De Gids. Jaargang 144

[p. 443]

A. de Froe
God (2)

Wir sind das letzte Ziel der ganzen Welt.
Das Auge Gottes wird durch uns erhellt.
Die Welt ist wie ein runder Siegelring
Wir sind der Stem, der ihn zusammenhält.

Omar Khayyam.

In ons voorafgaand opstel over God hebben wij een opening gemaakt naar een empirische, eventueel experimentele theologie, een theologie vatbaar voor vragen die beantwoord kunnen worden, zij het door onderzoek, zij het door proefneming. Immers wanneer datgene wat wij als God ervaren een functie is van de hersenen, dan zijn vragen en antwoorden mogelijk omtrent localisatie, connecties van de locus en de werking van de locus.

Met enkele vragen en voorlopige antwoorden kunnen wij het onderzoek wellicht op weg helpen.

1. Waar komt god, als actiecentrum van de hersenen, vandaan?

a. fysieke overdracht van hersenstructuren: de erfelijkheid.

b. overdracht van generatie op generatie door voorbeeld en lering.

c. ervaring van het in de wereld zijn.

d. autonome arbeid van de hersenen: dromen, fantasie en dergelijke.

a. De erfelijke aanleg. Zoals de spraakcentra erfelijk worden aangelegd, geschiedt dat ook met het actiecentrum god. Zonder spraakcentra is spreken, verstaan, schrijven en lezen niet mogelijk en bestaat motorische afasie, sensorische afasie, agrafie of alexie. Er zijn ook amorelen (niet immorelen!), die door leren wel weten van goed en kwaad maar geen behoefte gevoelen goed te doen en kwaad te laten. Wellicht is het bestaan van amorelen te vergelijken met het bestaan van atheïsten. Vanzelfsprekend daarbij niet inbegrepen de atheïsten uit weloverwogen overtuiging. Tot de amorelen en vermoedelijk ook atheïsten behoorde Cesare Borgia, zoon van Paus Alexander VI.

b. Vanaf de geboorte wordt het actiecentrum god, als alle actiecentra, gevoed door het waarnemen van het gedrag van medemensen en door hun mededelingen.

Bovendien wordt het actiecentrum voortgestructureerd door de eigen reacties op de waarnemingen en de daarmede samengaande gevoelens. Het meest oppervlakkige van de mededelingen is de godsdienstleer, de zogenaamde dogma's. Van meer betekenis is datgene wat de ontvanger van de mededelingen daarachter vermoedt en datgene wat de waarnemer van het gedrag in overeenstemming ziet met de leer. Wij worden wel geclassificeerd naar de benamingen van de leer, maar onder de titel van alle denominaties behoren mensen die naar het diepst van hun gedachten en gevoelen, ondanks verschil van denominatie, zeer verwant zijn. Het pleit niet voor de godsdienstleraren, noch voor de vrijheidszin van de mens dat men in de regel de godsdienst van zijn ouders belijdt.

c. Vanaf de geboorte (of reeds daarvoor)

[p. 444]

werkt de ervaring van het ‘totale zijn’ op het actiecentrum god. Wanneer dit niet zo was zouden er geen godsdiensten zijn, want ergens moet het toch zijn begonnen en dat is bij de ervaring van het totale zijn, dat is ongeveer dat wat Karl Jaspers ‘das Umgreifende’ noemt.

Deze ervaring maakt niet alleen godsdiensten mogelijk, maar ook het veranderen ten opzichte daarvan en wel door ontkennen (afvallen, ongelovig of atheïst worden) of door overgaan naar een andere godsdienst (bekeren, ketter worden, renegaat worden). Deze ervaring maakt ook mogelijk het veranderen van de godsdienst zelf: godsdienststichten, sektevormen.

