De Gids. Jaargang 144

[p. 589]

Uitslag van de prijsvraag:
Is De Gids het oudste tijdschrift ter wereld?

In het eerste nummer van deze jaargang schreef de redactie van De Gids een prijsvraag uit over de vraag: ‘Is De Gids het oudste tijdschrift ter wereld?’ Lezers van dit blad werden uitgenodigd een ouder met De Gids vergelijkbaar tijdschrift te noemen, liefst vergezeld van enkele gegevens daarover.

Een aantal lezers heeft in de loop van dit jaar op onze uitnodiging gereageerd. Hun inzendingen hebben wij voorgelegd aan dr. E. Braches, bibliothecaris van de Universiteitsbibliotheek te Amsterdam, wiens juryrapport wij hieronder afdrukken, gevolgd door de inzending van een der winnaars, de heer J.R. Evenhuis.

De redactie van De Gids dankt dr. Braches voor de inspanningen die hij zich als enig jurylid, getroost heeft, en de inzenders voor de aandacht die zij aan onze prijsvraag hebben geschonken.

Juryrapport

Geachte Redactie, Omdat De Gids blijkbaar in hoger sferen verkeerde bij het opstellen van de prijsvraag of dit tijdschrift werkelijk de kampioen zou zijn (gaat het adagium ‘Hoe ouder hoe gekker’ nu werkelijk in vervulling?) wil ik aan de hand van de in de honderdvierenveertigste jaargang nr. 1 afgedrukte tekst allereerst beginnen om de spelregels te formuleren.

Gevraagd: ‘een ouder met De Gids vergelijkbaar tijdschrift te noemen, liefst vergezeld van enkele gegevens daarover’. Lettend op de omringende tekst, spits ik de vraag wat toe: Gevraagd wordt het oudste, nog levende literaire en algemeen culturele tijdschrift ter wereld. Buiten beschouwing zijn gelaten: kranten en genootschappelijke jaarboeken/mededelingen.

Beloning: ‘De inzender die een ouder tijdschrift weet te noemen, wordt beloond met een boekenbon...’ Ik leid daaruit af dat degene die meerdere oudere tijdschriften kan noemen daarmee geen aanspraak heeft op meerdere boekenbonnen. Die boekenbon per lezer-die-een-ouder-tijdschrift-kan-noemen ‘ter waarde van het aantal jaren dat het oudste tijdschrift ter wereld bestaat’. Ik verdiep mij hier niet in de vraag of die waarde in centen, stuivers, dubbeltjes, kwartjes of guldens wordt uitgedrukt. Dat is een zaak voor de grootmoedige Stichting De Gids. Ernstiger is het probleem wat het ‘oudste tijdschrift ter wereld’ mag zijn. Eigenlijk is dat een nieuwe prijsvraag waard. De knoop doorhakkend, en mij daarbij gesteund voelend door de algemene toon van de inzendingen, bepaal ik dat onder ‘het oudste tijdschrift ter wereld’ zeer wel kan worden verstaan het oudste tijdschrift in de geest van De Gids dat springlevend door een lezer is aangetroffen en binnen de arena gebracht.

De oplossingen nu: De onbetwistbare Mercure de France valt uiteraard buiten de prijzen (1890-1965). Dat tijdschrift heeft niets te maken met zijn zeventiende-eeuwse naamgenoot. Maar wat te denken van de Columbia Review (1815); de North American Review (1815); de

[p. 590]

Revue des Deux Mondes (1828) en het IJslandse Skírnir (1827)?

Als scheidsrechter heb ik hier laten optreden Ulrich's International Periodicals Dictionary (18e ed. 1979-1980). Daarin staat De Gids (1837) vermeld onder de rubriek ‘Literary and Political Reviews’. In diezelfde rubriek staan ook de Columbia Review van de Columbia University; de North American Review van de University of Northern Iowa; en de Revue des Deux Mondes.

Het IJslandse Skírnir heb ik persoonlijk bezocht op het metalen boekenplankje van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek waar de afleveringen tot in 1980 doorlopen. Het is voor een barbaar in het IJslands niet gemakkelijk tot een oordeel te komen: mijn indruk is in ieder geval dat het tijdschrift een heel eind in de goede richting komt. Ik beveel het dus warm aan bij de Stichting De Gids.

Tot dusverre heb ik nog niet genoemd de Journal des Savants. Die lijkt de prijzen goed op te drijven. Met min of meer voorzichtigheid (de voorzichtigen spreken over het oudste Europese tijdschrift van zijn soort) weten Oosthoek, vroegere drukken van Winkler Prins en de Grote Larousse der Nederlanden te vermelden dat ‘de eerste geregelde, critische, wetenschappelijke en vooral literaire publicatie, die in West-Europa verscheen op 5 januari 1665 het levenslicht zag en nog leeft’.

Maar, met lezer J. Maessen, merk ik op dat in de eerste aflevering van 1980 vermeld staat dat de Journal des Savants in 1792 is verdwenen en opnieuw is ‘georganiseerd’ in het jaar 1816. Omdat ik vierentwintig jaar te lang vind om van een onafgebroken verschijnen te kunnen spreken - hier kunnen we haast spreken van een generatiekloof -, vind ik het beter om de reeks van de Journal des Savants in 1816 te doen aanvangen. Er moet dus nu eenmaal een knoop worden doorgehakt. Degenen die aanvoeren dat in de bezettingsjaren De Gids toch ook onderbroken is, mogen nu vernemen dat het tijdschrift bij wél verschijnen zeker zou zijn verdwenen in 1945. En bovendien hebben wij de oorlog niet en het Franse volk zijn revolutie wel aan zichzelf te danken gehad.

