door het bestaan van romans als die van De Winter volledig tegengesproken te worden. Romantische onthechting! Is dat niet wat De Winter tot elke prijs wil vermijden? De lezer zou dan wel eens emotioneel betrokken kunnen raken en zo uit het oog verliezen dat de structuur in de roman is aangebracht om inzicht te verschaffen in maatschappelijke mechanismen en kwade constanten in het mensdom. Ondanks de nadruk op de vorm zitten beide romans van De Winter boordevol actualiteit: in Dürer gaat een jeugdige delinquent ten onder in onze door consumptiedwang verziekte samenleving, Eileen W. gaat over de

[p. 595]

onontkoombare invloed van de politiek op individuele mensenlevens. Aan ‘wereld’ geen gebrek.

Onderscheidingen op het gebied van vorm en inhoud, wereld en isolement blijken zeer gecompliceerd te zijn.

Misschien is een van de oorzaken van deze complexiteit wel de begripsverwarring rond het woord ‘vorm’. Soms lijkt hier ‘structuur’ mee bedoeld te zijn (zoals bij De Winter), dan weer ‘stijl’ (zoals bij F.B. Hotz die zegt ‘voor mij is de vorm belangrijker dan de inhoud’, maar wel gewone chronologische verhalen vertelt). maar ook kan men op beide tegelijk doelen, zoals in het geval van Pleij.

Ik zelf geloof er niet in dat ‘accent op de vorm’ vanzelfsprekend sierlijk proza oplevert, zoals Pleij suggereert. Was dat maar waar, ben ik geneigd te denken.

En daarmee kom ik dicht bij het aspect in De Winters werk dat maakt dat beide romans, maar vooral De (ver)wording van de jongere Dürer mij enigszins tegenstaan. ‘Stijl is nog steeds mijn grote manco, daar zal ik nog hard aan moeten werken,’ zegt hij zelf in het vn-interview.

Het lijkt erop dat niet de ingewikkelde structuren zelf de boosdoener zijn, maar het feit dat ze voor de schrijver zo hoog gegrepen zijn dat hij het stilistisch niet bij kan benen.

Een voorbeeld: De hoofdpersoon Dürer is een hulpeloze ex-gedetineerde die in de klauwen van de boze wereld wordt losgelaten. Hij is ronduit naïef: als een soort Gardener uit Aanwezig verbaast hij zich over de echte wereld, die hij alleen maar kent van de televisie. Hij wil dolgraag naar Italië, waar zich volgens hem het paradijs bevindt, maar weet er nauwelijks meer van dan dat hij bij Arnhem de grens over moet om er te komen. Hij kent het verschijnsel gastarbeider niet en hij weet niet wat fascisme is. Deze zelfde schuldeloze, sympathieke jongen, het slachtoffer, is echter tevens het medium dat de veroorzaker van het leed, de maatschappij, moet doorgronden. Hierdoor ontstaat er een scheur in zijn karakter die noodzakelijk is om het verhaal bijeen te houden. Dürer wordt nu opeens een wijsneus die iedereen en alles doorheeft, clichés doorprikt en haarscherpe analyses levert in het proza van een tiendejaars student andragologie. Dürer verliest nu niet alleen alle sympathie van de lezer, het is nog erger: hij bestaat niet meer. Er stroomt geen bloed door Dürer en de aandacht van de lezer ebt weg.

Een zo gecompliceerde structuur eist een sublieme stilist die de Dürer-figuur geloofwaardig kan maken en dat is De Winter niet. In Zoeken naar Eileen W. is de stijl er al een stuk op vooruit gegaan, de rare plechtigheid is verdwenen, waardoor de lezer wel af en toe in Eileen gaat geloven, al is De Winter er volgens mij ook hier niet in geslaagd het kernthema van de roman, zijn vormgevingsprobleem, voor zijn lezer even nijpend te maken als het voor hemzelf kennelijk is.

Appreciatie van literatuur blijft een kwestie van het ontvangen van een ‘schok’. ‘Literatuur gaat via het ruggemerg’, heeft Doeschka Meijsing ooit gezegd en ik vind dat zij gelijk heeft. De lezer wil iets herkennen wat hij zelf had willen bedenken of voelen maar waartoe hij niet in staat was. Deze schok der herkenning kan plaatsvinden bij het lezen van scherp realisme, bij het doorgronden van structuren, in een roman over het hier en nu of in een roman vol tijdloos leed van de enkeling. Het plezier kan rationeel zijn of emotioneel. Maar altijd heeft het iets te maken met de kern van echt schrijverschap: stijl.

De literatuurwetenschap geeft ons werktuigen in handen om ingenieuze vormen te ontrafelen, maar niet om datgene te beschrijven wat ons een schok bezorgt.

Misschien blijkt het uiteindelijk onmogelijk om anders over literatuur te schrijven dan in termen van zenuwen, bloedvaten en ruggemerg.^4.

4. Op het moment dat dit artikel al ter zetterij was, verscheen het nieuwste werk van Leon de Winter, de ‘vertelling’ La Place de la Bastille.
Na lezing van dit vierde boek van De Winter, zijn beste naar mijn idee, meende ik echter geen aanleiding te zien bovenstaande conclusies te wijzigen.

[p. 597]

Literatuur

Leon de Winter, Over de leegte in de wereld, In de knipscheer, Haarlem 1976.

De (ver)wording van de jongere Dürer, In de knipscheer, Haarlem 1978.

Zoeken naar Eileen W., In de knipscheer, Haarlem 1981.

Abrahams, F. ‘Literatuur heeft altijd vooropgestaan, ik voel me meer schrijver dan filmer’, Vrij Nederland 13-6-1981.

Deel, T. van ‘De creatie van een vermoeden’, Trouw 28-3-1981.

Goedegebuure, J. ‘Het aftasten van grenzen’, Haagse Post 18-4-1981.

Meijsing, D. ‘De (ver)wording van de jongere Dürer’, Vrij Nederland 27-5-1978.

Nuis, A. ‘Glimlachen als een geslacht varken’, Haagse Post 9-9-1978.

Pleij, H. ‘Sierproza uit de opkamer, of de Nederlandse literatuur als ontwenningskuur’, De Gids 144, 2/3, p. 129-138.

Reinders, P.M. ‘De verdwijning van lerse Isolde’, nrc-Handelsblad, 3-4-1981.

Spaninks, P. ‘Ontwikkelingsroman van Leon de Winter. Zwervende nietsnut in leeg landschap’, De Volkskrant 13-6-1978.

Tromp, H. ‘Leon de Winter, een scenario - “Als ik zo'n Mensje van Keulen lees... wat een ontstellend muffe onzin”’, De Tijd 3-12 1976.

Winter, L. de ‘Beelden! Beelden! Beelden!’ New Found Land 1/1, p. 57-60.