De ervaring werkt in voortdurende samenspraak met het ontvangen van mededelingen en het waarnemen van menselijk gedrag. De ervaring van het totale zijn is niet de som van alle ervaringen, maar de ervaring van het geheel als zodanig. Deze wekt in ons de conceptie van een werkelijke wereld, waarvan het bestaan niet bewezen kan worden, maar waaraan niemand twijfelt. Bovendien wekt deze ervaring in ons de conceptie van in deze wereld verscholen entiteiten als geesten, demonen en goden, waardoor niet alleen het enkele ding of het enkele organisme, maar ook het Al wordt bezield. Ook hier geen bewijs, maar wel en in toenemende mate twijfel.

d. De hersenen reageren niet alleen op binnenkomende informatie, maar ageren ook spontaan: dromen, fantasieën, idealen, utopieën, gelden als normaal; wanen, begoochelingen, euforieën, dwanggedachten, illusies en hallucinaties gelden als ziekelijk, maar komen ook bij kerngezonde mensen voor, zij het soms zelden. Dat deze spontane activiteit ook bij de godsdiensten werkzaam is geweest en is, wordt over het algemeen alleen voor de eigen godsdienst ontkend en dus algemeen erkend.

Sommigen zullen nu nog een paragraaf verwachten over de bewering dat de transcendente god zichzelf aan de mens heeft geopenbaard. Deze openbaring bevat echter geen gegevens die ook niet langs de reeds aangegeven wegen verkregen konden worden. In feite weten wij omtrent de transcendente god niets.

2. Wat wordt als god ervaren?

Er is tussen ons en de wereld (waartoe wij zelf ook behoren) communicatie. De wereld is mededeelzaam en wij zijn opmerkzaam. De wereld is ons niet vreemd want wij zijn uit deze wereld voortgekomen, wonen in deze wereld en leven van deze wereld. Uitzender (van informatie) en ontvanger zijn vrij goed op elkaar afgestemd:

‘Wär'nicht das Auge sonnenhaft,
Wie könnten wir das Licht erblicken?
Lebt'nicht in uns des Gottes eigne Kraft,
Wie könnt' uns Göttliches entzücken?’ (Goethe)

Door observatie en proefneming weten wij langzamerhand vrij veel van de wereld. Maar er is meer dan weten. De wereld wekt onze verwondering en deze activeert het onderzoek. Doch deze raadselachtige wereld, en daarin vooral het onbekende en onbegrepene wekt ook een vermoeden en het vermoeden activeert de fantasie. Wij zijn geneigd de wereld als antropomorf te beschouwen. Als wij moet de wereld door iemand zijn voortgebracht en als wij moet de wereld voor iemand een bedoeling hebben.

Onderzoek en fantasie werkten te zamen. Het produkt ervan werden zowel godsdienstleer als wetenschap.

Bij de aanvang van zijn loopbaan op aarde wist de mens niet meer dan wat snuggere dieren weten omtrent veiligheid, voeding en voortplanting.

Zijn weg naar het heden en voorlopig ook die naar de toekomst toont vallen en opstaan, slagen en misslagen, waarheden en vergissingen, terwijl achteraf pas bleek wat het één en wat het ander was. In het verband van ons onderwerp schetsen wij het proces van toenemend inzicht in drie fasen:

[p. 445]

1. De conceptie van het demonisch universum. In het paleolithicum was de mens eerst voedselverzamelaar en later jager. Er was sociale gelijkheid van man en vrouw, monogamie, in-group en out-group morality. Men leefde met taboes, totems, fetisjen, magie, waarzeggers, shamanen, ziekten door bezetenheid en mythen.

De wereld werd medebewoond door ontelbare, onzichtbare, onberekenbare wezens die goed of kwaad wilden en waar men trachtte invloed op uit te oefenen of ze te ontwijken.

2. De godsdiensten ontstonden in het neolithicum. De mens werd landbouwer en later bewoner van steden. Kinderrijkdom werd een voordeel, dus ook polygamie. De vrouw werd achtergesteld bij de man. Industrie, handel en oorlog ontstonden.

De godsdiensten werden tot stand gebracht door structuur en rangorde aan te brengen in de demonentroep, en door middelen uit te werken om de goden gunstig te stemmen: gebed, offers, riten. De houding van de mens tegenover de goden was als die tegenover de vorsten, de machtigen der aarde. De godsdienstleer werd tot theorie van de werkelijkheid, deze opgevat als het geheel van bovennatuur-mens-natuur.