Achteraf gezien zouden met Ulrichs heel wat meer lezers gelukkig te maken zijn. Niet alleen met de bovenstaande tijdschriften, maar bij voorbeeld ook met nieuwe, zoals bij voorbeeld Blackwood's uit 1817...

Ten slotte dan de winnaars. De heer Jozef VandeMaele uit Kortrijk noemde de beide Amerikaanse tijdschriften. De heer John Kleinen bracht de Revue des Deux Mondes voor het voetlicht. De heer F. Ligtvoet volgde hem hierin. Skírnir was een vondst van mevrouw C.B. Swart. De heer J. Evenhuis attendeert de redactie op de Journal des Savants. Hierin wordt hij gevolgd door de heer J. Maessen.

Ik stel de redactie voor hun een boekenbon te doen geworden ter waarde van de periode verstreken tussen 1815 en 1980.

E. Braches

O Gids, wat heeft u bewogen tot uw trots vermoeden wel eens het alleroudste tijdschrift ter wereld te kunnen zijn? Voorzichtigheid is de moeder van de porseleinkast, ook in heraldische aangelegenheden. Een aristocraat met illusies over zichzelf valt gemakkelijk ten prooi aan valse stamboomopstellers. Het spijt me zeer, maar ik moet u uit de waan helpen.

Ten eerste, die Mercure de France. Dat vergelijkbare tijdschrift is inderdaad in 1965 opgeheven. Maar het bestond pas sinds 1890 en had niets te maken met een oudere Mercure die van 1672 tot 1825 heeft bestaan en zich in het begin Mercure Galant noemde. De Mercure de France die u bedoelt was, met zijn vijfenzeventig jaar, dus geen concurrentie voor De Gids.

[p. 591]

Hier viel ook niets te erven. Het is een misverstand dat de Mercure de France in 1964 het oudste tijdschrift van de wereld was.

Ten tweede, er zijn vergelijkbare tijdschriften die vóor De Gids geboren zijn en nog bestaan. Eén daarvan is de Revue des Deux Mondes, nu aan de honderdtweeënvijftigste jaargang bezig. Fondée en 1829, zoals duidelijk voorop de kaft staat. Toch is het tijdschrift daarop slechts met mate trots, en daarmee komen we

Ten derde, op het tijdschrift dat het werkelijke struikelblok vormt voor alle oude tijdschriften en die hun stamboom boven die van anderen willen doen uitrijzen: de in 1665 opgerichte en nog steeds in vier jaarlijkse afleveringen verschijnende Journal des Savants.

De naam klinkt erg academisch en ik ben oeang dat u niet in de laatste plaats aan de Journal des Savants gedacht hebt toen u uw prijsvraag formuleerde en bepaalde publikaties ‘die langer uitgegeven’ (dan De Gids) coupeerde. Hoe dat zij, die Journal des Savants is helaas zonder veel twijfel het ‘oudste literaire en algemeen culturele tijdschrift ter wereld’. Jammer voor de vele boekenbonnen, maar hier heeft onvoorzichtigheid die ravage in de porseleinkast aangericht.

De Journal des Savants was namelijk niet slechts een tijdschrift voor ‘geleerden’. In de zeventiende eeuw had het begrip een andere inhoud dan het nu heeft. Het orgaan appelleerde absoluut aan een algemeen-geletterd publiek, net als De Gids dat in Nederland nog steeds doet. ‘Le plus ancien des journaux littéraires de l'Europe’: dit staat niet alleen in het blad zelf te lezen, het is ook een cultuur-historisch feit. Men hoeft daarvoor maar auteurs als Paul Hazard (La crise de la conscience européenne) en literaire critici als Sainte-Beuve te raadplegen. Pierre Bayle, de polemist, stuurde zijn stukken ook naar de Journal des Savants voordat hij zijn eigen tijdschrift Les Nouvelles de la République des Lettres oprichtte, dat overigens in Nederland verscheen en tot de engere kring van de voorlopers van het algemeen culturele tijdschriftwezen hier behoort.

De Journal des Savants was dus in de eerste plaats een literair tijdschrift en in de tweede plaats ook een dat over de wetenschap informeerde. Vandaar dat hij in geen goede Franse literatuurgeschiedenis zal ontbreken. ‘The first literary and scientific periodical in Europe’ (The Concise Oxford Dictionary of French Literature, 1976)

Dat hij sinds 1909 verschijnt onder de auspiciën van de Académie des Inscriptions et Belles Lettres in Parijs kan op het eerste gezicht aanleiding tot misverstand geven. Maar voor langlevende tijdschriften moet tenslotte iets worden gedaan. In ieder geval is het opmerkelijk dat Le Journal des Savants nog altijd voor een algemeen beschaafd publiek is bedoeld, hoeveel kleiner dat, paradoxaal genoeg, ook mag zijn dan in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw.

J.R. Evenhuis