3. De wetenschap als geheel van weten en inzicht van mens en natuur met uitsluiting van de bovennatuur ontstond 600 voor Christus in Hellas en verving in toenemende mate de godsdienstige, vrijwel steeds defecte theorie van de werkelijkheid.

Als god wordt nu ervaren en opgevat, niet datgene wat wij weten of kunnen, maar juist datgene wat voorziet in het gebrek aan weten en kunnen, de almachtige, alwetende die, hoe zou het anders kunnen, de wereld heeft voortgebracht en naar zijn doel zal leiden.

Blijkbaar bevat de informatie omtrent de wereld een ‘hidden persuasion’, die ons verleidt van dwaalgeesten, elfen of kabouters, van goden en godinnen te verwachten of achteraf aan hen toe te schrijven, wat wijzelf deden, doen of verzuimden. Het demonisch universum is grotendeels verleden. Goden wijken in de schemering. Naarmate de godsdienstleer meer doordacht en doorwrocht werd, meer op wetenschap ging gelijken verminderde zijn geloofwaardigheid en zijn invloed. Want wij leerden de wereld kennen als volmaakt onverschillig voor ons lot, als een zelfbedieningskantine, met ruime maar beperkte voorraad, die wij bovendien nog zelf moeten opsporen en geschikt maken.

Die instantie in ons eigen brein die daarbij leidt en daarin slaagt, onze gids en drager van onze macht is het actiecentrum god.

3. De geschiedenis van god

In onze voortdurende dialoog met de wereld veranderen wij en verandert de wereld en zijn besturende macht.

Aanvankelijk is er een veelheid van goden, een troep zonder veel verband. In deze troep brengen wij rangorde aan. Goden strijden om de voorrang, sommige verliezen en verdwijnen. Dorpsgoden worden heersers van de wereld. Maar vergissen wij ons niet! De strijd tussen Amon en Aton speelt zich niet af in bovenaardse sferen, maar in mensenhersenen. Zo zijn onze hersenen dat na lange worsteling een princeps overblijft, een god in enkelvoud, een monarch. Maar het monotheïsme hield geen stand tegenover de ervaring van een pluriforme wereld en een wispelturige mens. Splitsing werd onvermijdelijk.

Splitsing naar gezindheid: god en duivel.

Splitsing naar rang: god-aartsengelen-engelen.

Splitsing naar functie: vader en zoon.

Ook andere godsdiensten dan het christendom kennen dergelijke familiebetrekkingen in hogere sferen.

De beschrijving van vader en zoon doet denken aan de verschillen tussen linker en rechter hersenhelften.

Links: woorden, spreken, luisteren, schrijven, lezen, bewustzijn.

Rechts: geometrie, muziek, emoties.

[p. 446]

Het kan ook andersom, het is in vijf procent van de gevallen andersom.

De zoon:	Het woord was god
	Het woord is vlees geworden en heeft onder ons gewoond.
De vader:	De bouwmeester van het heelal
	De componist van het lied der schepping.
	De verborgene.

4. De functie van het actiecentrum god

Het ontvangen en verwerken van informatie door de hersenen gaat te zamen met autonome activiteit van de hersenen. De ervaring wordt gesitueerd in ruimte en tijd.

Maar de ervaring verkrijgt ook het accent van zijn betekenis. Betekenis als belang, gewicht. Betekenis als zin, beduidenis. Het belang van een ervaring voor ons weten de hersenen beter dan wij. Wij worden gewaarschuwd, maar weten soms beter en luisteren niet.

De zin bepalen is de laatste fase in een keten van transcodaties, de interpretatie.

Het actiecentrum god bepaalt de zin en het belang van onze ervaringen en daardoor de aard en de intensiteit van onze reacties, waarvan ons voortleven en ons geluk afhangt. Als een goede herder leidt hij ons door het aardse tranendal. Om de macht ervan te eren bouwden wij de piramide voor het grote huis.

Om de wijsheid ervan te eren bouwden wij de tempel van Salomo. Want de mens heeft zichzelf lief met een oneindige liefde: amor fati, amor dei.